Onze Taal. Jaargang 60

[p. 10]

Lesbotaal
Van lolliepop tot potje potent

Hanneke Kunst & Xandra Schutte - Amsterdam

Vorig jaar verscheen van Arendo Joustra het Homo-erotisch woordenboek. Veel woordcreaties afkomstig uit de wereld van lesbische vrouwen kwamen daarin niet voor. Joustra: ‘Als iets niet bestaat, kan ik het moeilijk verzamelen.’
Hoezo: bestaat niet? Hanneke Kunst en Xandra Schutte verzamelden in korte tijd zoveel ‘lesbotaal’ dat deze zomer nog hun Lesbiaans, lexicon van de lesbotaal kan verschijnen. Een beschouwing over de stoere, macho-achtige, soms ronduit platte stratemakerstaal van lesbiennes, die daarin lijnrecht tegenover de verwijfdheid van de nichtentaal staat.

Elke subcultuur heeft haar eigen taalgebruik, taalgebruik dat vaak zeer vluchtig is doordat het nauwelijks op schrift is gesteld. Tegenwoordig wordt aan dat laatste echter van alles gedaan: het koeterengels van de computercracks, de sociobabbel van de yuppies, de spreektaal van de Hagenees, ze worden allemaal in populaire woordenboekjes opgetekend. Zo verscheen twee jaar geleden ook het eerste Nederlandse Homo-erotisch woordenboek, samengesteld door Arendo Joustra. (Zie Onze Taal 1990, blz. 118.) Een mooi uitgegeven boekje met zo'n 800 woorden en uitdrukkingen die op een of andere manier te maken hebben met homoseksualiteit: historische woorden, medische termen, scheldwoorden, schuttingtaal, buitenlandse woorden en zo meer. Het Homo-erotisch woordenboek bevat tevens lesbische termen, maar het aantal is vrij schamel - ze vormen nog geen vijf procent van de woorden. In een supplement op zijn woordenboek in het tijdschrift Homologie verontschuldigt Joustra zich daarvoor: ‘Als iets niet bestaat, kan ik het moeilijk verzamelen. Het aantal woorden dat op lesbiennes betrekking heeft, is nu eenmaal zeer beperkt.’ Een bescheiden onderzoek leert echter dat er heel wat meer lesbotaal gebruikt wordt dan de veertig woorden die Joustra geeft.

Overigens zouden veel van de door Joustra verzamelde woorden evengoed thuishoren in een lesboerotisch woordenboek. Het is opvallend dat zowel homo's als lesbo's graag leentjebuur spelen: beiden gebruiken zij woorden uit het domein van de andere sekse, soms met een aangepaste betekenisomschrijving. Bijvoorbeeld: androgyn, beffen, bottom, doos, gevoelsgenoot, huisgenoot, macho, onze mensen, wrijfseks of zo zijn.

● Van zwijgen naar taalspel

Een andere betekenisverschuiving zien we bij woorden als flikker en pot, die zich van scheldnaam tot geuzenaam ontwikkelden. In deze verschuiving wordt de geschiedenis van de homoseksualiteit ongetwijfeld in de taal weerspiegeld. Woorden die betrekking hebben op homoseksualiteit of homoseksuele handelingen, en woorden die door homoseksuelen zelf gebruikt zijn, maken een historische verschuiving zichtbaar die grofweg loopt van zwijgen via zelfbenoeming naar taalspel.

Ook Joustra noemt dat zwijgen in zijn inleiding: tot in onze eeuw werden homoseksuele handelingen niet benoemd. Men sprak van ‘de onnoembare misdaad’, ‘de onuitsprekelijke misdaad’ of de ‘stomme zonde’. Voor taal ten aanzien van saffische handelingen geldt dit nog in veel sterkere mate. Feministen spreken in dit verband van doodzwijgen en van censuur door de patriarchale cultuur. Het is voor een vrouw nooit verboden geweest van een andere vrouw te houden, om de eenvoudige reden dat een ‘vrouw zonder man’ niet bestaat in de patriarchale cultuur. De woordenschat inzake de vrouw is er volgens hen een in relatie tot de man, samengesteld uit twee dominante codes: de medische en de erotische. Van het begin af aan heeft het feminisme zich dan ook op de taal gericht. Omdat veel van de feministische taalhervormsters bovendien het lesbianisme omhelzen, kan het haast niet anders of het feministisch taalgebruik heeft sporen nagelaten in de lesbotaal. Andere belangrijke bronnen voor woorden uit de lesbotaal zijn: de klassieke oudheid, theologische termen, medische termen, en ‘slang’.

