Onze Taal. Jaargang 60

[p. 10]

Standaard-spelling: de Belgische middenweg
Progressief binnen de perken

Harry Cohen - Brussel

In Nederland is de Vlaamse afkeer van spellingen met c's bekend. Onze zuiderburen schrijven liever k's als vernederlandsing van bastaardwoorden. Maar zit er een regelmaat achter die vernederlandsing? Niet eerder werd de spelling in Vlaamse dagbladen onderzocht. Harry Cohen vlooide de Vlaamse kranten uit en legde het daarin gehanteerde spellingsysteem bloot: zeker niet de voorkeurspelling, ook niet de toegelaten spelling, maar wel een vast systeem.

Dag in dag uit nemen we in het Nederlands woorden uit andere talen over. In de regel doorlopen zulke leenwoorden een aanpassingsproces: uit spraak, spelling of nog andere aspecten worden geleidelijk vernederlandst. De omvorming van de spelling is niet in alle gevallen even ver voortgeschreden. We treffen bijvoorbeeld jacquet naast raket aan, lorrie naast sorry en zelfs boxen naast boksen. Dat is niet zo vreemd, want die woorden zijn op verschillende tijdstippen overgenomen en hun spelling bevindt zich dus in verschillende stadia van ontwikkeling. Bovendien verloopt de inburgering in het ene geval sneller dan in het andere. Zo hebben coupé en etui, die toch al geruime tijd onder ons verblijven, nog vrijwel niets van hun buitenlandse voorkomen verloren, terwijl nieuwkomers als hasj en boetiek al een compleet Nederlands jasje aanhebben.

Maar hoe al die verschillen ook zijn ontstaan, zij vormen een bron van last bij het schrijven. Men vergist zich gemakkelijk wanneer twee leenwoorden die in hun taal van oorsprong hetzelfde spellingbeeld vertonen, bij ons op uiteenlopende wijze worden geschreven. Zo hebben in het Frans miracle en debâcle dezelfde uitgang, maar het ene woord is bij ons mirakel geworden terwijl het andere onveranderd is gebleven. Iets dergelijks geldt ook voor flotielje/vanille, likeur/queue, etnisch/ethisch en vele andere woordparen.

● Tussen verplichting en norm

Dit is de achtergrond van het probleem dat gewoonlijk als ‘de spelling van de bastaardwoorden’ wordt aangeduid. De oplossing waaronder we momenteel leven, is bekend: de door de overheid aanbevolen schrijfwijze staat in het Groene Boekje (GB), maar in vele gevallen zijn daarin naast de zogenoemde voorkeurspelling ook een of meer ‘toegelaten’ varianten opgenomen. Bij het onderwijs en de overheid is het gebruik van de voorkeurspelling verplicht; op alle andere terreinen mag ieder doen wat hij wil. Wel bestaat er een soort stilzwijgende verwachting dat elke schrijver een bepaald systeem kiest en zich dan daaraan houdt.

Door veertig jaar onderwijs en het voorbeeld van de media is de voorkeurspelling in Nederland de norm geworden. Wanneer dit stelsel wil dat we criticus naast kritiek schrijven of biscuit naast biskwietje of context naast tekst, dan doen we dat braaf, want we vertrouwen erop dat de ontwerpers daar goede redenen voor hadden. In de laatste jaren schijnt de discipline echter af te nemen. In de krant treffen we steeds vaker ‘toegelaten’ afwijkingen van de voorkeurspelling als advokaat en toernee aan. Nog verder gaan risiko en krediteur want die k's wil het GB per se niet. (Daarentegen mogen riskant en krediet uitsluitend met een k, maar bij diskrediet is een c weer wel toegelaten.) Zelfs volslagen ketterijen als kado en keu lijken in opkomst. Het zal wel geen terugkeer naar de sudderans en de sosjale joenit van de jaren zestig worden, maar er wordt duidelijk aan de grenzen gemorreld.

● Vlaamse toestand

In België liggen de zaken anders. De voorkeurspelling heeft daar nooit dat vanzelfsprekende gezag gehad. Wat dan wel? Velen verklaren zich voorstander van de ‘progressieve spelling’, maar de inhoud van dat systeem is nergens beschreven. Bij het vooraanstaande Vlaamse dagblad De Standaard gaat men als volgt te werk:

-	Wanneer een woord in de lijst van het GB voorkomt, wordt de daar gebruikte spelling aangehouden. Bevat de lijst varianten, dan kiest men de meest vernederlandste vorm.
-	Komt het woord niet in het GB voor, dan wordt (de dikke) Van Dale geraadpleegd en dezelfde werkwijze toegepast.
-	Pas wanneer het woord in beide naslagwerken niet te vinden is, gaat men naar eigen smaak te werk, uiteraard met inachtneming van de eisen van analogie. Dit laatste is niet altijd even eenvoudig. Manuscript en scriptie mogen met een k, maar geldt dit nu ook voor het nieuwe woord script?

[p. 11]

Bij de keuze uit de varianten die de genoemde naslagwerken bieden, gaat het in hoofdzaak om de volgende categorieën:

liever	dan	voorbeeld
k	c	effekt
s	c	sigarillo
ks	x	eksemplaar
t	th	biblioteek
z	s	fantazeren
e	ae	preadvies
kw	qu	akwarel
k	ch	kronometer
oe	ou	doebleren

Daarnaast zijn er nog wat kleinere categorieën en losse gevallen (molekuul, kliënteel, maneuver e.d.). Sommige woorden vallen onder meer dan één categorie (sukses, bloeze). Ook wanneer het GB gelijkwaardige spelvormen biedt (‘zie ook’), wordt een progressieve keuze gemaakt: liever skeptisch dan sceptisch. Maar er is natuurlijk geen keuzevrijheid wanneer twee uiteenlopende spellingen van een leenwoord bij verschillende betekenissen zijn gaan behoren (plastic/plastiek, corps/korps, racket/raket).

