Onze Taal. Jaargang 60

Het kastje van Barbanelle [1]
De persoonlijke noot in woordenboeken

Ewoud Sanders

In de inleiding van de laatste druk van de grote Van Dale staat een waarschuwing: ‘Dat in zaken waarvan de waardering louter een kwestie van smaak is ook de lexicograaf een persoonlijke noot mag laten horen, beschouwt de bewerker als een onbetwistbaar recht, waarvan Samuel Johnson de beschermheer is.’ Dit voorbehoud was niet echt nodig geweest, want definities waarin de persoonlijke mening van de lexicograaf doorklinkt, komen in de elfde druk van Van Dale nauwelijks voor. De bewerker van het eerste gedeelte van het alfabet, de Leuvense hoogleraar dr. G. Geerts, heeft zich naar eigen zeggen alleen even laten gaan bij de definitie van belgenmop: ‘als aardigheid bedoelde anekdote waarin vooroordelen over de Belgen gelucht worden’, een omschrijving die wordt gespiegeld bij hollandermop.

● Voorliefdes

Dr. Hans Heestermans, bewerker van het tweede gedeelte van het alfabet, veroorloofde zich bij de eigenlijke definities geen enkele vrijheid, maar pakte wel verschillende keren uit in de voorbeeldzinnetjes. Hoewel Van Dale ruim 234.000 trefwoorden telt, zijn veel van die zinnetjes inmiddels al ontdekt. Dat een van de voorbeeldzinnen bij punt luidt ‘achter Dr en Mr hoort geen punt’, terwijl in een inleidend hoofdstuk toch duidelijk staat ‘achter titels schrijft men ook steeds een punt’, leidde in 1988 zelfs tot een ‘puntenstrijd’ in Onze Taal.

Heestermans woont in Leiden, niet ver van het station, en het voorbeeldzinnetje dat hij bij stationsgebouw geeft - ‘het nieuwe station te Leiden is bijzonder lelijk’ - haalde zelfs het Leidsch Dagblad. Een lezer van de Volkskrant ontdekte dat Heestermans, als het op voetballen aankomt, een duidelijke voorliefde heeft voor Ajax: ‘Feyenoord werd helemaal weggespeeld door Ajax’, ‘Ajax schakelde in de halve finales van de Europacup Liverpool uit’ en ‘de tussenstand bij Ajax-Feyenoord is 3-1’. Cruyff schittert ten minste zes keer in Van Dale: ‘Cruyff trof twee keer doel’ en verder bij scheidsrechterlijk, technisch, uitwerpen, spreekkoor (‘er klonken spreekkoren: Cruyffie, Cruyffie!’) en scanderen. In voorbeeldzinnen bij kopbal, koppen, bekeken, tackle en schijnbeweging gloriëren andere Ajacieden, terwijl Kist, indertijd een speler bij AZ'67, er bij score een stuk minder goed vanaf komt: ‘Kist kan niet meer scoren, de laatste weken’.

In andere voorbeeldzinnetjes is de persoonlijke noot een stuk moeilij-

[p. 9]

ker te achterhalen. Alleen wie net zoals Heestermans zijn jeugd doorbracht in Bergen op Zoom, zal beseffen dat met het zinnetje ‘Dosko won met een 3-2 score’, het Groot Woordenboek der Nederlandse Taal een sportieve prestatie vereeuwigt van de plaatselijke voetbalclub Door Ons Samenspel Komen Overwinningen. En om te weten wie nu zo overtuigend een personage uit de Gijsbert van Aemstel kan vertolken, zoals blijkt uit het zinnetje ‘Marijke zette een schitterende Badeloch neer’, moet men nog dieper in het privéleven van Heestermans zijn doorgedrongen. Het verbaast dan niet meer om bij wegspelen, na het zinnetje over Ajax, te lezen: ‘de actrice M. speelde haar medespelers volstrekt weg’.

● Gewetensnood

Maar toch, zinnetjes als deze verbleken bij wat Samuel Johnson in 1755 in zijn Dictionary of the English Language zette. Het beroemdst is zijn definitie van oats (haver): ‘A grain, which in England is generally given to horses, but in Scotland supports the people’. Zijn omschrijving van lexicographer: ‘a writer of dictionaries, a harmless drudge, that busies himself in tracing the original, and detailing the signification of words’ kreeg een ereplaats in de Oxford English Dictionary.

