Onze Taal. Jaargang 60

[p. 8]

‘Ze horen het toch niet’
De taal van radio en televisie

Liesbeth Gijsbers

Gemopper over de vele taalzonden in de taal van radio en televisie lijkt zo oud te zijn als die media zelf. Bestaat er dan zoiets als een eigen taal van radio en televisie? En zo ja, hoe zit het dan met de kwaliteit van die taal en haar normerende invloed? De Nederlandse Taalunie wijdde er een Voorzet aan en hield in samenwerking met de Stichting Coproduktieprijs Nederlandstalige Zendgemachtigden eind maart in Veldhoven een symposium: De eigen taal van radio en televisie.

Radio en televisie zenden dagelijks evenveel taalvarianten de huiskamer in als onze taal rijk is. Politiek taalgebruik, jongerentaal, reclametaal, dialect, sportverslagen: het zijn allemaal variaties op die ene taal, het Nederlands. Dé omroeptaal is dan ook niet zo eenvoudig te definiëren (al lijkt de notoire mopperaar daarmee geen enkele moeite te hebben). Dat verklaart waarom er zo bar weinig onderzoek is gedaan naar de omroeptaal en haar normerende invloed.

Tot nu toe beperkte dat onderzoek zich vooral tot enkele deelstudies. Zo onderzocht prof. Van Sterkenburg de taal van het journaal en liet René Appel een taalkundige analyse los op televisiecommentaren bij voetbalwedstrijden. Beiden deden al verslag van hun onderzoek in Onze Taal (in resp. 1990 nr. 5, blz. 74, en 1989 nr. 11, blz. 92).

Het is vooral prof. Ludo Beheydt geweest, die heeft geprobeerd meer in het algemeen de stilistische ontwikkeling van de omroeptaal te beschrijven. Onder zijn redactie kwam in opdracht van de Taalunie in maart Voorzetten 33, Taal en Omroep tot stand. Het was ook Beheydt die tijdens het symposium De eigen taal van radio en televisie de stevigste knuppels wierp in het hoenderhok van de ongeveer zeventig deelnemende Vlaamse en Nederlandse programmamakers: ‘In het algemeen is de taal in de Nederlandse omroep geëvolueerd van Nederlands naar Neejdulans.’

● De gezellige babbel

Veranderingen in radio- en televisietaal kunnen niet los worden gezien van de ontwikkeling die die media zelf hebben doorgemaakt. Was er enkele decennia geleden nog sprake van een schijnbaar onoverbrugbare kloof tussen de stem uit het kastje en de luisteraar in de huiskamer, tegenwoordig lijkt de presentator of presentatrice zich uit dat kastje te hebben gewurmd, de huiskamer in, de tweezits op. En als dat niet lukt, dan wordt de luisteraar wel het toestel ingesleurd. ‘Gezellig sámen babbelen, ja, want ú neemt ook deel aan ons gesprek, hoor’, zo willen programmamakers ons doen geloven.

Deze verschuiving naar een steeds directere benadering van het publiek bracht - hoe kan het ook anders - een stilistische verschuiving met zich mee: het taalgebruik veranderde volgens Beheydt van ‘monologisch uiteenzettend’ naar ‘dialogisch keuvelend en fragmentarisch spetterend’, van voorgelezen proza naar een zo spontaan mogelijk klinkende spreektaal.

De concurrentie van de publieke omroepen met commerciële zenders als RTL 4 of in België VTM versnelde dat proces. De vertrossing, ontzuiling en verpulping laten volgens Beheydt niet alleen hun sporen na in het programma-aanbod. Hij signaleert een parallelle verpulping van de omroeptaal: ‘Radio en televisie zijn in hun kletsicaperiode gekomen. Geklets vervangt heel vaak diepgravende interviews en rustig gestructureerde teksten.’ Deze media verdragen geen uitvoerige monologen meer. De ontdekking dat de boodschap die verpakt wordt in een taal bestemd voor een ‘volwassen verstandig publiek’ over de hoofden van de gemiddelde kijker of luisteraar heen gaat, heeft geleid tot een sterk vereenvoudigde omroeptaal. Beheydt betreurt dat.