Soms leidt de beschreven procedure tot het kiezen van de voorkeurspelling (akkoord, cilinder, roze). Meestal valt de vergelijking echter - zoals de voorbeelden in de tabel al suggereren - ten gunste van een ‘toegelaten’ variant uit. Het overgrote deel van deze afwijkingen van de voorkeurspelling behoort tot de categorie ‘k voor c’ (eerste regel van de tabel). In een steekproef (Cohen 1991) was dit ruim 80%. Dit neemt niet weg dat spellingbeelden als paradoks, Kristus, teorie en advizeur de Nederlandse lezer veel meer opvallen.

● Moeilijke toepassing

Biscuit wordt in de progressieve spelling biskwie en dat sluit beter aan bij biskwietje. Evenzo past kontekst beter bij tekst. Maar de onregelmatigheid criticus/kritiek blijft bestaan, en in vele andere gevallen gaat de overeenstemming tussen verwante woorden er allesbehalve op vooruit. Men schrijft bijvoorbeeld kreatie met een k, want dat ‘mag’ van het GB. Creëren blijft daarentegen met een c, want daar laat het GB geen keus. Evenzo dekoreren tegenover decor en ga zo maar door. Staat een woord niet in het GB en gaat men dus op Van Dale af, dan wordt het nog erger. Advokaat mag daar met een k, maar advocatuur niet.

Deze verschillen berusten ongetwijfeld op allerlei fijnzinnige taalkundige onderscheidingen, maar de toepassing van de progressieve spelling wordt er bepaald niet eenvoudiger door. De schrijfwijze van verwante woorden beantwoordt minder aan de analogieverwachtingen van de doorsnee-taalgebruiker dan bij de voorkeurspelling het geval is. Er moet daardoor meer in de twee naslagwerken worden opgezocht.

● Kiet niet sjiek

De Standaard is van alle dagbladen waarschijnlijk het strengst in de leer. Men schrijft daar zelfs kinema, hoewel niemand dat woord zo uitspreekt. Nog merkwaardiger is de afkorting kao, want de uitspraak blijft see-a-o. Cheque wordt check, een in België algemeen gebruikelijke schrijfwijze, maar een twijfelachtige vernederlandsing. Toch zijn er grenzen aan de trouw. Wanneer het GB naast incarnatie ook inkarnatie toelaat maar bij reïncarnatie geen overeenkomstige variant vermeldt, of wanneer Van Dale iets dergelijks doet met pact/pakt en Warschaupact, halen de Standaard-mensen hun schouders op en gaan ze hun eigen (progressieve) gang.

Een ander dagblad, De Morgen, hanteert subjectievere beperkingen; men wijst daar bepaalde ‘toegelaten’ vernederlandsingen af omdat ze te geforceerd aandoen (princiep, logika, kiet) of omdat ze een ander stijlniveau suggereren (chic staat chiquer dan sjiek). Deze krant schakelt overigens nog een derde spellingautoriteit in: wanneer een woord niet in de dikke Van Dale te vinden is, wordt het Prisma Handwoordenboek Spelling gevolgd.

Daarnaast zijn er ook dagbladen die zich wél aan de voorkeurspelling houden. De Gazet van Antwerpen doet dat onder meer omdat men de lezers van de kinderpagina geen andere woordbeelden wil voorzetten dan zij van school gewend zijn. Kampioen in deze klasse is ongetwijfeld Het Belang van Limburg. Deze krant bevat minder zonden tegen het systeem dan mijn Nederlandse kwaliteitslijfblad. Alleen quiz wordt kwis, Van Dale ten spijt.

Ook buiten het dagbladwezen blijkt de progressieve spelling voor velen de norm te zijn. In filmondertiteling, reclameteksten en andere publikaties gaan de auteurs met de vernederlandsing vaak zo ver als het ‘mag’. Overheidsdiensten vormen niet altijd een uitzondering, en scholen, naar gefluisterd wordt, evenmin. De resultaten zijn niet altijd vlekkeloos, maar dat valt, gezien de hierboven aangeduide eenvormigheidsproblemen, ook niet te verwachten. Die problemen zijn overigens door de progressieven bepaald niet gewild. Zij zouden alle bobbels graag willen gladstrijken door een paar stapjes verder te gaan dan nu ‘mag’.

● En hoe verder...

In de inleiding werd gesteld dat de spelling van leenwoorden in de loop van de tijd veelal spontaan vernederlandst. Zo nu en dan wordt de officiële spellingregeling bij de aldus gegroeide realiteit aangepast. Zulke herzieningen gaan echter, nog afgezien van de materiële kosten, met groot ongemak en verdriet gepaard. Het is dus zaak hun frequentie zo laag mogelijk te houden. Welnu, hoe radicaler de eerstvolgende stroomlijning wordt aangepakt, hoe langer het duurt eer er wéér een nodig is. Vanuit deze overweging (er zijn natuurlijk ook andere) is de progressieve spelling de grootste stap in de goede richting die binnen de huidige gezagskaders mogelijk is.