Maar ook bij begrippen als Grubstreet, Whig, excise en net gaf Johnson zijn eigen mening ten beste, soms zelfs zonder ook maar iets duidelijk te maken over de eigenlijke betekenis van het woord. Zijn definitie van pensioen: ‘An allowance made to anyone without an equivalent. In England it is generally onderstood to mean pay given to a state hireling for treason to his country’, bracht hem later in gewetensnood. Toen hij in 1762 van koning George III een staatspensioen kreeg aangeboden, vroeg Johnson aan zijn vriend Sir Joshua Reynolds of hij dit wel kon aanvaarden, gezien de neerbuigende omschrijving in zijn woordenboek. Hij eiste zelfs dat zijn vriend, alvorens te antwoorden, er eerst een nachtje over zou slapen, zo hoog nam hij het op. Maar Reynolds wees Johnsons bedenkingen van de hand en tot zijn dood in 1784 genoot de beschermheer van de normatieve definitie van een toelage van driehonderd pond per jaar.

● ‘Zelfs grote mensen...’

De beste Nederlandse leerling van Johnson is zonder twijfel C. Kruyskamp, de man die Van Dale tot een begrip maakte. De waarschuwende woorden waarmee dit stukje begint, zijn dan ook van hem. Hij schreef ze in juni 1975, in de inleiding van de tiende druk van Van Dale. Dat is ook de druk waarin de meeste persoonlijke kanttekeningen worden geplaatst. De drie beruchtste voorbeelden zijn: kosmonaut: ‘een ietwat hyperbolische benaming, voor personen die een klein sprongetje in de kosmische ruimte doen, door zich b.v. naar de maan of een planeet van ons zonnestelsel te laten schieten, ruimtevaarder’; popmuziek: ‘benaming voor zekere, oqrspr. op de rock-'n-roll gebaseerde, bij jeugdige en onrijpe personen in de smaak vallende hedendaagse amusementsmuziek...’ en volleybal, een woord dat in de achtste druk (1961) voor het eerst wordt omschreven als: ‘door twee ploegen van zes spelers gespeeld balspel waarmee zelfs grote mensen zich wel vermaken, bestaande in het heen en weer slaan van een bal over een net’.

Maar er zijn er nog veel meer, zoals bijvoorbeeld geprogrammeerd onderwijs: ‘onderwijs waarbij de leerstof in mootjes wordt gehakt en aan de patiënt toegediend alsof hij een computer was’.

In 1777 sprak biograaf James Boswell met Johnson over diens persoonlijk gekleurde definities. Johnson vertelde toen van een ander voorbeeld, waarin zijn eigen mening het sterkst naar voren kwam. ‘U moet weten, Lord Gower verraadde de belangen van de Jacobijnen. Nadat ik bij het woord Renegado had uitgelegd dat dit betekent iemand die naar de vijand overloopt, een opstandige', voegde ik eraan toe: Sometimes we say a GOWER. Zo is het naar de drukkerij gegaan. Maar de drukker was verstandiger dan ik en schrapte die passage.’

● Vergane charme

Toen het Leidsch Dagblad op 20 november 1970 Kruyskamp over diens normatieve definities aan de tand voelde, zei hij: ‘...de kritiek op bepaalde omschrijvingen is typerend voor het onethische vrijheidsbegrip van de protesterende jeugd, die zichzelf alle vrijheid toekent om normen aan te tasten en te verwerpen die zij zelf eerst tot afgodsbeelden heeft gemaakt, maar aan een andere generatie niet de vrijheid gunt te verwerpen wat zij verwerpelijk acht en te kiezen voor hetgeen zij als waarden erkent’.

Wat Kruyskamp er niet bij vertelde, was dat ook van hem eens, net als bij Johnson, een omstreden definitie was geschrapt. Dat gebeurde in 1950, bij de zevende druk van Van Dale. Wie daarin nu het woord schoonheidssalon opzoekt, vindt alleen ‘schoonheidsinstituut’. De oorspronkelijke omschrijving van Kruyskamp luidde ‘gelegenheid waar dames hun vergane charmes kunnen laten bijspijkeren’. Maar uitgever Martinus Nijhoff vond dit te ver gaan. Wellicht voorzag hij welke kant het met woordenboeken op zou gaan: steeds wetenschappelijker, met steeds minder ruimte voor persoonlijke noten. En in dat opzicht ook: steeds saaier.