Onze Taal. Jaargang 60

[p. 25]

Gezegden over ‘brood’ hier en over de grens

Riemer Reinsma

Brood is in onze windstreek het allerelementairste voedsel. Het staat elke dag op het menu, of je het lekker vindt of niet. Brood is als basisvoedsel zelfs zo onmisbaar geworden dat het als synoniem kan dienen van ‘voedsel’, ‘kost’: brood op de plank hebben en je brood verdienen hebben dezelfde betekenis als de kost verdienen. Engelstaligen zeggen: to earn the bread, maar voor wie weleens uitgekeken is op dat eeuwige brood biedt de Engelse spijskaart een alternatief: to bring home the bacon. Het Franse equivalent maakt geen melding van brood en evenmin van bacon, maar laat vagelijk doorschemeren dat er een warme maaltijd genoten wordt: de Fransen laten de pot koken (faire bouiller la marmite). Details blijven helaas achterwege.

Hoe belangrijk brood is voor onze dagelijkse voeding blijkt ook uit het grote aantal spreekwoorden en uitdrukkingen waarin het woord brood voorkomt. Een blik in Van Dale onder dit trefwoord laat zien dat er zeer veel brood in ons idioom zit. In dit artikel neem ik een aantal Nederlandse uitdrukkingen en spreekwoorden met brood onder de loep - zonder te streven naar volledigheid - en vergelijk ik ze met uitdrukkingen in een aantal andere talen.

● Dansen voor je brood

Wiens brood men eet, diens woord men spreekt. Het spreekwoord constateert een broodnuchter feit: iemand kiest partij voor degene van wie hij afhankelijk is voor zijn levensonderhoud, ongeacht of dat moreel juist is. De Friezen zeggen het net iets mooier: men spreekt met de mond waarmee men het brood eet (men praat mei de mule, der't men brea mei yt). Het Franse spreekwoord laat het niet bij een constatering maar vindt blijkbaar ook dat het zo hóórt: lui louer devons de qui le pain mangeons, ‘wij moeten diegene prijzen wiens brood wij eten’. De Fransman verlaagt zich hier tot een ware loonslaaf.

Maar Duitsers en Engelsen brengen het er nauwelijks beter af. Zij worden door hun afhankelijkheid van de broodheer getransformeerd in regelrechte variété-artiesten: de Duitsers zingen liedjes, de Engelsen maken dansjes. Wes Brot ich esse, dessen Lied ich singe. Who finds my bread and cheese, it's to nis tune I dance. Ook in het Hindoestaanse idioom wordt er door de loonslaven lustig op los gedanst. In de Volkskrant van 26 september 1990 vermeldde Erik Rijks het equivalent in die taal: wiens aap men is, daar danst men voor.

De Russen eten niemands brood, maar zitten op iemands wagen. Op wiens wagen ik zit, diens lied ik zing (na tsjom vozoe sizjoe, togo i pesenkoe pojoe).

● Dood brengt leven

Datgene waarmee de een zijn brood verdient, is soms de ondergang van de ander: de een zijn dood is de ander zijn brood (Duits: des einen Tod, des andern Brot). De Friezen zijn iets minder pessimistisch en zeggen dat de een zijn schade de ander zijn brood is (de iene syn skea is de oare syn brea), al hebben ze ook de versie met brood en dood.

In het Engels is het de een zijn adem de ander zijn dood (one man's breath, another's death). Mooi voor die een, maar veel heeft hij daarmee nog niet. Nog geen brood, bijvoorbeeld. We moeten vrezen dat daarvoor ook nog iemand dood moet.

•
de Duitsers zingen liedjes, de Engelsen maken dansjes
•

Het Italiaans stelt de dood niet tegenover het brood maar tegenover het leven: jouw dood, mijn leven (morte tua, vita mia).

De woorden dood en brood rijmen in de Germaanse talen mooi, maar het Engels had daarnaast toch ook behoefte aan een andere tegenstelling: het vlees van de een is het gif van de ander (one man's meat is another man's poison). Jammer dat dit niet rijmt. Dat had best wat mooier gekund. Ik verzin maar iets: ‘one man's meat is another man's defeat’.

Het Frans hanteert niet de tegenstelling tussen voedsel en vergif maar die tussen geneesmiddel en vergif: wat de een geneest, doodt de ander (ce qui guérit l'un, tue l'autre).

In het Spaans wordt niet gesproken over ‘de een en de ander’. De gelukkige en de gedupeerde persoon zijn hier niet anoniem maar dragen de herkenbare namen van modale Spanjaarden: van datgene waaronder Pedro lijdt, wordt Sancho gezond (con lo que Pedro adolece, Sancho sana).

De allermooiste variatie op het thema ‘de een zijn dood is de ander zijn brood’ komt uit hetzelfde Spanje. Wanneer een monnik sterft zeggen de anderen: een vijand minder en een portie meer (cuando un fraile se muere, dicen los demás: un enemigo menos, y una ración más). Waarbij het ongetwijfeld om een portie bróód gaat.

[p. 26]

● Uit nood geboren

Hoe alledaags brood ook is, toch kan het voorkomen dat je er gebrek aan hebt. Dan kun je kiezen: óf het wordt behelpen met iets heel eenvoudigs, óf je neemt iets dat juist veel lekkerder of luxueuzer is. Van dit laatste geval gewaagt het spreekwoord bij gebrek aan brood eet men korstjes van pasteien. Franse versie: a défaut de pain on mange des croûtes de pâté; Duits: in der Not ißt man Pastetenrinde für Brot. De spreekwoorden hebben nu natuurlijk een ironische lading, maar vroeger was dat anders. De pasteikorst was niet bestemd om gegeten te worden en gold dus als een niet bepaald luxueuze vervanging voor brood. Het spreekwoord betekende dus: soms moet je je toevlucht nemen tot iets minders. Later dacht men vooral aan de pastei en vatte men de korst als iets lekkers op.

Duitsers behelpen zich graag met koek: wenn man kein Brot hat, soll man Kuchen essen. In het Engels is er wel sprake van korstjes, maar niet van pastei: if you can't crumb, you must eat crust.

De Franse keuken biedt nog meer van dit soort prettige alternatieven. Zo komt de merel in de plaats van de lijster: faute de grives on mange des merles, en is kip het luxueuze surrogaat voor kabeljauw: faute de morue, on mange du poulet. Engelsen nemen wijn voor water: if water cannot be had we must make shift with wine.

● Zoete broodjes

Beleg en brood vormen een bijna ontroerende twee-eenheid. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de Italiaanse uitdrukking brood en kaas zijn (essere come pane e cacio), oftewel dikke vrienden zijn, of, om ‘in het brood’ te blijven, dikke mik met elkaar zijn. De innige verbondenheid van brood en beleg wordt alleen geëvenaard door die van hand en handschoen: in het Engels bestaat een uitdrukking hand en handschoen zijn (to be hand and glove). Duitsers en Engelsen zijn, net als wij, dicke Freunde, thick friends. Het Fries spreekt van verwante vrienden (sibbe freonen).

Zoete broodjes bak je nadat je je eerst nogal scherp hebt uitgelaten over iets. Je hoopt de desbetreffende persoon alsnog mild te stemmen. De Friese broodjes zijn bij deze gelegenheid niet zoet, maar klein of zacht: lytse of sefte broadsjes bakke. In het Duits rasp je zoethout (Süßholz raspeln), of je deelt honingkoeken uit (Lebkuchen austeilen). Het hangt van de smaak van de begunstigde af welke lekkernij hem het gunstigst zal stemmen. Engelsen eten zelf, en wel humble pie. Een pasteitje van nederigheid.