Onze Taal. Jaargang 60

[p. 28]

Reacties

■ Actie tegen anglicismen
P. Werner - Amsterdam

In het leerzame artikel ‘Anglicismen in Nederlandse vermomming’ van de heer J. Posthumus, in Onze Taal van januari 1991, wordt onder andere opgemerkt dat de uitdrukking staat voor al heel gewoon is. Inderdaad, je ziet en hoort haar vaak, maar gewoon vind ik haar nog steeds niet. Meestal slik ik iets weg als ik haar tegenkom, maar soms maak ik mij boos en schrijf ik een brief. En soms met succes. Toen de Postbank de PIN-code introduceerde en in de advertentie meldde dat PIN stond voor Persoonlijk Identificatie Nummer, wees ik erop dat dit een naar anglicisme is en dat men beter kon schrijven PIN is de afkorting van ... Men gaf mij gelijk, en werkelijk, in opvolgende publikaties werd mijn suggestie overgenomen! Idem het blad Allerhande van Albert Heijn, waarin pvc eerst ergens voor stond en in latere nummers, op mijn verzoek, een afkorting werd genoemd. U ziet, individuele actie kan dus wel degelijk iets opleveren.

■ Tel uw zegeningen
N. de Vries - Bussum

Naar aanleiding van het artikel van de heer Posthumus in het januari-nummer van Onze Taal wil ik opmerken dat de uitdrukking zijn zegeningen tellen bepaald niet behoort tot de groep van ‘tot nog toe minder bekende’ anglicismen.

Misschien heeft de rooms-katholieke heer Lubbers, wat hem betreft, een vondst gedaan, in protestants-christelijke kring is de uitdrukking overbekend en minstens een eeuw in zwang. Zij is ontleend aan een vroom vers dat, uit het hoofd geciteerd, luidt:

‘Tel uw zegeningen

tel ze een voor een,

tel ze, tel ze alle en vergeet er géén,

en ge voelt Gods liefde dan door alles heen.’

Het is begrijpelijk dat de heer Harry Cohen niet op de hoogte is van het protestants-christelijke jargon. De heer Lubbers gebruikte een gedeelte van het vers, zoals protestanten dat ook regelmatig doen. Als voorbeeld van een nieuw anglicisme deugt de uitdrukking in elk geval niet.

Naschrift redactie Onze Taal

Ook een andere lezer van Onze Taal, de heer J. Cramer te Rotterdam, schreef ons over de herkomst van de uitdrukking tel uw zegeningen. Hij zong meer dan zeventig jaar geleden de genoemde regels op de zondagsschool en op bijeenkomsten van de christelijke jongerenvereniging. De melodie doet hem vermoeden dat er sprake is van een nummer uit de bundel Sacred Songs and Solos, die eind negentiende eeuw werd samengesteld door het befaamde Amerikaanse evangelistenpaar Moody & Sankey. De Nederlandse tekst is zonder twijfel aan het Engels ontleend. Het Engels is ons waarschijnlijk ook voorgegaan bij het veelvuldig gebruik van (zijn) zegeningen tellen buiten een religieuze context.

□ Ook hypercorrectie van f naar v
Herma Veenhof-Haan - afd. Dialectologie, P.J. Meertens-Instituut, Amsterdam

In het januari-nummer van dit blad suggereert Jo Daan op blz. 15 dat de uitspraak van de f en de v zo langzamerhand samenvallen in f. Voor het vergelijkbare duo s/z zou dat niet gelden. Uit angst te vaak de s te gebruiken, zouden mensen zelfs veel hypercorrecties maken, bijvoorbeeld zamen, huizelijk. Nu heb ik evengoed hypercorrecties van het v/f-paar gehoord, met zekerheid al in een radioprogramma uit 1971 (opgenomen op geluidsband). De presentatrice koos voor de uitspraak invormatie, vilms. Dat de hypercorrecte z veel vaker gehoord wordt, lijkt me samen te hangen met de hoge frequentie van de s tegenover de lage frequentie van de f. Kijk maar in een woordenboek bij de letters s en f voor een eerste indruk van het verschil.

Een argument voor het gesuggereerde verschil tussen de beide klankparen zou zijn dat de s die de z vervangt, plat zou klinken, waarbij Daan citeert uit het boek van Schatz, Lik op stuk, blz. 63. Maar dat geldt ook voor het gebruik van de f in plaats van v (zelfde boek, zelfde bladzijde!).

