Onze Taal. Jaargang 60

[p. 16]

Waar komt het woord ‘cocktail’ vandaan?
De taalkunde van het shaken

Hans Beelen - lector Nederlands, Universität Oldenburg (BRD)

Een goede barmixer is een schaap met vijf poten. Het spreekt vanzelf dat hij een groot aantal cocktailrecepten beheerst en kan ingaan op de nieuwste drinktrends en de individuele wensen van zijn gasten. Vakmanschap en mensenkennis gaan hand in hand met trendgevoel en elegantie - juist deze combinatie van eigenschappen maakt het mixen tot life style, tot verheven materialisme, tot een esthetisch ceremonieel dat het in diepzinnigheid tegen het Japanse theedrinken kan opnemen.

Over de kunst van het shaken en de vraag wat cocktails met taalkunde te maken hebben.

Shaken is meer dan een beetje staan schudden met drankjes. Bij een uitgebalanceerd recept hoort een aangename conversatie. De barmixer is tevens taalkunstenaar: hij kan nog tijdens de ingewikkeldste manipulaties nonchalant over koetjes en kalfjes kouten. Hij gebruikt zijn repertoire aan anekdotes, nieuwtjes, grapjes en weetjes om de gasten op hun gemak te stellen. Want wie een cocktail bestelt, is een levensgenieter die het spirituele niet alleen in het glas verwacht te vinden. Nee, deze fijnproevers weten ook de spreekvaardigheid van de barmixer op waarde te schatten. Daardoor komt het nogal eens voor dat aan de bar nieuwsgierige vragen worden gesteld over vaktermen. De barmixer kent die vragen én hij weet de antwoorden. Hij legt geduldig uit dat amaretto níet van amandelen wordt gemaakt en waarom whisky anders smaakt dan whiskey.

● Opdissen van theorieën

Cocktaildrinkers zijn kritische consumenten, die vaak het naadje van de kous willen weten. Ze vragen waar dit of dat woord vandaan komt en doen zo een beroep op de etymologische kennis van de barmixer. Deze verklaart zonder omhalen dat punch is afgeleid van pantcha, een Oudindisch woord dat ‘vijf’ betekent (vanwege de vijf ingrediënten in de punch). Bij het serveren van een gin fizz weet de barmixer dat het Engelse gin is afgeleid van het Nederlandse genever, dat op zijn beurt weer teruggaat op het Franse genièvre (jeneverbes). In de zomer legt hij uit dat de sorbet via het Turks en het Perzisch uit het Arabisch komt (sjarba(t): ‘dronk, teug’); tijdens lange winteravonden verhaalt hij aan wie het horen wil dat de grog zijn naam te danken heeft aan de Engelse admiraal Edward Vernon (1684-1757), die zijn manschappen rum met suiker en warm water gaf om ze moed te laten vatten. De zeeheld placht een grogram coat (een soort dikke, duffelse jas) te dragen en werd door de matrozen Old Grog genoemd.

In veel gevallen gaan benamingen van dranken terug op plaatsnamen (angostura, armagnac, bourbon, calvados, champagne, curaçao, cognac, marsala, pils, port, sherry, spa, tequila). Soms zijn ze naar hun uitvinders of producenten genoemd (Bacardi, Campari, Cointreau, Kir, Grand

TWEE KLASSIEKE COCKTAILS MET EEN VERRASSENDE ETYMOLOGIE
Diki-Diki
1 /2 calvados
1/4 punch
1/4 vers geperst grapefruitsap Shaken met ijs. In likeurglas serveren.
Diki-Diki, de koning van het eiland Ubian (Zuidelijke Filippijnen), was op 37-jarige leeftijd 11 kilo zwaar en 81 cm lang. Hij stierf in 1922.
Side-car
1/2 brandy
1/4 cointreau
1/4 citroensap
Shaken met ijs. Serveren met een cocktailkers.
De Side-car werd tijdens de Eerste Wereldoorlog in Parijs uitgevonden door een officier die de gewoonte had op een motor met zijspan naar Café Dôme te gaan.

Marnier, Martini, Pernod, Pimm's, trappist). Niet altijd is de herkomst van het woord even duidelijk. Een voorbeeld is rum. Volgens sommigen is dat woord afgeleid van de Latijnse term voor suikerriet (saccharum officinarum). Maar anderen beweren dat het teruggaat op rumbustion of rumbullion, Engelse matrozenwoorden die zoveel als ‘lawaai, gekrakeel’ betekenen.

Voor een gewone taalkundige mag dat soort twijfel vervelend zijn - de barmixer weet dat speculeren over theorieën en het opdissen van gewaagde hypotheses niet alleen in de collegebanken maar ook op de barkruk een geliefd tijdverdrijf is. Zo gezien is het woord cocktail zelf een dankbaar gespreksonderwerp. De verschillende theorieën over het ontstaan ervan zijn altijd goed voor een onderhoudend halfuurtje.