● Zeldzame vuiligheid

Er kan een tweedeling worden gemaakt tussen woorden die door ‘buitenstaanders’ worden gebruikt om homoseksuelen/lesbiennes te benoemen en woorden die dienen ter ‘zelfbenoeming’. Nu is het opvallend dat woorden uit die eerste categorie, de benoeming door anderen, veel vaker op homoseksuele mannen van toepassing zijn dan op lesbische vrouwen. Je hoeft er het Bargoens woordenboek en Het Nederlands scheldwoordenboek maar op na te slaan om te zien dat er tegenover de schier eindeloze kanonnade scheldwoorden voor homo's - reetkever, poepstamper, aambeienlikker, darmgast, kontkonijn, enz. - slechts een

[p. 11]

handjevol honende bewoordingen voor lesbo's lijkt te bestaan - palenhater, beftekkel, sneetje verkeerd, pruikenduikster.

Waarschijnlijk heeft dit alles te maken met de aanvankelijke onzichtbaarheid van vrouwelijke homoseksualiteit: lesbiennes werden, als zij al bestonden, lange tijd met rust gelaten; er waren bijna geen woorden voorhanden om hen te benoemen. Pas in de tweede helft van de negentiende eeuw werd vrouwelijke homoseksualiteit een aandachtspunt voor medici, moralisten, seksuologen en in hun kielzog kunstenaars. Goed, in de periode daarvoor was wel eens een ‘boosaerdighe vuyligheid’ aan het licht gekomen en waren twee vrouwen wel eens op wederzijdse onzedelijke betastingen betrapt, maar vervolgingen van ‘tribades’ hebben niet of nauwelijks plaatsgevonden. Voor het fin de siècle van de vorige eeuw had de stomme zonde vrijwel hoofdzakelijk betrekking op mannen. De oudste woorden voor gelijkgeslachtelijke handelingen tussen vrouwen zijn naar alle waarschijnlijkheid tribadie, saffisch vermaak en lollepotterij. Het woord lesbisch heeft in Nederland een veel minder lange geschiedenis. Maar ook een woord als lollepot heeft pas vanaf de negentiende eeuw uitsluitend betrekking op homoseksuele vrouwen.

● Lolliepop

In de loop van de negentiende eeuw wordt een veelheid aan medische termen geïntroduceerd voor homoseksuelen, die zowel op mannen als vrouwen van toepassing zijn: derde geslacht, urning, uraniër, geïnverteerde en tussenwezen. Bij ‘zelfbenoeming’ worden die termen overgenomen of worden vaag suggererende woorden gehanteerd, die in het teken staan van het ‘anders’, ‘verkeerd’ zijn. Tot in de jaren vijftig benoemden lesbische vrouwen zichzelf zelden expliciet. En als ze dat al deden, leken ze bij voorkeur te kiezen voor eufemismen. Een mooi voorbeeld daarvan is het in die tijd gebruikte woord lolliepop, een vriendelijke verbastering van lollepot.

Volgens een van de geïnterviewde lesbiennes in het boekje Ongehuwd bestaan. Ongehuwde vrouwen in de jaren vijftig gebruikte men het woord lesbisch niet: ‘Meestal werd uit nonverbale reacties opgemaakt of de ander “ook zo” was. Onder elkaar benoemden lesbische vrouwen zich met termen als “anders” en “van de verkeerde kant”.’ Ook uit andere bronnen blijkt dat homoseksuele vrouwen uit de jaren vijftig, naar eigen zeggen, nauwelijks over woorden voor hun ‘mentaliteit’ beschikten. Zij hadden overigens, als we eer van de respondenten uit de studie Verkeerde Vriendschap mogen geloven, lang niet altijd behoefte aan het doorbreken van het zwijgend verbond: ‘Het gaat niemand wat aan. Wij herkenden elkaar vroeger van het clubje. Dan wist je precies hoe laat het was. Maar daar sprak je niet over.’

