Onze Taal. Jaargang 60

[p. 22]

Waar de fles vol van was... loopt de mond van over

F. Jansen

Road Dahl is de eerste noch de enige schrijver die spot met de manier waarop wijnkenners het voorwerp van hun verering beschrijven. De buitenwereld heeft vooral niets op met de neiging tot personifiëren, de gezochtheid en de gewichtigdoenerij. Verhult de wildgroei aan termen niet dat die termen nietszeggend zijn? Bovendien: is dat hele gedoe niet overbodig? We kunnen toch gewoon zelf een slok nemen.

•
‘Een goedgehumeurde wijn, welwillend en opgewekt - misschien wel wat obsceen, maar niettemin goedgehumeurd.’
Uit De fijnproever van Roald Dahl
•

Jaren geleden heeft de semantica Adriënne Lehrer aan deze problematiek een prachtig boek gewijd, dat de aanleiding vormde voor een onderzoekje naar de Nederlandse wijnterminologie, dat ik samen met studenten aan de MO-A-opleiding van het Nutsseminarium te Amsterdam uitvoerde. De vraag was: welke wijntermen gebruiken de Nederlandse wijnschrijvers? We hebben van ongeveer twintig wijnboeken uit 1976 tot en met 1984 gebruik gemaakt.

We hebben de informatie in de eerste plaats geordend naar soort sensatie. Eerst ziet de kenner de wijn, zodat hij de robe (kleur) en helderheid kan beoordelen, vervolgens ruikt hij het vocht, de zogeheten neus. Daarna proeft hij. De smaak-sensaties zijn geordend naar de verschillende dimensies, zoals de zuur-, zoet-, bijtend- en volheid van de smaak, de leeftijd van de wijn en de mate waarin de genoemde smaakdimensies in balans zijn. Ten slotte evalueert hij. Bij deze laatste categorie gaan bij de wijnschrijvers alle sluizen van hun woordcreativiteit open. Ik laat deze termen buiten beschouwing.

Binnen elke categorie hebben we de termen geordend naar de mate waarin de sensatie bevredigt: links en rechts treft u de negatieve termen aan, die gebruikt worden om aan te geven dat een wijn te weinig of juist te veel van iets biedt; in de middenkolom staan de positieve termen, die aanduiden dat de wijn op deze dimensie precies goed is.

[p. 23]