Blijft staan dat het verschijnsel ‘stemverlies’ (s en f in plaats van z en v) en de daaropvolgende fase van hypercorrectie (z en v in plaats van s en f) een intrigerende vorm van taalgebruik is!

■ F/v, s/z, ch/g: verdwijnend verschil in uitspraak
J. Posthumus - Roden

Op blz. 15 van het januari-nummer schrijft mevr. Daan over de hypercorrecte verschuiving in de uitspraak van s naar z. Daarop wil ik graag een toelichting geven.

Het Nederlandse klankstelsel kent traditioneel drie paar ‘schuringsklanken’ of ‘wrijf-klanken’, ook wel fricatieven genoemd. Ze worden in de spelling voorgesteld met de letters f/v, s/z en ch/g. In deze paren is het eerste lid stemloos (geen trilling van de stembanden) en relatief scherp, het tweede stemhebbend (met trilling van de stembanden) en relatief zacht. Dit verschil komt niet voor aan het woordeinde: daar vinden we alleen de scherpe klanken f, s en ch. Bij de eerste twee blijkt dat ook uit de spelling: Nederlandse woorden eindigen niet op v of z. En hoewel we lach en lag verschillend spellen, klinken ze hetzelfde.

Ook aan het woordbegin gebruiken niet alle Nederlanders beide klanken. Al in 1928 vermelden Zwaardemaker en Eijkman in hun Leerboek der Phonetiek dat ‘in veler uitspraak’ ch en g niet worden onderscheiden. De zachte klank, zo zeggen zij, komt dan alleen nog voor tussen twee stemhebbende klanken in hetzelfde woord, zoals in wagen en volgen. De

[p. 29]

auteurs melden dat ook bij de f/v en s/z het onderscheid ontbreekt ten gunste van de f en de s. Dat treffen ze aan ‘in onze dialecten en in de onbeschaafde taal’. Als voorbeelden worden genoemd het Fries en het Amsterdams; Eijkman voegt daar in 1937 ook nog ‘de uitspraak van Indischgasten’ aan toe. Hij brandmerkt dit verschijnsel nu niet langer als ‘onbeschaafd’, maar vindt het een kenmerk van de ‘omgangstaal’.

Sindsdien heeft nog een verdere opwaardering plaatsgevonden. Verschillende fonetici hebben al opgemerkt dat ook in de beschaafde uitspraak het verschil tussen f en v, s en z, en zeker dat tussen ch en g nog slechts een precair bestaan leidt. Dit is duidelijk het geval in het beschaafde Nederlands dat in het westen gesproken wordt. In het oostelijke, Saksische deel van ons land wordt het verschil nog wel aangehouden.

Door de bank genomen staan de g, v en z het sterkst midden in een woord tussen stemhebbende klanken, maar ook daar zijn zij, vooral de g, al vaak ingeruild voor respectievelijk ch, f en s in de beschaafde westerse uitspraak.

Het wegvallen van het onderscheid leidt echter maar in vrij weinig gevallen tot misverstand: woordparen van het type fee/vee zijn er namelijk niet veel. Zelf vond ik het storend dat nieuwslezers de woorden Chinezen en Vietnamezen soms uitspraken als Chinesen en Vietnamesen, alsof alleen de vrouwelijke helft van de bevolking bedoeld werd. Dat mensen die ik dat verschil ging uitleggen me soms wat glazig aankeken, maakte me echter ook duidelijk dat een dergelijk klankverschil voor sommigen helemaal niet bestaat. Wanneer er geen functioneel verschil meer is, kan het natuurlijk ook voorkomen dat een soort z wordt gesproken waar in de oude stijl een s zou thuishoren, zoals in de voorbeelden van mevrouw Daan.

Als we hier een nieuwe systematiek vermoeden, dan kunnen we niet volstaan met het verzamelen van losse voorbeelden, maar moet het gedrag van sprekers in langere passages worden geobserveerd. Voorlopig houd ik het erop dat het systematische verschil tussen de harde en de zachte klank definitief aan het verdwijnen is. Dat foetballen met een harde beginklank wordt uitgesproken, lijkt me dan ook eerder een normale Nederlandse uitspraakgewoonte dan een overblijfsel van Engelse invloed.