● Lesbisch-dialectisch

Met de tweede feministische golf en de seksuele revolutie in de jaren zeventig komt daar verandering in. Het zwijgen wordt doelbewust doorbroken door de lesbisch-feministische ‘power of naming’; voor leuzen als pottenpracht, pottenkracht, liever lesbisch en lesbest bestaat geen schaamte. De lesbotaal heeft zich dan ongetwijfeld voor een groot deel genesteld in het feministisch taalgebruik, dat woorden voortbracht als zusterschap, seksefascisme, sekserolstereotypen, vriendinschap en

In het lesbo-vocabulaire valt vooral de sociale etikettering op: C&A-pot, provinciepot, enz.

radicalesbianisme. In de jaren tachtig .heeft het feministisch taalgebruik langzaam maar zeker aan kracht ingeboet.

Op het eerste gezicht lijkt er de afgelopen tien jaar meer dan ooit sprake te zijn geweest van subcultureel taalspel. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de eindeloze variaties op de woorden lesbienne en pot: lesbo, lesba, lesbi, lessie, les, lesb, lesboy, lebbi, lebbisch, lessies, lepsische, lesbieus, lesbiaans, potje, pots, potterig, pottiaans, potteus, enz. En dan hebben we het nog niet eens over samengestelde woorden als: lesbo academico, leerlesb, motorles, kraakpot, bonneteriepot, kantoorpot, carrièrepot, kaspot, gelegenheidspot, weekendpot, voetbalpot, potje potent, enz.

Het grootsteeds lesbisch sociolect wordt overigens niet alleen bepaald door een specifieke woordenschat. Zo is er in ieder geval in Amsterdam sprake van een typisch lesbisch toontje, door insiders wel als ‘lesbisch-dialectisch’ betiteld. Het wordt gekenmerkt door het gebruik van neologismen, archaïsmen - weder, neder, medemaken, zeide, ietwat - agrammaticaliteiten en op papier veelvuldig gestrooi met hoofdletters. De toon ervan is te typeren als ironisch-barok, ergens tussen Reve en Burnier, maar dan uitbundiger.

● Kenmerkende stoerheid

Door enige studies met betrekking tot lesbianisme en wat lesbische romans erop na te slaan, een greep uit de lesbo-media te doen en door her en der rond te vragen, verzamelden wij zo'n zeshonderd woorden. In dit lesbo-vocabulaire valt naast de eerder genoemde speelse woordvariaties de sociale etikettering op. Het gaat daarbij om classificaties die vooral in de eigen subcultuur opgeld doen, zoals: telegraafpot, C&A-pot, saareinpot, nickerbockerscene, COC-pot, sociopot, punkpot, provinciepot, heterotrutje, enz.

Allicht heeft de opkomst van deze - vaak onaardige - termen in de jaren tachtig te maken met een afweerreactie tegen de onderlinge solidariteit en het ‘wij-gevoel’ van het lesbisch-feminisme uit de jaren zeventig.

Bestaan er in de homotaal opmerkelijk veel scheldwoorden en schuttingtaal voor de seksueel actieve, in de lesbotaal moet bovenal de ‘butchy’-pot het ontgelden. Er bestaat een keur aan (vaak negatief be-

[p. 12]

doelde) woorden ter aanduiding van stevig gebouwde, masculien geklede, enigszins viriele lesbiennes: vrachtwagenchauffeur, dieseldyke, bulldyke, bulldozer, karrepaard, camioneuse, blauwbaard, enz.

De hedendaagse lesbo is niet alleen hierin grof in de mond. Op erotisch gebied blijkt zij de ‘stratemakerstaal’ niet te schuwen, want wat te denken van krachttermen als: lekkere stoot, platleggen, slettebak, uit de broek glijen, enz.

Het gebruik van dergelijke klassieke machotaal kan worden geïnterpreteerd als ‘linguïstische crossdressing’: tegenover de verwijfdheid van de nichtentaal tekent zich de stoerheid van de lesbotaal af.

