Onze Taal. Jaargang 60

Wat heet...?
Rob Rentenaar
Kinderdijk

Kinderen mogen niet mopperen, want er is in de plaatsnamen aardig voor ze gezorgd. Sinds de Middeleeuwen heeft men in een groot deel van het land plaatsnamen gevormd waarin de woorden kind, kinder of kinderen voorkomen. Het vroegst is dat gebeurd in Zeeland, waar we nu nog namen vinden als Abbekinderen, Waanskinderen en Poppekinderenburg. Het ontstaan van deze namen hangt samen met het Zeeuwse erfrecht, dat bepaalde dat nalatenschappen in principe in gelijke parten onder de kinderen verdeeld dienden te worden. Zeker als die kinderen nog klein waren, heeft men in adellijke kringen bepaalde delen van de erfenis niet onmiddellijk willen splitsen. Dat gold in het bijzonder voor het patronaatsrecht, de - financieel aantrekkelijke - bevoegdheid om de pastoor aan te stellen.

De generatie die een dergelijk soort erfporties nog gezamenlijk heeft beheerd, vinden wij terug in de kinderen die in een aantal Zeeuwse plaatsnamen optreden. Als voorbeeld noem ik Klaaskinderkerke, een dorp op Schouwen dat is verdronken bij de Allerheiligenvloed van 1570. Bijzonder duidelijk blijkt het erfelijk verloop uit de ontwikkeling van de dorpsnaam 's-Heer Hendrikskinderen op Zuid-Beveland, waarvan de oudste vorm in 1267 luidt ecclesiam Henrici ‘Hendrikskerk’.

● Erfgenamen

Elders in Nederland is het vooral onverdeeld grondbezit geweest dat tot samenstellingen met het woord kinder geleid heeft. In Noord-Brabant neemt men deze verklaring tenminste aan voor de namen de Kinderbeemd in Chaam, de Kinderweide in Ulvenhout en het Kinderblok in Nispen. Een stuk land in Nederwetten, dat al in 1650 wordt vermeld als de Kynderacker, blijkt bijna twee eeuwen later nog steeds in gemeenschappelijk beheer te zijn. In Gelderland kennen we onder meer de boerderijnamen de Kinderkamp in Hengelo en Kindergoed in de gemeente Ermelo, die wellicht in dezelfde categorie thuishoren. Op Texel, waar ook allerlei andere verwantschapsaanduidingen voorkomen in toponiemen, vinden we de veldnaam het Kinderland.

● Onduidelijke afkomst

Het is lang niet altijd duidelijk waar de kinderen vandaan komen. Het Kinderbos bij Boxtel zou zijn naam gekregen hebben nadat er in 1838 een zestienjarige knecht van een rondreizende kunsthandelaar om het leven was gebracht. Dat klinkt dramatisch, maar het is de vraag of deze moord het motief is geweest voor de naamvorming. In de eerste plaats werd een jongen van zestien in die tijd nauwelijks meer als kind beschouwd, en in de tweede plaats was het Kinderbosch toen al de naam van een ‘aangenaam gelegen, met de meeste zorg aangelegd’ landgoed.

Het gehucht Kinderverlaat bij Hoogkerk in Groningen is genoemd naar een verlaat (sluis) dat daar is aangelegd in het begin van de zeventiende eeuw. Naar welke kinderen dit verlaat is genoemd, is niet bekend. Hetzelfde geldt trouwens voor de boederijnaam Kinderput op Overflakkee en de naam van het gehucht Kip- en Kinderbuurt ten zuiden van Leeuwarden. Iets meer duidelijkheid hebben we daarentegen bij Kinderzorg, wat de naam is van twee boerderijen, respectievelijk in Oss en in de Haarlemmermeer. Net als de naam Ouderzorg stamt deze uit de fa-

[p. 25]

miliesfeer, alleen is het niet duidelijk wie nu voor wie zorgt, de kinderen voor de ouders of de ouders voor de kinderen.

