Onze Taal. Jaargang 60

[p. 18]

Wat heet...?
Rob Rentenaar
Oudervrucht

Je hoort het politici van een bepaalde signatuur de laatste tijd weer vaker beweren: ‘Het gezin is de hoeksteen van de samenleving en dat zal altijd zo moeten blijven.’ In die samenleving spelen plaatsnamen een belangrijke rol, als communicatiemiddel en als cultuurelement. Het is wellicht de moeite waard eens te zien hoe prominent het gezin daarin aanwezig is.

We constateren al direct dat er geen namen bestaan die het woord gezin bevatten. Naamkundig gezien valt het gezin in tweeën uiteen. Dat wil zeggen dat er plaatsnamen bestaan waarin de woorden ouder of ouders voorkomen en namen die met de woorden kind, kinder of kinderen zijn samengesteld. Deze laatste groep komt in de volgende aflevering van deze rubriek aan bod.

● Ouders in boerderijnamen

Beleefd gedrag kan nooit kwaad, dus laten we de ouders voorgaan. Zij zijn gemakkelijk genoeg te vinden, want zij blijken slechts in één categorie namen voor te komen: in de boerderijnamen. Als we ze elders aantreffen, hebben we niet met echte ‘ouders’ te doen. Dat spreekt natuurlijk vanzelf voor een dorpsnaam als Ouderkerk, maar ook voor de naam van de verdwenen buitenplaats Ouderhoek bij Loenen in Utrecht. Deze heeft zijn naam te danken aan een familie Hoek, die hier in de achttiende eeuw eveneens de hofsteden Jongerhoek, Nieuwerhoek en Middenhoek bezat.

Nee, echt bij vader en moeder thuis zijn we pas als we spreken over boerderijnamen als Oudervrucht, Ouderhoeve en Oudervreugd. Vooral de eerste naam heeft een grote populariteit gekend. Hij kwam voor in twee vormen: Oudervrucht en Oudersvrucht. Van de eerste variant heb ik tot nu toe zes vertegenwoordigers gevonden, die alle gesitueerd zijn in het grensgebied van Zuid-Holland en Utrecht. De tweede variant, die eveneens door zes namen wordt gerepresenteerd, heeft in principe hetzelfde verspreidingsgebied, alleen strekt het zich in het oosten van Utrecht uit tot bij Woudenberg en in het zuiden tot aan Honswijk.

Behalve in de naam Ouder(s)vrucht komen we ouders ook nog tegen in andere samenstellingen. Bijvoorbeeld in de naam Oudervreugd voor boerderijen in Zevenhoven en Amstelveen, en Oudersvreugd in Reeuwijk. In de laatste plaats vinden we trouwens ook de naam Ouders Wensch, die verder nog voorkomt in Geldermalsen en in de Starnmeerpolder in Noord-Holland. Als iets somberder getinte namen ken ik verder Ouderzorg bij Loenersloot en Ouderszorg bij Est in de Tielerwaard, terwijl er een neutrale toon heerst in Ouderhoeve in Noord-Spierdijk in West-Friesland en in Oudershoeve in het Utrechtse Spengen. De enige niet-westerling in dit gezelschap is de boerderijnaam Ouderetf ten noorden van Hoogeveen in Drenthe. Het feit dat hij is samengesteld met het woord erf doet hem overigens aansluiten bij de naam Vaderserf, die in die omgeving twee keer voorkomt.

● Ouders in het groene hart

Wat zeggen deze boerderijnamen nu over de rol van het gezin in de plaatsnaamkunde? In de eerste plaats valt de regionale concentratie op. We vinden de namen die zijn gevormd met de woorden ouder of ouders vooral in het zogenaamde groene hart van Holland, met slechts enkele vertegenwoordigers in meer noordwestelijke en zuidoostelijke richting. Verder blijken zij hun tijd van ontstaan min of meer met elkaar gemeen te hebben. Voor zover ik heb kunnen nagaan, is geen van deze namen veel ouder dan het begin of zelfs het midden van de vorige eeuw. Wat hun opbouw betreft, hebben we in de meeste gevallen te doen met primair gevormde plaatsnamen. Dat wil zeggen dat het hier niet gaat om samengestelde woorden die tot plaatsnaam zijn geworden, maar om namen die direct zijn gevormd uit een samenvoeging van bestaande woorden. Een kenmerk van dergelijke primaire namen is dat zij vaak geen parallellen hebben in de gewone woordvoorraad. Kijken wij bijvoorbeeld in Van Dale, dan zullen we vergeefs zoeken naar woorden als oudersvrucht en ouderhoeve. De enige varianten van onze boerderijnamen die we in het woordenboek aantreffen, zijn oudervreugd en ouderzorg.