● ‘Gaan met die banaan’

Toch is er op zichzelf niets tegen die vereenvoudiging, denk ik. De liefhebber van bloemrijke taal komt heus wel aan zijn trekken: die kan zijn dorst naar stilistische schoonheid immers ook nog aan andere cultuurvormen laven, zoals aan literatuur of theater.

Eenvoudig Nederlands hoeft bovendien nog geen slecht Nederlands te zijn. Dialogisch Nederlands evenmin. Televisie en radio hebben zich ontwikkeld tot de media voor een uiterst heterogeen publiek. De taal die erop gebezigd wordt, is vanzelfsprekend meegedemocratiseerd. Ook de eenvoudige boodschap kan met de uiterste taalkundige zorg geformuleerd worden.

Maar aan die zorg ontbreekt het helaas wel eens. Kijk- en luistercijfers lijken belangrijker. Als het publiek maar koude rillingen krijgt van de dramatische beelden, als het maar beeft, en als het maar kan worden vastgeklonken aan stoel en programma, opdat het toch vooral niet zapt naar een van de andere twintig netten. Dat laatste wil men voorkomen met flitsende, spetterende taal, niet te moeilijk, wel grappig graag, liever in woorden dan in zinnen, en vooral niet te eentonig. En zo ‘verrijken’ programmamakers onze taal met stompzinnige uitdrukkingen als Doet-ie het of doet-ie het niet? of Gáán met die banaan en zijn ze - misschien wel om die gevreesde eentonigheid te voorkomen - verantwoordelijk voor de eigenaardigste klemtoonverschuivingen. Beheydt geeft enkele voorbeelden:

‘De kínderbijslag, de stádsschouwburg en de vákbondsafgevaardigde zijn gezamenlijk hun beklemtoonde hoofd kwijt en heten voortaan kinderbíjslag, stadsschóúwburg en vakbóndsafgevaardigde. De voorzetsels daarentegen hebben promotie gemaakt en krijgen nu steevast het woordgroeps-

[p. 9]

accent: “De minister van Buitenlandse Zaken heeft met zijn collega uit (en dan wisselend) Bélgrado of Belgrádo overlég of óverleg gehad”.’

Van een taalfoutje hier of daar kunnen programmamakers bij dit soort ‘opjuttelevisie’ niet wakker liggen. Spreektaal is vluchtig en van dat gegeven wordt in Hilversum dankbaar gebruik gemaakt. ‘Ach, ze horen het toch niet’, kreeg Jan Kuitenbrouwer tot zijn ontsteltenis te horen, toen hij wilde voorkomen dat een taalfout de ether werd ingezonden. Uit zo'n uitspraak spreekt diepe minachting voor het publiek.

● Dijenkletsers

Misschien was het wel die ontsteltenis die Kuitenbrouwer ertoe bewoog enkele uren achter de montagetafel plaats te nemen. Hij vergastte de symposiumgangers op een potpourri van televisiefragmenten. De filmbeelden moesten zijn stelling onderbouwen dat televisie vooral een clichérijk medium is. En zo werd de ene na de andere televisiepersoonlijkheid met clichérijk Nederlands onderuitgehaald.

Ook koós Kuitenbrouwer fragmenten waarin hij mensen betrapt op een aperte taalfout of waarin een verslaggever (Schaeffer) verzuimt de wartaal uitkramende politicus Brinkman met een simpele hoe-bedoeltu?-vraag tot rede te brengen. In de discussie die volgde, kreeg NOS-Laatpresentatrice Maartje van Weegen nog een veeg uit de pan van Kuitenbrouwer. Groen en geel ergert hij zich aan het ‘huisvrouwenstijltje’ waarvan Van Weegen zich bedient (‘Hoe ze dat zégt: “Maar stuurt u onze jongens nu écht naar de Golf?”’)