■ Van Assen tot zeveren puzzelwoorden (1)
Annie Bakker - Groningen

In het novembernummer van Onze Taal verzocht ik de lezers voorbeelden van twee groepen woorden in te sturen: werkwoorden die tegelijkertijd enkelvoudig zelfstandig naamwoord zijn (bijv. wagen), en werkwoorden die ook plaatsnaam zijn (bijv. wenen). Dat er veel mensen bereid zijn mee te zoeken, blijkt uit de bijna honderd brieven die ik tot nu toe heb ontvangen. Bij het bedenken en vinden van woorden staan het verrassingseffect, de spontaniteit en het plezier voorop, iets wat puzzelaars onder de lezers misschien herkennen bij het oplossen van bijvoorbeeld cryptogrammen. Daarom ben ik niet een register van een atlas gaan uitpluizen.

Een deel van de inzenders is op deze creatieve wijze te werk gegaan. Een ander, groter deel heeft gebruik gemaakt van kaartregisters en computerbestanden. De meeste reacties vermelden plaatsnamen. Van het binnengekomen materiaal is de variatie beperkt, om de eenvoudige reden dat beide vormen hun beperkingen hebben. Duidelijk is dat alleen woorden die eindigen op -en in aanmerking komen.

In Nederland liggen er tussen Assen (Drenthe) en Zetten (Gelderland) in het plaatsnamenregister veel plaatsen die aan de door mij gestelde voorwaarde voldoen. Bergen, Haren, Huizen, Leiden en Tegelen zijn heel bekend, maar wist u dat u heerlijk brood kunt roosteren in Roosteren (Limburg) en dat er - hoewel weinig gebruikelijk volgens Van Dale - weleens geoektwordt in Oeken. (Oeken is zowel ‘brommen, prut-telen’ als ‘een buurt in Gelderland’.) Dit is echter geen plaats, wat ook geldt voor Zinderen (Gelderland); Zeveren (Limburg) wordt in het Aardrijkskundig Woordenboek zelfs aangeduid met h. (= huis).

De vorm waarbij het volledige werkwoord gelijk is aan het enkelvoudig zelfstandig naamwoord, is gezien het aantal reacties veel moeilijker, vooral omdat de woorden niets met elkaar te maken mogen hebben. Een woord als vertrouwen voldoet dus niet aan de eis. Wel kan ik onder andere horen, jongen, raden en wezen aan mijn verzameling toevoegen. Het blijkt dat aan deze categorie ook verouderde en gewestelijke woorden te pas komen: rokken=de stok aan een spinnewiel/ (fig., veroud.) beramen; kieken = (gew.) kuiken/fotograferen/(gew. en scherts.) kijken.

Dolmen is een Bargoens woord voor ‘slapen’ en het is een megalithisch grafmonument.

Omdat het ondoenlijk is iedereen persoonlijk te schrijven, wil ik alle meedenkers op deze wijze hartelijk bedanken voor hun bijdrage. Al het materiaal en alle ideeen kan ik gebruiken.

■ Puzzelwoorden (2)
Ron van Wieringen & Theo Vosse - Stichting voor Cognitieve Technologie, Nijmegen

Annie Bakker vraagt in Onze Taal van november 1990 om woorden die voorkomen als zelfstandig naamwoord en als werkwoord, of als plaatsnaam en werkwoord. Aangezien taal ons beroep is en Opperlands onze hobby, voelden wij ons direct aangesproken. We hebben een aantal lijstjes gemaakt (of beter: ‘laten maken’, want daar zijn computers uitermate geschikt voor).

Woorden die zowel zelfstandig naamwoord enkelvoud als infinitief kunnen zijn, zijn er in alle soorten en maten. De vraag was echter die woorden te zoeken die qua betekenis niets met elkaar te maken hebben en dan blijven er ineens maar heel weinig over.

Annie Bakker had zelf al genoemd: wagen, bekken, voorkomen, leven, kussen, zeven, laken, keten en varen. Naast horen en jongen vonden we slechts de volgende drie:

-	geren: znw: het rennen; ww: aflopen (van een helling);
-	reden: ww: ‘het op orde brengen van een schip’ (vergelijk reder);
-	schepen: znw: een wethouder; ww: ‘aan boord van een schip gaan’.