We mogen aannemen dat de mensen die voor deze namen hebben gekozen, dit welbewust hebben gedaan. De grote frequentie van de namen Oudervrucht en Oudersvrucht, waar toch enige zelfvoldaanheid uit spreekt, wijst eveneens in deze richting. Waarschijnlijk dienen we de opkomst van de boerderijnamen met ouder of ouders te zien tegen de achtergrond van de veranderende opvattingen over familie en gezin in het verleden. Tegen het midden van de vorige eeuw had het kerngezin op het platteland van West-Nederland kennelijk zoveel vaste grond onder de voeten gekregen dat de ouders, als hoofd ervan, zich ook durfden te manifesteren. Een van de mogelijkheden om dit tot uitdrukking te

[p. 19]

brengen, lag in de naamgeving van hun bezit. Aardrijkskundige namen kunnen bij hun vorming soms een programmatische boodschap meekrijgen. Het is een fenomeen dat vooral optreedt bij boerderijnamen. Dat hebben we ook hier weer kunnen constateren bij namen als Ouders wensch, Oudersvreugd en Oudersvrucht.

● Geen plaats voor grootouders

We hebben in onze namenvoorraad nu wel een prominente plaats ingeruimd voor de ouders, maar hoe staat het met de grootouders? Zijn zij daardoor in de plaatsnamen geheel afwezig? Dat valt eigenlijk nogal mee. Weliswaar komen de grootouders als paar in geen enkele naam voor, maar individueel willen we grootmoeder of grootvader nog wel eens aantreffen, bijvoorbeeld in de naam van de Grootmoedersdijk in het oosten van Zeeuws-Vlaanderen en de Grootmoederskamp, een weiland in Assendelft. Een stuk land op Texel heet Grootvadersland. Op dat eiland stoten we verder een aantal keren op de veldnaam Grootvadersboet. Gaan we terug naar oudere kaarten, dan zien we dat op percelen die zo heten, een eenvoudig bouwwerk heeft gestaan. Dit moet een boe of boet zijn geweest, een eenvoudig huisje dat men kennelijk heeft gebouwd voor de grootouders, als er voor hen geen plaats was in de boerderij. Zo kent men op Texel ook de namen Ootjesboet en Ootjesland, die zijn gevormd met het dialectwoord voor ‘grootmoeder’.

Leo Immerzeel

● Dialectische grootouders

Het is overigens kenmerkend voor de grootouders die in plaatsnamen voorkomen, dat we ze vrijwel steeds in een dialectvorm of in ieder geval in een vertrouwelijke vorm aantreffen. Dat wijst erop dat zij niet zelf als naamgevers zijn opgetreden, maar de jongere generaties uit hun omgeving. Het Texelse ootje vinden we eveneens in de Zaanstreek in de veldnamen Ootje Dol en Ootjesstuk. In Bunschoten is de veldnaam Grootje bekend en in het noorden treffen we verschillende namen met beppe aan, bijvoorbeeld de Beppefinne in Jutrijp, it Beppelân bij Berlikum, Beppe weerden in Nijeholtpade en het Beppegat in de Eemsmond ten noorden van Delfzijl. Bij deze noordelijke namen moet ik wel aantekenen dat de familieband met de grootmoeder niet helemaal vaststaat. Het woord beppe kon namelijk ook in meer algemene zin gebruikt worden ter aanduiding van een oude vrouw. Dat zelfde geldt trouwens ook voor de mannelijke tegenhanger pake, die ik één keer ben tegengekomen, in de veldnaam it Pakelân in Smallingerland.

Wie in zijn jeugd nog normale jongensboeken heeft gelezen, zal bij het zien van de naam Bestevaarsven wel opveren en direct aan Michiel de Ruyter denken. Helaas, de kans is veel groter dat de weilanden in Uitgeest en Oost-Zaandam die zo heten, naar grootvaders zijn genoemd. Dat zelfde mogen we aannemen voor het Roerekempe in Hengelo in Gelderland, dat ook bekend was onder de naam Bestevaderskempken, en voor een bos bij Lochem dat in 1834 voorkwam onder de naam Bestevadersbosch.

Tot slot nog een spookgeschiedenis. Deze was verbonden aan een kolk bij Dinxperlo in de Achterhoek, de Bessemoorskolk. Ooit heeft een vrouw die met een weduwnaar getrouwd was, hier diens moeder en dus de grootmoeder van haar stiefkind verdronken. Bestemoer moet zich gruwelijk hebben gewroken. Hoe verklaren we anders dat de een na de ander in de familie van de schoondochter is overleden, de bliksem is ingeslagen en de boerderij daarop nog is overstroomd?

De kolk is alweer een tijd geleden ten offer gevallen aan de ruilverkaveling, dus de betovering zal zo langzamerhand verbroken zijn.

Toch is het misschien wel verstandig een beetje aardig te blijven voor onze grootmoeders.