Wat voegde zo'n serie dijenkletsers toe aan de toch al zo gebrekkige kennis van dé omroeptaal? Ik vrees weinig meer dan enig leedvermaak onder de aanwezige programmamakers (die uiteraard pas na afloop van het filmpje weer opgelucht konden ademhalen!).

Zeker, er zíjn dagelijks veel clichés te beluisteren op radio en televisie, en waar spontaan gesproken wordt, worden per definitie wel enige taalkundige blunders gemaakt. Maar wat wil Kuitenbrouwer daar dan tegen doen? Moet Henny Huisman zijn gasten soms in een soort Van Disstijl op hun gemak stellen? En moet elke ‘gewone Nederlander’ die wordt geïnterviewd, zijn antwoord voortaan maar liever in een onberispelijk gesteld Nederlands voorlezen? Natuurlijk niet.

Praten over omroeptaal is blijkbaar moeilijk, en dat bewees in Veldhoven niet alleen Kuitenbrouwer. De discussie over het taalgebruik verzandde steeds weer in een discussie over de inhoudelijke kwaliteit van het programma-aanbod, over journalistieke deskundigheid, interviewstijl, presentatie, maniertjes...

● Staan en opvallen

Een afgevaardigde van de BRT-radio, de heer De Groof, zag in het geklets, het geleuter, het modieuze gebabbel bij de Nederlandse omroep, dat volgens hem ook dit symposium typeerde, een typisch Nederlands trekje:

‘Het Nederlands is voor de Vlaming een kwestie van vallen en opstaan; voor de Nederlander is het een kwestie van staan en opvallen.’

Is het in Brussel dan zoveel beter? In elk geval lijkt men zich daar meer dan in Hilversum in te zetten voor de foutloos geformuleerde boodschap. Zo kent de BRT al jarenlang een taalraadsman die programmamakers en nieuwslezers met professioneel taaladvies terzijde staat. Advies? Hij zwaait vooral driftig met het zogenoemde blauwe briefje zodra iemand een taalfout heeft begaan (uiteraard niet altijd tot genoegen van de betrokkene: ‘Wij voelen ons als konijnen in het licht’). Ook kent de BRT een taalexamen, dat er - gezien het geringe percentage geslaagden - niet om liegt.

En het was natuurlijk weer een Vlaming, Johan Anthierens, die tijdens het symposium in een alles overdonderende liefdesverklaring aan het Nederlands de noodzaak bepleitte van zorg voor ons machtigste communicatiemiddel, de taal.

Kortom: onze zuiderburen behandelen het Nederlands, toch het instrument bij uitstek van radio en televisie, met meer respect.

In zijn slotrede drong Beheydt met klem aan op de aanstelling van zo'n taalraadsman in Hilversum. Niets nieuws eigenlijk. Al in 1952 stelde ene mej. Griep in Onze Taal precies hetzelfde voor, zonder enig resultaat. Misschien is het geen slecht idee zo'n taaladviseur - hoewel een jacht op uitspraak- en taalfouten alléén natuurlijk nog geen optimale communicatie garandeert: ook een in correct Nederlands geformuleerde boodschap kan voor de luisteraar volstrekt onbegrijpelijk zijn. Zal de aanbeveling deze keer wel opgevolgd worden? Ik denk het niet.

Leo Immerzeel

Zolang er in Hilversum nog opmerkingen gehoord kunnen worden als ‘Ze horen het toch niet’, lijkt het werkklimaat me voor zo'n adviseur uiterst ongeschikt. Eerst moeten alle medewerkers in Hilversum zich ervan bewust zijn dat ze het vaak wél horen en dat ze zich er mateloos aan kunnen ergeren.

Voorzetten 33, Taal en Omroep is verkrijgbaar bij de Stichting Bibliographia Neerlandica, Postbus 90751, 2509 LT Den Haag.