te weinig	positief	te veel
DE ROBE VAN DE WIJN
blank, ijl, licht, clair, zeer lichtrood, décoloré, gemeen rood (met kleurstof)	groenige schijn, (goud)groene glans, goud(kleurig), goudgeel, robijnig, robe, ruby, gespierde gloed, mooie teint, diep, purper, parelend, tuilé, dakpankleurig, pélure d'oignon, pale, tanig, tawny, briljant, étoffé, tulé, oeuil de peraia, helder, klaar, grijs, zuiver, kristal, fonkelend, stralend, blank, helder-, diep-, oranje-, frambozenrood, zwart, lichtgeel, strokleur, groengoud, oud goud	madèresé, gemaderiseerd, dof, troebel, troublé, olieachtig, rokerig, bruin, paars, beslagen, blind, tanig, voilé, ambré, amberkleurig, loens, ondoorzichtig, ontbonden
DE GEUR VAN DE WIJN: DE NEUS
flauwe zever, oppervlakkig, zwavelig, groen, passé, piqué, eentonig, zonder bouquet, zwak, appelig, licht, gesloten, vlak, épanoui, om, dood, saai, verschoten	kruidig, geurig, notig, druivig (noot)parfum, geparfumeerd, boeket, bloemig, bouquet primaire (original), blume, bloemrijk, vruchtenrijk, breed en complex, getemperd, intens, aromatisch, aroma genuanceerd, paille, pierre à fusil, vuursteen, bosgeur, aards, champignon (oude wijn), kleurig, viooltjes, stuivend, uitwaaierend, gebald, zacht, eikehout, vanille, aspergegeur, kaneel, rokerig, breed, indringend, lichte houttoon, exotisch kruidig, compact, bazaarachtig, warm, opgewekt, geprononceerd, fraai, zwoel	doordringend, indringend, geurig, gist (ongewenst) bierig, stelig, appel, schimmelig, oud, muis, wijnachtig, diep, kurk, muf, twijgachtig, passé, zwavelig, onwelriekend, acide, amer, agressief, benzineachtig, bouchon, asbest, ranzig, gronderig
SMAAKDIMENSIE 1: ZUURHEID OFWEL NERVOSITÉ
vlak, mineralig, waterig, plat, flauw, pafferig, smakeloos, slap, dood	zuur, mals, rins, rinzig, fris, tintelend, zilt, soepel, fruitig, brut, mollig, piqué, vélouté, glad, fraicheur, bedwelmend, evenwichtig, zacht, fluwelig	adstringent, atringeant, hard, tanninerijk, wrang, brutaal, vinnig, zurig, ruw, scherp, hoekig, azijnig, bekketrekkerig, wreed, herb, bitter, vulkaansmaak, stroef, strak, schraal, geoxideerd, agressief, bijterig
SMAAKDIMENSIE 2: ZOETHEID
beendroog, kurkdroog, fruitig, droog, mild, brut	doux, demidoux, goût français, mouilleux, volzoet, zachtzoet, (demi)sec, rijk, droog, gecorseerd, aromatisch, brut, beendroog, fruitig, liefelijk, honingachtig, vleugje zoet, mild	kleverig, siroop-, mierzoet, suikerwater, likeurachtig, liquoré, weduwendrank, zwaar, vet, stroperig, weeïg, smeltend zoet
SMAAKDIMENSIE 3: BIJTENDHEID
week, flauw, slap, vlak, licht, schraal, kort, klef, nat, weinigzeggend	aangenaam, fluwelig, stevig, deugdelijk, glad, soepel, satijnen, zijden, harmonieus, rond, rijp, marmeren	agressief, agré, azijnig, foxy, geoxideerd, schimmelig, hard, dur, stroef, plakkend, picqué
SMAAKDIMENSIE 4: DE VOLHEID OFWEL BODY
dun, vluchtig, mager, karakterloos, te weinig geprononceerd, uitgeblust, schril, niet spontaan, kort, simpel, vluchtig, schonkig, saai, krachteloos, smakeloos, vlak, slap, waterig, rauw, licht, décharné, ondervoed, vervaagd, zonder ziel, oninteressant	om in te bijten, kernachtig, stevig, vol, rond, resoluut, barok, (optimaal) gecorseerd, corsé, gul, volbloed, struis, welgebouwd, diep, mollig, weelderig, groot, krachtig, sterk, koppig, evenwichtig, warm, kloek, groots, pittig, sappig, rijk, robuust, beschaafd, mild, solide, stoer, licht, kruidig, pikant, harmonisch, soepel, een kauwer, betig, fruité, muskus, veel aroma, charme, vurig, fors, delicaat, met body, charné, veel aroma, snel, rank, lenig, licht, breed, vitaal, houvast, sterk, corpulent, elegant, met finesse, teer, fragiel, kauwbaar, knapperig, mondvullend, diepgang, betimmerd, eikehout, rond peperig, metalig, stalig, manlijk, vrouwelijk, fluwelen, rijp	hoekig, overdadig, vettig, lomp, volumineus, vlezig, dik, log, zwaar, vurig, ruw, hard, koppig, wild, fors, krachtig, stoer, onctueux, terroir, vet, glad en zacht, pafferig, gecorseerd, koppig, manlijk, anguleux, épais, autere, sévère
BALANS
schraal, zonder finesse, dun, gewoontjes, klein, oppervlakkig, povertjes, effen, dof, saai, eentonig, vaal, ongecoördineerd, ontbonden, tweedimensionaal, gronderig, verschaald, flauw, slap	harmonisch, complex, zuiver ras, belegen, verfijnd, finesse, rijk gamma, mild, vol, warm, stijlvol, delicaat, diep, apart, hartig, krachtig, sterk, evenwichtig, rijp, frank (vrank), gedekt, fluwelig, gezond, hoekig, bars, boers, weelderig, grof, rauw, ruig, vlot, goed geproportioneerd, spontaan, uitgesproken, stabiel, verleidelijk, eenvoudig, sierlijk, bevallig, robuust, pakkend, belegen, mouilleux, uitgebalanceerd, fijn, genuanceerd, rijk, vlinderlicht, mouchoir, pauwestaart, pittig, aristocratisch, eerlijk, rassig, edel, elegant	hoekig, bars, boers, weelderig, grof, rauw, ruig, plomp, onevenwichtig, ziek, asbest, bitter, foxy, metaalachtig
LEEFTIJD
geremd, piepjong, groen, gesloten, massief, onrijp, schonkig, primeur, wrang, paars, jong, steelachtig, taai	fris, rins, primeur, veerkrachtig, jeugdig, levendig, pikant, onbekommerd, vitaal, kwiek, jong, sprankelend, tintelend, vin vert, belegen, een lang leven, rijp, rond, op dronk, suffis, oud, ontwikkeld	hoed op zijn oor, verouderend, overjarig, verschaald, passé, uitgeblust, boterachtig, verwelkt, overrijp, houtig, geoxideerd, vervlogen, muf, uitgedroogd, afmattend, koppig, dood, verschoten, vervaagd, om

