Onze Taal. Jaargang 60

Taalveranderingen bij de marine

J.C.J. Hanssen - oud-medewerker marinevoorlichting, Den Helder

De laatste tijd heb ik in Onze Taal veel gelezen over veranderend taalgebruik. Dat bracht me op het idee een artikel te schrijven over taalgebruik bij de Koninklijke Marine, door de jaren heen. In grote lijnen zijn er vier oorzaken aan te wijzen die het spraakgebruik bij de Koninklijke Marine hebben beïnvloed en vaak sterk veranderd hebben:

1. de in het voormalige Nederlands-Indië aangenomen mensen zijn bijna allen met leeftijdsontslag, en de tweede en derde generatie hiervan spreekt geen Maleis meer; deze mensen hebben indertijd veel Maleise woorden en uitdrukkingen aan de ‘marinetaal’ toegevoegd;

2. de wijziging van de personeelsstructuur in 1979 waardoor de indeling in dienstgroepen anders werd; doordat het scala aan dienstvakken werd vervangen door slechts vijf dienstgroepen, verdwenen benamingen als schrijver, hofmeester, bottelier en kok om plaats te maken voor logistieke dienst, administratie of verzorging;

3. de mentaliteitsverandering ten opzichte van de officieren als gevolg van de vooropleiding van de matrozen; hierdoor zijn de intermenselijke verhoudingen en omgangsvormen sterk veranderd;

4. de modernisering van de vloot en automatisering van zowel de administratieve handelingen als de wapensystemen; als gevolg van de voortschrijdende automatisering werd de computertaal een onderdeel van de marinetaal, toegespitst op de specifieke apparatuur.

● Van kanen en kastbazen

Een toen alledaagse zin zoals ‘Mag ik een strootje (sigaret) van je draaien, je krijgt het met kat (als ik salaris heb, eind van de maand) terug’ kent de moderne marinemens niet. Vroeger werd het salaris contant ‘aan tafel’ uitbetaald. Dat heette ‘katje (of kat) halen’. Het woord katje is ontstaan uit het Nederlandse woord gage, dat door mensen van Indonesische afkomst werd verbasterd tot gadjih (= vet) en wederom verbasterd terugkwam in het Nederlands als katje. ‘Met kat terug’ wil dus zeg-

[p. 16]

gen: je krijgt het geleende - in het aangehaalde voorbeeld het strootje - terug als ik mijn salaris heb ontvangen.

Ander voorbeeld: Ik ga mandiën (= baden, douchen) en trek een schone pendek (= onderbroek; doch de letterlijke vertaling is ‘kort’; korte broek) aan, alvorens mijn tampat (= kooi, bed) op te zoeken. Een dergelijke zin, die destijds heel normaal was, zal de huidige matroos als abracadabra in de oren klinken.

De dekdienst is verdwenen en heet thans nautische dienst. Echte oude dienstvakken veranderden van naam of zijn ‘uitgefaseerd’ (zij zijn in de nieuwe structuur niet meer nodig en zullen door natuurlijke afvloeiing op termijn geheel verdwijnen). Zo kenden we vroeger scheerders, die later barbiers werden genoemd en thans kappers. Stokers werden machinisten, en geschutmakers veranderden in wapenelektronicamonteurs.

Barbiers, schoenmakers en kleermakers werden vroeger baantjesgasten genoemd en werden aangesproken met baas (de baaskapper, enz.). Zo kende men ook de kastbaas (= beheerder van technische benodigdheden). De ziekenverpleger werd pa genoemd en de schipper heette kaan. Het achtervoegsel gasten had overigens ook een aparte betekenis. Gasten waren geroutineerde, oudere matrozen 1e en 2e klas, over wie met bewondering werd gesproken waar het ging over hun prestaties aan boord en in het tuig. Zo was er onder anderen de kabelgast (= beheerder van artikelen ten behoeve van de dekdienst, zoals touwwerk, kettingen, verf, kwasten e.d.).

• Hoog en laag gaan nu heel anders met elkaar om •

● Weg van onze baksbank!

Met het verdwijnen van de dagelijkse zindelijkheidsinspectie is ook het baksgewijs verdwenen (behalve voor de eerste maritieme militaire vorming). De matrozen worden in groepen of klassen ingedeeld. Zo'n groep heette een bak. Voor het ochtendappel trad men aan per bak, vandaar het begrip baksgewijs aantreden. De baksmeester, meestal een korporaal of kwartiermeester, had de leiding over een bak, en alles waarmee zo'n bak te maken had, werd aangeduid met baks-, zoals bakstafel, waaraan de bak zat te eten, baksbanken, bakskast, bakskommaliwant (= borden/bestek).

