Onze Taal. Jaargang 60

[p. 12]

Hen of hun, een ‘eenvoudige’ regel

Walter Haeseryn - redacteur Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS)

Ook ervaren, professionele schrijvers hebben problemen met het toepassen van de regel voor het gebruik van hen en hun. Dat blijkt onder meer uit het feit dat kranteredacties het nodig vinden hun redacteuren op het juiste gebruik te wijzen. De regel komt bijvoorbeeld voor in het Handboek voorde redacties, een interne publikatie uit 1987 (tweede druk) van de Brabant Pers, in het boekje Stijl en Spelling in NRC Handelsblad uit 1988 en in Het stijlboek van de Volkskrant uit 1986. In deze laatste handleiding wordt de regel ‘zeer eenvoudig’ genoemd. Maar het is er dan wel een die kennelijk niet goed te onthouden is, want er moet steeds weer de aandacht op gevestigd worden. De formulering van de regel in het Stijlboek is klassiek te noemen: ‘Hun is meewerkend voorwerp (ik geef hun een boek), hen is lijdend voorwerp (ik gooi hen eruit). Na een voorzetsel schrijven we altijd hen (voor hen die vielen).’

● Geen moeilijk geval

Ik wil hier enkele testgegevens presenteren die ons wellicht iets meer kunnen zeggen over het effect en de waarde van deze regel. Bij mijn onderzoek naar taalnormen op het gebied van de woordvolgorde in werkwoordgroepen (gezegd heeft/heeft gezegd en zulke gevallen meer) had ik een aantal meer of minder bekende twijfelgevallen opgenomen om de aandacht van de deelnemers af te leiden van het eigenlijke onderwerp van het onderzoek. Een van die afleiders was de kwestie hen/hun. Ik dacht er goed aan te doen een duidelijk voorbeeld met een meewerkend voorwerp te kiezen en mijn proefpersonen dus maar niet lastig te vallen met moeilijke(r) gevallen als dat optreden verbaasde hen of hij bereidde hun een heerlijke maaltijd, waarbij we volgens de ANS respectievelijk te maken hebben met een ondervindend voorwerp en een bepaling van belang (belanghebbend voorwerp). De gekozen testzinnen en de daarbij behorende opdracht luidden als volgt:

Testzin
1 We hebben hen een cadeau gegeven.
óf
2 We hebben hun een cadeau gegeven.
Opdracht: maak de zin ONTKENNEND.

Iedere deelnemer aan het onderzoek kreeg maar een van beide zinnen voorgelegd, dus ofwel 1 ofwel 2. Het was mij niet om de ontkenning te doen, maar ik wilde zien of de proefpersonen bij het uitvoeren van de opdracht in de aangeboden zin iets aan hen of hun zouden veranderen. Ik ging van de veronderstelling uit dat de proefpersonen de klassieke regel zouden kennen en ook zouden kunnen toepassen. Mijn verwachting was dan ook dat hen in hun veranderd zou worden in zin 1 en dat hun gehandhaafd zou worden in zin 2.

● Opvallend meegaand

De test werd schriftelijk afgenomen bij 527 proefpersonen, verdeeld over twee gescheiden steekproeven van respectievelijk 266 en 261 personen. De deelnemers waren afkomstig uit twee Vlaamse en twee Nederlandse regio's en behoorden tot een van de volgende drie groepen: scholieren, doorsnee volwassen taalgebruikers en professionele taalgebruikers (leraren Nederlands en journalisten).

Tabel: testgedrag ten aanzien van hen en hun
	Steekproef A	Steekproef B
bij aanbieding van hen:
personen die ten onrechte hen laten staan	114 (92,7%)	118 (92,9%)
personen die terecht hen in hun veranderen	9 (7,3%)	9 (7,1%)
bij aanbieding van hun:
personen die terecht hun laten staan	129(97,0%)	118 (93,7%)
personen die ten onrechte hun in hen veranderen	4 (3,0%)	8 (6,3%)
totaal: gebruik hen	118 (46,1%)	126 (49,8%)
totaal: gebruik hun	138 (53,9%)	127 (50,2%)
ongeldige antwoorden	10	8

Deze laatste groep is uit normatief oogpunt de belangrijkste. Telkens kreeg zowat de helft van de proefpersonen zin 1 aangeboden en de andere helft zin 2.