Voorts hebben we gezocht naar Nederlandse en Belgische plaatsnamen die ook bruikbaar zijn als werkwoorden. Gieten en Huizen had Annie Bakker zelf al genoemd. In Nederland zijn verder onder andere nog te vinden: Bergen, Biezen, Dalen, Dijken, Dingen, Dommelen, Donderen, Douwen, Echten, Gasteren, Glimmen, Grazen, Gulpen, Halsteren, Haren, Hemmen, Hoeven, Kampen, Keten, Klimmen, Leiden, Leunen, Lieren, Loven, Meppen, Moeren, Putten, Roosteren, Ruiten, Schouwen, Schulpen, Spankeren, Tuinen, Vechten, Vuren, Wateren, Werven, Wieken, Witten, Zanden, Zetten.

In België zijn onder andere de volgende werkwoorden te vinden: Balen, Beringen, Halen, Haren, Heffen, Kalken, Kozen, La-

[p. 30]

ken, Landen, Menen, Muizen, Schaffen, Sluizen, Voeren, Wellen, Wichelen.

Annie Bakker had ons bovendien op een idee gebracht. We gingen zoeken naar andere woordparen die voldoen aan vreemde eisen.

Zo vonden wij nog drie woorden die meervoud zijn, geen enkelvoud kennen en daarbij voorkomen als werkwoord, namelijk fikken (handen), manen (dierlijk nekhaar) en schoppen (kaartsymbool).

Erg mooi is ook de lijst van enkelvoudige zelfstandige naamwoorden die voorkomen als verleden tijd meervoud van werkwoorden. Hier vonden wij: heiden, negen, reden, regen, verleden, waren, wezen en zegen.

En wat dacht u van woorden die infinitief zijn en verleden tijd (voor twee verschillende werkwoorden)? Dat zijn er opvallend veel. We noemen slechts de mooiste: bleken, baden, bogen, borgen, dorsten, groeven, invochten, logen, overreden, overvoeren, schaften, scholen, schrokken, slepen, staken, tasten, vergasten, voorspelden, waren, zagen, zogen en zonnen.

Zelfstandige naamwoorden die in het enkelvoud en meervoud gelijk zijn, zijn heel zeldzaam. We vonden alleen eerstejaars, tweedejaars, derdejaars en alle andere ouderejaars en jongerejaars. Bij leenwoorden is deze eigenschap niet zo zeldzaam: parcours, candela, hertz, pince-nez, rendezvous, revers, permis, etc.

■ Op/per of met ingang van?
D.J.W. Teding van Berkhout - Voorburg

In het decembernummer van Onze Taal valt G. Sieraad op blz. 225 over de zin ‘hem is ontslag verleend met ingang van 1 april’. Sieraad denkt dat het ontslag is verleend op een tijdstip, en aangezien volgens zijn voorafgaand betoog op kan worden vervangen door per maar niet door met ingang van, rekent hij wel goed ‘de werknemer is ontslagen per 1 april’.

Naar mijn mening kan een baas op 1 maart ontslag verlenen met ingang van 1 april. Zie artikel 93, eerste lid, van het Algemeen Rijksambtenarenreglement, dat bepaalt dat het ontslagbesluit de datum van ingang van het ontslag vermeldt. De Aanwijzingen voor de wetgevingstechniek (Staatscourant 13 maart 1984) schrijven voor dat in een wettelijke regeling die op 1 april in werking moet treden, de formule ‘met ingang van 1 april’ wordt gebruikt. De wetgever kan de datum van inwerkingtreding ook in een afzonderlijk besluit vaststellen; in dat geval zegt hij in de regeling dat zij in werking treedt op een tijdstip dat hij in een afzonderlijk besluit zal aangeven. In dat besluit zegt hij: ‘De regeling treedt in werking met ingang van 1 april’.

In ambtelijke stukken lees ik soms per waar volgens de Aanwijzingen met ingang van had moeten staan. Maar ook lees ik wel per in de betekenis van sinds (per 1 april is hij in de VUT).