Overigens lijkt de ‘hardere’ lesbotaal vooral iets van de laatste tijd, zeker als het om de benoeming van seksuele handelingen en variaties, plus de daarbij gebruikte speeltuigen gaat. Soms levert dat mooie termen op als Fingerspitzengefühl, vaak is het vocabulaire dienaangaande echter vrij plat.

Maar wat in elk geval geconstateerd kan worden, is dat de lesbotaal bestáát en bovendien sterk in beweging is.

Van Hanneke Kunst en Xandra Schutte verscheen eerder dit jaar in het tijdschrift Homologie (jrg. 13, nr. 1) over lesbotaal het artikel Aardbeienseks, Befkonijn, Camioneuse, een aanzet tot een lesbo-ABC.

Selectie uit de woordenlijst lesbotaal

beddedood, het verdwijnen of in sterke mate afnemen van de seks in de loop van een langdurige relatie. Ook beddeath.

butch, oorspronkelijk de partner die de mannelijke rol inneemt in oud-potteuse relatie. De vrouwelijke wederhelft is de femme. Tegenwoordig meer een benaming voor een pot met een stevig postuur en masculien uiterlijk en gedrag. Ook butchy, butch/fem-cultuur en butch/fem-relatie.

camioneuse, vrachtwagenchauffeur; stevige, stoere pot. Ook dieseldyke.

collega, aanduiding voor mede-lesbo, ‘Kijk, collega's!’ (gehoord op het naaktstrand in Zandvoort).

confricatrices, lesbiennes, letterlijk ‘wrijfsters’. Ook fricatrice, schuifster, schuurmeid, tribade (van het Griekse Tribein, betekent ook wrijven) en wrijfseks.

coupe speciale, potteuse haardracht: ‘Overigens: hoe komt het dat kappers zo feilloos de coupe speciale aanbrengen, ook bij de langharigste, schuwste, zich van zichzelf nauwelijks bewuste g.g.'s, zodra die zich laten knippen?’ (Burnier, De huilende libertijn). Ook enbrosse, jo-nekje, pottencoupe, Saareincoupe en stekelkopje.

dijk, lesbische vrouw met mannelijke allure. Ook dyke.

g.g.-tje, gevoelsgenote, uit te spreken als gégé-tje (Burnier, De huilende libertijn). Een variatie is p.p.-tje, potentiële pot, uit te spreken als pépé-tje.

lollepot, verouderde benaming voor vrouw die ontucht pleegt met andere vrouw; oorspronkelijk was een lollepot een stenen pot met gaten in het deksel (Woordenboek der Nederlandsche Taal); komt van lollen, d.w.z. de dijen koesteren (Kiliaan) of met gespreide onderbenen het onderlijf warmen onder de rok boven een pot (Van Dale). Ook lollepotterijof lolliepop (benaming uit jaren vijftig).

muzikaal, lesbisch, ‘Oh, die is lekker muzikaal.’ Ook muzikaal talentje. Ook zang geven (reageren op lesbische avances).

saffische liefde, lesbische liefde, komt van Sappho, Griekse dichteres die de liefde onder dames bezong. Ook saffisch vermaak, sapphist, sapphijn.

vanilleseks, softe seks, met als voornaamste bestanddelen kussen, strelen, aaien en blazen. Tegenovergestelde van SM. Ook bambiseks, blaasseks en knuffeltjesseks.

Vae-Solist, naar de populaire lesbische tendensroman Vae-Solis (1946) van Marie-Doudart de la Gree. De dienstbode van Doudart kondigde het lesbisch bezoek aan met: ‘Mevrouw, daar is weer zo'n Vae-Solist.’ Ook vaesolistenliefde.

verkeerde natuur, lesbische aard.

verloofde, vaste partner. Ook VJV (Veeleisende Jonge Verloofde), female husband, mijn man of mijn vrouw.

Oproep

Dit najaar verschijnt bij Uitgeverij Prometheus Lesbiaans, Lexicon van de lesbotaal, van Hanneke Kunst en Xandra Schutte. Mocht u nog woorden en uitdrukkingen kennen die in de woordenlijst opgenomen kunnen worden, dan kunt u deze voor de auteurs zenden aan het secretariaat van het Genootschap Onze Taal:

Laan van Meerdervoort 14 A

2517 AK Den Haag