Bij de marine kent men de uitdrukking ‘van gortschaften tot theewater’. Gortschaften deed men aan boord als eerste ontbijt. Theewater was het tijdstip van de avondmaaltijd. Tussen gortschaften en theewater ligt dus alles wat met de dagelijkse dienst te maken heeft. De uitdrukking wil dus zeggen dat men van alles op de hoogte is; zie ook het huidige gezegde ‘van haver tot gort’.

● Rondom het passagieren

Als gevolg van wijzigingen in het straf- en tuchtrecht is ook op het gebied van straffen en strafredenen veel veranderd bij de Koninklijke Marine. De redenen voor het geven van straf in het verleden spelen in deze tijd geen rol meer. Wat vroeger vaak voorkwam, waren overtredingen tegen de gezagsverhoudingen. Dat werd insubordinatie genoemd. Door de hogere - en bredere - vooropleidingen van de matrozen die nu in dienst komen, is het verschil in kennis tussen hen en de (onder)officieren niet meer zo groot. Door een totale mentaliteitsverandering gaan ‘hoog en laag’ nu heel anders met elkaar om.

Een straf die vroeger nogal eens werd opgelegd, was categoriepassagieren. Dat hield in dat je wel mocht passagieren, maar voor beperkte tijd. Daaraan was tevens de bepaling verbonden dat je in het weekeinde niet naar huis mocht, en dat woog erg zwaar. Ook dit begrip is uit de marinetaal verdwenen, evenals de uitdrukking ‘sloep naar de wal’. Als men destijds wilde gaan passagieren, kon dat alleen op vastgestelde tijden, te weten op elk hele en halve uur. Zij die dan weg wilden gaan, moesten aantreden bij de valreep. Daar werden ze geïnspecteerd door de onderofficier van de wacht op netheid van hun tenue (passagieren gebeurde altijd in uniform). Kwam je niet door de inspectie heen omdat je bijvoorbeeld geen scherpe vouw in je broek had of geen strakke veer in je pet, dan moest je dit herstellen, wat inhield dat je een half uur later op z'n vroegst nogmaals kon aantreden, voor de volgende sloep. Deze uitdrukking stamt uit de tijd dat de schepen niet tegen de wal lagen afgemeerd maar voor de haven op de rede voor anker lagen en men met sloepen naar de wal werd gebracht. Dit komt heel af en toe ook nu nog voor.

Tegenwoordig kan iedereen op een door hemzelf gekozen tijdstip en in een tenue naar keuze gaan passagieren, waardoor het begrip ‘sloep naar de wal’ teloor is gegaan.

● Tijdperk afgesloten

Het woord conduite is in onbruik geraakt en vervangen door beoordeling. Het conduiterapport werd een beoordelingsformulier. De conduite werd ingeschreven in het conduiteboekje dat tegenwoordig aantekenboekje heet. In het conduiteboekje werden zowel de conduite (beoordelingen) als de opgelegde straffen met strafredenen vermeld. Het nadeel hiervan was dat je al die gegevens je hele diensttijd meesleepte van de ene plaatsing naar de andere. Dat is gelukkig nu niet meer zo.

Met de verkoop aan Indonesië van het laatste fregat uit de Van Speijkklasse, eind 1990, werd wat de fregatten betreft het stoomtijdperk afgesloten. Alle nieuwe fregatten worden voortgestuwd door gasturbines. Ook technische veranderingen brengen een ander woord- en taalgebruik met zich mee, waardoor oude termen tot het verleden gaan behoren en er nieuwe voor terugkomen. Wie kent vandaag nog het ketelpak? Dit is een kakikleurige overall die de machinisten (stokers) droegen als ze in het ketelruim of op de plaat stonden. Op de plaat staan stamt nog uit de tijd dat stoom gemaakt werd met behulp van steenkool. Stokers stonden op de vuurplaat in het ketelruim de vuren te verzorgen. De steenkool werd later vervangen door stookolie. En overalls zijn vervangen door werkpakken.

Zo is door de jaren heen zichtbaar hoe de taal van de Koninklijke Marine onder invloed van zich wijzigende omstandigheden veranderd is. Ik heb me er in dit artikel toe beperkt slechts enkele van de vele taalveranderingen bij de marine te signaleren.