[p. 24]

Aan de lijstjes zal de liefhebber van onze taal allereerst opvallen dat veel aan het Frans ontleend is, maar dat de meeste woorden Nederlands zijn. Ten tweede staan er inderdaad de metaforen bij die de spotlust van de buitenwereld opwekken. Dat is vooral bij de antropomorfismen het geval: wijn is een vrouw, of, verrassend vaak, een stevige man. Ten derde zien we dat wijnschrijvers een opgeruimd volkje zijn. Er zijn meer termen om een positieve eigenschap te beschrijven dan om de wijn af te kraken. Daarbij past een kanttekening: het is moeilijk om deze constatering los te zien van het propagandistische karakter van veel wijnboeken.

•
‘Een voorzichtige wijn,’ zei hij dan, ‘tamelijk schroomvallig en ontwijkend, maar heel voorzichtig.’
Uit De fijnproever
van Roald Dahl
•

● Verwarrende veelheid?

Intussen hebben de lijstjes bij u een brandende vraag opgeroepen: zijn er niet veel te veel wijntermen? Natuurlijk hebben veel termen uit een rijtje een betekenis die ze van de andere onderscheidt, maar dat kan toch niet voor al die woorden gelden?

Wedervraag: wat is een voldoende woordenschat, voor elke sensatie precies één term? Dat zou een saaie taal opleveren. Maar bij onze lijstjes is er nog een probleem. Veel van de termen hebben een expressief karakter: de spreker gebruikt ze om iets uit te drukken dat hij van binnen ervaart, net zoals hij zijn buikpijn bij de dokter moet omschrijven. Het bijzondere van expressieve uitspraken is dat er geen onafhankelijke maatstaf is om na te gaan of de term juist is. Misschien kunnen we zelfs wel beter zeggen dat door het gebruik van twee expressieve termen twee sensaties worden beschreven.

Overigens blijkt uit Lehrers onderzoek dat vooral de halfkenners zich verliezen in een uitbundige terminologie. Eenvoudige slobberaars hebben voldoende aan lekker, gaat wel en vies. Hoogleraren in de oenologie en andere professionelen zweren bij een beperkt termenlijstje, zonder metaforiek.