● De prinses van xocti

Op het eerste gezicht lijkt de cocktail van Angelsaksische oorsprong. Maar wellicht bedriegt de schijn. Er zijn in ieder geval geleerden die de herkomst van het woord elders zoeken. Sommigen leiden het af van het Franse coquetèle, een oude benaming voor een drank uit de Charente. Andere francofielen geloven dat cocktail een verbastering is van coquetier (eierdopje); in deze primitieve glazen zouden de eerste cocktails zijn geserveerd.

Exotisch is de volgende theorie, die in het begin van deze eeuw in Amerika werd gelanceerd en daar een geliefde barstory werd. Een historicus had geopperd dat de wieg van de cocktail in Mexico kan hebben gestaan, waar in vroeger tijden

[p. 17]

de Azteken leefden. De hoogontwikkelde beschaving van dit volk ging in de zestiende eeuw te gronde toen de Spanjaarden met veel bloedvergieten het land in bezit namen. Maar zover was het nog niet toen op zekere dag een jonge prinses uit het land Oxochiti zich met een lekker drankje aan het koninklijk hof aandiende. De Aztekenkoning proefde ervan en raakte zo verzot op het brouwsel (en misschien ook op de prinses) dat hij het, naar het land van herkomst, xocti noemde, waaruit zich ons woord cocktail heeft ontwikkeld. Het lijkt wel een sprookje, en dat is het vermoedelijk ook.

Plausibeler zijn de theorieën die aan de cocktail een Angelsaksische oorsprong toekennen. In het Engels betekent cocktail ook ‘paard van onzuiver ras, van gemengd bloed’. Door betekenisoverdracht kan het woord betrekking hebben gekregen op een alcoholische mixdrank.

Maar misschien heet de cocktail gewoon wel zo omdat de kleuren van de verschillende spirituosen doen denken aan de staart van een haan.

De haan is (...) een van die dieren, Die de natuur met hun vederen vercieren.

Dat dichtte De Schoolmeester in de negentiende eeuw. In Amerika waren hanengevechten in die tijd een geliefde volkssport. Wellicht is de oorsprong dan ook in dit gebruik te vinden. De Amerikaanse auteur Thackeray (1811-1863) leverde scherpe kritiek op dit dieronvriendelijke amusement en vertelt dat het onder de houders van hanen gebruikelijk was te proosten ‘to the cock's tail!’ (op de staart van de haan).

● Haan zonder staart

Amerika, 1776. In de buurt van New York, in Elmsford (andere bronnen noemen Yorktown) is een zekere Flanagan kastelein. Niet alleen bezit hij een jonge en knappe dochter, die naar de naam Betsy luistert, maar ook een reusachtige haan, een prachtexemplaar dat bij de cocksfights keer op keer de overwinning behaalt, zulks tot afgunst van de buren.

Op een kwade dag is de haan in geen velden of wegen te bekennen. Is hij gestolen of misschien wel gedood door een jaloerse buurman? Niemand weet het. Maanden verstrijken zonder dat de haan terugkeert. Ten einde raad belooft Flanagan de hand van zijn dochter aan degene die de haan levend terugbrengt.

Na enkele weken betreedt een goeduitziende vreemdeling de herberg van Flanagan. Hij is geheel met stof bedekt, maar duidelijk herkenbaar is nog het uniform van het leger der Noordelijke Staten. Van onder zijn blauwe jas haalt hij de haan te voorschijn, levend en wel, maar zonder staart!

Toch is Flanagan zielsblij en hij geeft een rondje voor alle aanwezigen. Betsy ziet voor het eerst in haar leven haar toekomstige echtgenoot en raakt daardoor bij het inschenken van de drankjes in de war. Zo ontstaat per abuis een cocktail uit rum en vruchtesap, die iedereen heerlijk vindt. In de feestvreugde wordt de nieuwe creatie Cock's tail gedoopt, wat later cocktail is geworden, de algemene benaming voor een mix uit alcoholische dranken. Van dit romantische verhaal bestaan overigens verschillende versies. Zeker is dat de cocktail in geschreven vorm omstreeks 1800 opduikt.

Over de herkomst van het woord zijn dus nogal wat theorieën in omloop. Welke is nu de juiste? De geleerden tasten in het duister. Voor de barmixer en zijn gasten is dat geen bezwaar. Juist de ongewisheid omtrent de oorsprong van de cocktail biedt immers stof tot gesprek. Waar de vaktaal ophoudt, begint de borrelpraat.

Enkele drankjes en hun etymologie

	taal van herkomst	betekenis
brandy	Nederlands: brandewijn	gedestilleerde wijn
drambuie	Schots: an dram buidheach	de tevredenstellende drank
sambuca	Latijn: sambucus nigra	vlierbes
vermout	Duits:Wermut	alsem
wodka	Russisch: wodka	watertje
whisky	Schots: uisge beatha	levenswater

Advocaat is een verkort e vorm van advocatenborrel: ‘Morgendrank, uit brandewijn, eieren, suiker en geraspte notemuskaat toebereid; zoo genoemd als een goed smeersel voor de keel, en dus bijzonder dienstig geacht voor een advocaat, die in 't openbaar het woord moet voeren.’

(Woordenboek der Nederlandsche Tool 1, (1882), 827)