In de tabel geef ik de algemene resultaten weer.

Deze resultaten vind ik verrassend. Verreweg de meeste proefpersonen laten gewoon staan wat hun aangeboden was. Het gevolg is dat het gebruik van hun over het geheel genomen nauwelijks boven 50% uitkomt. Nu waren mijn proefpersonen over de hele lijn behoorlijk meegaand, wat overigens slechts tot op zekere hoogte door onwennigheid in de testsituatie te verklaren was. Bij andere bekende normatieve kwesties was die meegaandheid echter duidelijk minder groot. Om dat te illustreren noem ik ter vergelijking de globale resultaten van de testzin met het probleem groter als/dan. Ook hier was de verdeling van de varianten bij

[p. 13]

de aanbieding nagenoeg half om half. Niemand van de proefpersonen die de zin Ze heeft een groter stuk taart dan jij aangeboden kreeg, veranderde dan in als. Maar van diegenen die dezelfde zin met als kregen, corrigeerde ongeveer een derde als in dan overeenkomstig de regel. Gemiddeld over alle groepen komt het gebruik van groter dan zodoende op 69,1% in de eerste steekproef en 67,8% in de tweede.

Met hen en hun moet er dus iets bijzonders aan de hand zijn. De onderzoeksresultaten worden nog interessanter als ik u vertel dat ze weinig verschillen per regio of per groep. Bekijken we bijvoorbeeld de resultaten van de groep professionele taalgebruikers apart, dan blijkt dat zelfs de leraren en de journalisten niet in overtuigende mate hun gebruiken: zij kiezen bij de voorbeeldzin in 45,2% van de gevallen voor hen, en in 54,8% voor hun.

● Vermijdingsgedrag

Hoe zijn deze resultaten te interpreteren en te verklaren? Het is aannemelijk dat een deel van de proefpersonen doorhad dat het hier een twijfelgeval betrof. Zeker voor de professionele taalgebruikers is dat waarschijnlijk. Daarvoor is de kwestie hen/hun een te bekend onderwerp uit de taalzorg en de taaladvisering. Inspectie van de in totaal achttien ongeldige antwoorden levert trouwens een aanwijzing op dat het probleem over het algemeen wel herkend werd. Er werd namelijk 11 keer opgeschreven We hebben hem (derde persoon enkelvoud) een cadeau gegeven (dat kwam ook voor als zin 2 aangeboden was, dus met hun!), twee keer dezelfde zin met ze, drie keer werd het voornaamwoord weggelaten en twee keer was niet leesbaar wat er ingevuld was. We hebben hier dus met ten minste drie verschillende vermijdingsstrategieën te maken, waarvan ik alleen de tweede legitiem vind.

Als we ervan mogen uitgaan dat de uitkomst niet voornamelijk aan de onderzoeksopzet te wijten is, zie ik twee mogelijkheden: ofwel het maakt de proefpersonen echt niet uit of hun dan wel hen gebruikt wordt als meewerkend voorwerp, ofwel ze weten niet wat te kiezen en ze laten veiligheidshalve maar staan wat er stond. Welke interpretatie het dichtst bij de waarheid zit, valt op basis van mijn gegevens moeilijk te zeggen. Hoe het ook zij, zo eenvoudig of vanzelfsprekend is de regel blijkbaar niet. Het lijkt er veeleer op dat er sprake is van een papieren regel. We kunnen ons afvragen of het wel zin heeft aan het leren daarvan nog veel energie te (blijven) besteden, gelet op de kennelijk geringe effectiviteit van de regel.

Zowel van de regel voor als of dan als van die voor hen en hun wordt gezegd dat hij teruggaat op een voorschrift uit de 17de eeuw. De hierboven gepresenteerde onderzoeksresultaten geven aanleiding tot de conclusie dat het eerste voorschrift in schrijftaal succes gehad blijkt te hebben, in tegenstelling tot het tweede, dat bepaald niet succesvol genoemd kan worden.