● Onze kinderdijk

De beroemdste kinder-plaatsnaam in Nederland is natuurlijk Kinderdijk. Al eeuwenlang vertelt men ons het verhaal van het kindje dat tijdens de Sint-Elisabethsvloed van 1421 ronddreef in zijn wiegje, waarop een kat heen en weer sprong om het geheel in evenwicht te houden. De plek waar de wieg aanspoelde, zou de naam Kinderdijk hebben gekregen. Nu moeten we oppassen met dat soort verklaringen, want ronddobberende baby's vormen al sinds het Oude Testament een regelmatig terugkerend thema in de literatuur. In dit speciale geval is enig wantrouwen bovendien nog meer op zijn plaats, omdat de Kinderdijk al bijna vijftig jaar bestond toen de beruchte stormramp het zuidwesten van Nederland trof. We moeten de verklaring van de naam in een wat meer prozaïsche richting zoeken en daarbij bedenken dat het in de eerste plaats gaat om de naam van een dijk, die zich pas later tot dorpsnaam heeft ontwikkeld. De kinderen naar wie de dijk is genoemd, zijn de minderjarige kinderen van de heer Van Giessen, die in de veertiende eeuw een groot gebied in het westen van de Alblasserwaard van hun vader hebben geërfd. Behalve rechten en inkomsten hoorden daar echter ook plichten bij, onder meer op het gebied van de waterstaat. Toen dan ook in 1374 een nieuwe dijk langs de Noord moest worden aangelegd, kwam deze voor hun rekening. Het is deze dijk die wij nu nog kennen als de Kinderdijk.

Het zijn overigens niet altijd de eigen kinderen die we in plaatsnamen aantreffen. Het Kinderbos ten westen van Gieten in Drente is ontstaan in de jaren twintig tijdens de boomplantdagen voor de schooljeugd. De dorpssmid sloeg de naam van ieder kind in op een blikken plaatje, en dit werd later aan een van de pas geplante boompjes bevestigd.

● Volksverhalen

Een aantal kinderen is door volksoverlevering in plaatsnamen terechtgekomen. De Vier Heemskinderen, die dankzij het volksboek grote bekendheid genoten, komen we tegen in twee molennamen in Oost-Zaandam en in huisnamen in onder andere Aardenburg, Amsterdam en Dordrecht. De Vier Heemskinderen was ook een geliefde naam voor herbergen. De toenmalige horeca vervormde hem weleens tot de Vier Emmers.

Een heel andere naam hebben we te danken aan het wijdverbreide verhaal dat de kleine kinderen uit een boom zouden komen en dan liefst uit een die oud en hol was. Zo staat bij Kraantje Lek in Bloemendaal de Kindertjesboom. Dezelfde naam kwam vroeger voor in Wageningen. De Kinderboom kende men in Lunteren en bovendien in vele plaatsen in Friesland, onder meer in Leeuwarden, Bolsward en Workum.

Dan zijn er nog de bijzondere kinderen die in plaatsnamen optreden. Ik denk in de eerste plaats aan de kinderen waarvan vader noch moeder bekend waren, de vondelingen. Zij blijken vooral in waternamen voor te komen. Bij Pernis vinden we de Vondelingenplaat, ook wel Vondelingsplaat genoemd. Een plaat in de Oosterschelde heet de Vondelingen of Vondelingsplaat.

● Vierlingsbeek

Soms kwamen kinderen met meer tegelijk ter wereld, bijvoorbeeld als tweeling. In Westzaan heeft tussen 1823 en 1934 een molen gestaan die de Tweelingen heette. Een gedicht op het naambord vertelde dat de eerste steen inderdaad was gelegd door een tweeling. Het woord kon ook in overdrachtelijke zin worden gebruikt. Zo heten twee identieke herenhuizen in Nieuw-Ginneken in de volksmond de Tweeling.

De grootste zeldzaamheid op dit gebied is de vierling, die we terugvinden in de naam van de Noordbrabantse gemeente Vierlingsbeek. Het betreft hier weliswaar een indirecte vierling, maar het blijft interessant. Het dorp heette aanvankelijk eenvoudig Beke of Beek. In de dertiende of begin veertiende eeuw heeft het adellijke geslacht Vierling hier grote invloed gekregen, waarna de naam Vierlingsbeek is ontstaan. Plaatsnamen samengesteld met familienamen zijn niet ongewoon in de Middeleeuwen, maar wel als het zo'n bijzondere familienaam betreft. De enige verklaring die ervoor is te geven, is dat de stamvader een van een vierling moet zijn geweest.

Het geven van plaatsnamen is over het algemeen het werk van volwassenen. De jeugd krijgt maar zelden de kans actief op te treden op dat gebied. Dat betekent niet dat zij daarmee geheel onzichtbaar is gebleven in de toponymie. De vele kinder-plaatsnamen laten immers zien dat de ouders bij de naamgeving wel degelijk oog hebben gehad voor de volgende generatie.