Onze Taal. Jaargang 60

[p. 27]

Van woord tot woord
Marlies Philippa
Smikkelen en smullen

Al azen zuigelingen op voedsel, toch kunnen zij nog niet eten. Want voor eten heb je tanden nodig. De oorspronkelijke betekenis van eten is ‘bijten, kauwen’. Vroeger (duizenden jaren geleden) luidde dit werkwoord etan, waarbij het tegenwoordig deelwoord etand hoorde. En daaruit is tand ontstaan: de bijter, de kauwer! In het Latijn en het Grieks zijn er verwante vormen die in de Nederlandse tandheelkundige terminologie zijn terug te vinden: een dentist is nog geen ortodont. Niet alleen tand is van eten afgeleid, maar ook aas en azen zijn er in een prehistorische periode van afkomstig.

● Een smok op de mule

Zuigelingen hebben een melkmuiltje, en als echte zoogdieren zuigen zij het zog. Muil is ontstaan uit het klanknabootsende woord mule. Even mummelend als mule moet ook de oervorm van het woord mond geweest zijn. Er wordt heel wat afgesmakt bij het zuigen. Smakken: alweer een klanknabootsend woord. Van een klinkervariant van smakken is smikkelen ‘smullen’ afgeleid. Bij smullen zelf hebben we opnieuw met een klanknabootsing te maken. In de Zaanstreek betekent smikkelen ‘zoenen’. En in de standaardtaal is een smakkerd een kus evenals een klapzoen. Een kus wordt met de mond gemaakt. In sommige dialecten heet een zoen een mondje of een muultje en in enkele andere een smok, wat te vergelijken is met smakkerd. Op de benamingen voor de kus kom ik in een volgend nummer terug.

Smakken - smaken: duidelijk verwante woorden. We smaken met de smaakpapillen op de tong. De tong, opvallend aanwezig en smakelijk actief bij de zuigeling, die nog niet kan praten! Toch wordt de tong vaak als spraakorgaan gezien: rad van tong zijn. Volgens de bijbel zetten zich op de dag van het pinksterfeest vurige tongen op de apostelen, waarna zij verschillende talen konden spreken. Taal en tongval. In het Frans betekent langue ‘tong’ en ‘taal’, en hetzelfde geldt voor het Arabische lisaan.

● Gelest en gestild

De zuigeling drinkt en daarmee lest hij zijn dorst en stilt hij zijn honger. De etymologie van het werkwoord drinken is onduidelijk. Er is niet meer over te zeggen dan dat het in alle Germaanse talen (Nederlands, Fries, Engels, Duits, Noors, Zweeds, Deens, IJslands, Färöers) voorkomt. Bij drinken hoort drenken, drank en dronk. Dorst is afgeleid van dor ‘droog’, een woord dat verwant is met het Latijnse terra ‘aarde’. Het klimaat moet in het Latijnstalige gebied niet al te vochtig geweest zijn. Dorst wordt gelest. Het is niet helemaal zeker waar lessen vandaan komt, maar men denkt dat het iets te maken heeft met de wortel van liggen en leggen. Oorspronkelijk betekende lessen ‘uitdoven, uitgaan’, dus ‘gaan liggen’. Het werkwoord blussen is ontstaan uit be-lessen.

En dan de honger. Dit woord hangt samen met een oud Indo-europees werkwoord dat ‘plagen, kwellen’ betekent. Als de plaag nog niet zo groot is, maar de maag samentrekt en de maaltijd trekt, dan is er sprake van trek. Het woord maaltijd is eigenlijk dubbelop: maal zelf betekent al ‘tijd’ of ‘tijdstip’ (of ‘keer’). Maal heeft te maken met maat en meten; het is de afgemeten tijd. De kwelling van de honger breng je tot rust door voedsel toe te dienen; je stilt de honger. Stillen is een afleiding van stil.

● Voeding als vee en fooi

Voedsel, voeding, voeden. De zuigeling heeft zijn voedingen nodig en moet opgevoed worden. In het Zweeds betekent föda niet alleen ‘voeden’, maar ook ‘baren’. Födelse is ‘geboorte’. Het woord voeden komt van een Indo-europese wortel pa- ‘voeden, weiden’. De Indo-europese p is in het Nederlands een v geworden. Zo is het Latijnse pecu (met bewaarde p) rechtstreeks verwant met ons woord vee. Bij woorden voor vee is een interessante betekenisontwikkeling op te merken. Vee werd vroeger vaak als ruilmiddel gebruikt. En daardoor kon het de betekenis ‘geld’ krijgen. Dat zien we bij het Latijnse pecunia, maar ook bij het Engelse fee ‘honora-rium, loon’. Maar laat ik terugkeren naar de Indo-europese wortel pa- die de grondslag vormt van voeden. Deze wortel vinden we ook in het Franse pain ‘brood’, en in pastoor, ‘de herder die zijn schapen weidt’.

Na het voeden is de zuigeling verzadigd. Hij heeft zich zat gedronken, maar niet zat gezopen. Zat en verzadigen hebben dezelfde oorsprong; zat komt overeen met het Engelse sad. Bij een droeve dronk is een zatlap nogal eens sad. Maar hij houdt van zuipen. Zuipen, zuigen en zuivel: één basiswortel. Een zuigeling zuipt niet; hij zuigt zuivel.