De grote omvang van de wijnwoordenschat heeft wel nadelen. Een nadeel springt direct in het oog: beginners hebben veel tijd nodig om de woordenschat onder de knie te krijgen. Merkwaardig genoeg schrikt dat maar heel weinigen af. Je hoort vaak dat computers en politiek impopulair zijn, omdat de mensen de gebezigde terminologie niet kunnen begrijpen. In dat licht is het vreemd dat zovelen wel veel tijd en geld steken in wijnproeverscursussen.

● Gekleurd oordeel

Maar de kans op misverstanden dan? Is dat dan geen groot nadeel van de woorduitbundigheid? Misschien valt ook dat wel mee. De lijstjes zijn misleidend, omdat de termen thuishoren in zinnen en gesprekken. Daarin zou dan blijken dat veel termen alleen op enkele soorten wijn van toepassing zijn.

Verder lijkt het verwarrend dat veel termen voor verschillende sensaties dienst doen. Zo wordt waterig voor bijna alle sensaties gebruikt. Ook hierbij geeft de context de hoorder waarschijnlijk voldoende aanknopingspunten.

Er is nog een reden waarom de kans op misverstanden niet zo groot hoeft te zijn. In de inleiding hebben we net gedaan alsof een beoordelaar de wijn eerst beschrijft en analyseert en dan pas beoordeelt. Waarschijnlijk zien we in de praktijk de omgekeerde handelwijze vaker. De drinker raakt eerst onder de indruk (of niet) van de naam en het jaar (of de prijs); na een slok dringt zich hem een oordeel op. En dit oordeel kleurt zijn analytische beschrijving. Daarom is het niet zo vreemd dat dikwijls voor één sensatie zowel een term met een positieve gevoelswaarde als een negatieve term in gebruik is.

Dus de termen uit de lijstjes zijn geschikt voor communicatie? Dat heeft Lehrer met een uitgebreide serie experimenten voor de Engelse wijnterminologie onderzocht. Onder meer moesten proevers op grond van een beschrijving aan elkaar duidelijk maken welke wijn uit een serie van drie ze bedoelden. Het resultaat was bedroevend: het aantal treffers was niet groter dan de kans daarop. Nog erger: de professionele oenologen brachten het er niet beter af dan de gewone connaisseurs.

● Behalve de chauffeur

Nu is het wel de vraag of zulke experimenten een eerlijke test vormen. Hoe vaak dienen wijngesprekken om de gesprekspartners te instrueren omtrent hun keuze? Een veeg teken is al dat normale wijngesprekken plaatsvinden terwijl de gesprekspartners van dezelfde wijn drinken. Zo'n gesprek is vergelijkbaar met de conversatie waarin museumbezoekers voor hetzelfde schilderij verzeild raken, of met die van voetbalfans tijdens de wedstrijd.

Veelal is het belangrijker dát er gesproken wordt, dan wát er besproken wordt. Bijvoorbeeld bij een dineetje van twee onbekenden. Voor dat doel is wijn een ideaal gespreksonderwerp. Het is democratisch (iedereen - behalve de chauffeur - kan meedoen) en veilig (meningsverschillen hoeven niet pijnlijk te zijn). Het gesprek bevordert bovendien de sfeer: als de sprekers na enig ritueel gekissebis tot overeenstemming komen over ‘het juiste karakter’ van de wijn, verschaft hun dat op zichzelf al een zeker genoegen. Is dat laatste juist, dan is de overrijk geschakeerde wijnwoordenschat eerder een voordeel dan een nadeel!

Ik dank: H. Beenker, C. du Bois, H. Breedveldt-Krietemeijer, I. Harrewijne-de Haas, A. Hilverda, H. Kempkes, G. Nijenhuis, M. van der Pal, D. Petter, I. Radder, D. Sedney, L. de Vries en C. Wedzinga.
A. Lehrer, 1983, Talking about wine. Bloomington: Indiana University Press.