■ ‘Holland’ is niet zoals ‘vlaanderen’
J. de Rooij - P.J. Meertens-Instituut, Amsterdam

In het januari-nummer wijzen Jo Daan (blz. 25) en Marlies Philippa (blz. 26) erop dat Holland niet gelijk is aan Nederland, en Vlaanderen niet hetzelfde is als Nederlandstalig België. Dat is natuurlijk waar, maar de houding tegenover deze feiten vertoont bij de inwoners van de beide delen van ons taalgebied een opmerkelijk verschil.

De gemiddelde Twentenaar, Zeeuw of (Nederlands-)Limburger zal niet graag ‘Hollander’ genoemd worden; tegen ‘Nederlander’ heeft hij geen bezwaar (al zal hij in het buitenland nog wel vaak zeggen dat hij ‘from Holland’ of ‘aus Holland’ komt).

De gemiddelde inwoner van de Belgische provincies Antwerpen, Limburg of (Vlaams-)Brabant heeft er geen enkel bezwaar tegen als ‘Vlaming’ te worden aangeduid; als je hem zegt dat hij eigenlijk geen Vlaming is, zal hij soms niet eens begrijpen wat je bedoelt. Hij heeft echter vaak wel problemen met de benaming ‘Belg’; veel van onze zuiderburen hebben iets tegen ‘België’ (misschien ook zonder aanhalingstekens), en vinden het niet prettig dat wij ze meestal geen ‘Vlamingen’ maar ‘Belgen’ noemen.

Op de oorzaken van dit noord-zuid-verschil wil ik hier niet ingaan (als ik dat al zou kunnen). Ik wou het alleen maar even signaleren, omdat ik ervan overtuigd ben dat veel Nederlanders en Vlamingen dit niet van elkaar weten.

■ Het driestromenland van de scrabbelaars
Ben Leijten - Jumbo International, Amsterdam

Op blz. 18 van het januari-nummer stonden de spelregels van het scrabblespel ter discussie, en dan hoofdzakelijk die regels die beslissen of een woord wel of niet is toegestaan. De kwestie heeft zelfs de landelijke pers gehaald naar aanleiding van het artikel in Onze Taal.

Voorlopig lijken er drie soorten spelers te zijn, die om drie soorten regels vragen:

-	De eenvoudige regels. Dit zijn de regels zoals ze in de bijgeleverde Scrabble-spelregels staan.
-	De toernooiregels. Dit zijn de regels die aanvaard zijn door de Landelijke Coördinatiecommissie Scrabble. Deze regels nemen Van Dale als uitgangspunt en hebben daarnaast een set aanvullende regels.
-	De creatieve variant. Een woord dat niet in Van Dale staat maar toch correct wordt bevonden, is daarbij meer dan welkom op het scrabblebord.

Waar moeten goede regels aan voldoen? Ze moeten objectief en ondubbelzinnig zijn. Ze moeten begrijpelijk zijn voor de doelgroep. Ze moeten alle woorden insluiten die toegestaan zijn, en alle woorden uitsluiten die niet mogen.

-	De eenvoudige regels krijgen vooral kritiek omdat ze niet duidelijk genoeg zijn. Ze zijn te ‘grof’ en daardoor ook niet objectief en ondubbelzinnig. Dit is waar, maar waarschijnlijk heeft alleen de professionele scrabbelaar behoefte aan verder uitgewerkte regels. Overigens hebben deze regels bestaande woordenboeken als uitgangspunt en deze schieten zelf nogal eens te kort.
-	De toernooiregels moeten objectief zijn en de toelaatbare woorden nauwkeurig afbakenen. Voor een groot publiek is de set aanvullende regels echter volstrekt ontoegankelijk. Bovendien leggen deze regels zich neer bij Van Dale, en de eventuele hiaten van dit woordenboek nemen ze op de koop toe. Veel scrabbelaars vinden dit keurslijf te nauw.
-	De creatieve variant. Deze regels zijn zeker niet objectief. Wat aan de ene tafel wordt toegejuicht, wordt geweerd aan tafel twee. Wat vindt u van scud, ge-jij of van verlubberen? Op een toernooi valt met de creatieve variant niet te werken.

Natuurlijk is de fabrikant van Scrabble zeer geïnteresseerd in regels die het probleem oplossen, regels die voldoen aan de drie criteria. Voorlopig lijken we nog met verschillende varianten te moeten werken. Het artikel van de heer Reijs was een welkome aanleiding om de verschillende verlangens eens op papier te zetten.