Onze Taal. Jaargang 60

Een land van brood en honing

Ton van der Wouden - Onderzoekscentrum voor Technologie en Spraak, RU Utrecht

Spreekwoorden kunnen onthullend zijn. Een spreekwoord als In 't huis van de gehangene spreekt men niet over de strop moet stammen uit een tijd dat er nog mensen werden opgehangen; resten van oud volksgeloof overleven in In de tijd dat de beesten spraken, Een geluksvogel en Iemand betoveren. Niet voor niets noemde professor Verdam spreekwoorden en uitdrukkingen taaloudheden en niet voor niets pleitte hij voor de oprichting van een Museum van Oudheden om ze te bewaren en systematisch te onderzoeken.

Weet wat gy zegt, en wat een ander tot u spreekt, Daar dikwijls oudheid, en verborgen zin in steekt.
Carolus Tuinman, Nederduitsche Spreekwoorden, Middelburg 1726

Hoe klinken oude gewoonten op het gebied van menselijk eten en drinken door in onze spreekwoorden en uitdrukkingen? In een klein onderzoek heb ik geprobeerd dat na te gaan. Volledigheid was daarbij niet mogelijk. Mijn uitgangspunt is geweest het woordenboek Hedendaags Nederlands van Van Dale. De Hedendaagse bevat een lijst van 491 spreekwoorden, volgens de inleiding ‘een selectie van de voornaamste Nederlandse spreekwoorden’. Dankzij Linda Verstraten van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie te Leiden kon ik bovendien, per computer, de complete verzameling vaste uitdrukkingen van de Hedendaagse raadplegen.

● Dagelijks brood

Simpel turven leert dat er rond de vijftig spreekwoorden uit de Hedendaagse over eten gaan, en zo'n vijftien over drinken. Brood is daarbij het meest voorkomende voedingsmiddel:

brood: 8
vet: 5
boter: 4

Andere woorden die betrekking hebben op eten, zoals (rauwe) bonen, ei, honing, vis, wijn, soep, stroop, vlees en worst, komen in de spreekwoordenlijst van de Hedendaagse maar een of twee keer voor.

Brood en boter worden dikwijls in figuurlijke zin gebruikt. In Bij gebrek aan brood eet men korstjes van pasteien staat brood, net als in het bijbelwoord Geef ons heden ons dagelijks brood, voor (gewoon) voedsel in het algemeen. In Wiens brood men eet, diens woord men spreekt betekent brood ‘inkomsten’, elders betekent het ‘voorspoed’, zoals in 't Beste brood ligt voor 't venster en De een zijn dood is de ander zijn brood. Boter staat in Het is boter aan de galg voor iets kostbaars - en dat op een galg smeren is een extreme vorm van zinloze inspanning. In Wie boter op zijn hoofd heeft, moet niet in de zon lopen verwijst boter naar een onzuiver geweten of een slecht verleden.

De verzameling van de Hedendaagse is erg klein, maar wel blijkt eruit dat brood met vet of (vooral) boter een zeer belangrijke plaats moet hebben ingenomen in het dagelijkse (of het

[p. 11]

gedroomde) menu van de Nederlander; gesmeerd brood was basisvoedsel. Dat luxevoedsel nauwelijks in spreekwoorden voorkomt (wel in Het neusje van de zalm, maar weet u een spreekwoord met biefstuk?) toont bovendien aan dat andere voedingsmiddelen veel minder belangrijk, veel minder gewoon waren dan brood en boter. Uit andere bronnen is bekend dat het leven voor de gewone man of vrouw van vroeger dikwijls bepaald geen vetpot was. Het verbaast dan ook niet dat honger regelmatig figureert in spreekwoorden, zoals in Honger maakt rauwe bonen zoet en in Honger is een scherp zwaard.

● Dateringsproblemen

Een groot probleem bij het gebruik van spreekwoorden als historisch materiaal is dat we vaak niet weten uit welke periode deze fossielen stammen. Algemene conclusies zoals net getrokken, worden daardoor wel erg vaag. De ‘echte’ fossielen van de paleontologen zijn vaak op de een of andere manier feitelijk te dateren. Voor onze taalkundige fossielen is dat veel moeilijker, al geven het Woordenboek der Nederlandsche Taal of het Middelnederlandsch Woordenboek soms informatie. In deze taalmusea zijn wel eens aanwijzingen te vinden over het eerste (aangetroffen) schriftelijke gebruik van een uitdrukking. Zo komt droog brood als karig voedsel voor misdadigers al voor in 1587, in Boevetucht van Dirck Coornhert. Maar meestal is de ontstaansdatum van spreekwoorden en uitdrukkingen niet vast te stellen, ook omdat ze meestal eerder uitgesproken dan opgeschreven zijn.

Spreekwoordenonderzoek zal daarom nooit meer dan een aanvulling of bevestiging van geschiedkundig onderzoek kunnen zijn.

● Honingzoet

Het valt op dat honing in de spreekwoordenverzameling van de Hedendaagse wel voorkomt (Men vangt meer vliegen met een lepel honing (stroop) dan met een vat azijn; Geen werk zonder honing) en suiker niet. Dit zou kunnen wijzen op herkomst uit de tijd dat honing een algemener zoetmiddel was dan suiker.

De rietsuikercultuur dateert van ver voor de christelijke jaartelling en is vermoedelijk afkomstig uit India. De Grieken en Romeinen kenden wel suiker, maar alleen als luxeprodukt. Als zoetstof heeft men in onze streken heel lang nog honing gebruikt, omdat de suiker door het lange transport veel te duur was. Pas als de beetwortelsuikerproduktie goed op gang komt (de eerste bietsuikerfabriek in Europa dateert van 1802), verdringt suiker honing als algemene zoetstof.

De vaste uitdrukkingen uit de Hedendaagse bevestigen dat honing veel gewoner was dan suiker: tegenover één uitdrukking die met suiker te maken heeft (Ben je besuikerd!), staan er wel zeven met honing (Een land overvloeiend van melk en honing, Het smaakt als honing, Zo zoet als honing, Gepijnde honing, Iemand honing om de mond smeren, Wilde honing, Honing uit iets zuigen).

◼ Water

Er is nog een potentieel voedingsmiddel dat regelmatig figureert in spreekwoorden, en dat is water, koel helder water. In de verzameling van de Hedendaagse komen minstens vier spreekwoorden met water voor: De kruik gaat zo lang te water, tot ze breekt (of barst), In troebel water is het goed vissen, Men vindt in alle wateren geen bijl, Stille waters hebben diepe gronden.

Waarom heb ik water buiten het lijstje van meest voorkomende voedingsmiddelen gehouden? Omdat het voedingsaspect van water in geen van de spreekwoorden (en in maar 2 van de 63 uitdrukkingen) een rol speelt. Dat heeft een historische verklaring: tot de invoering van de waterleiding rond 1900 was vooral in de dichtbevolkte steden het enige beschikbare water helemaal niet koel en helder, maar afkomstig uit grachten en rivieren. Bovendien werden deze waterwegen ook als riool gebruikt, waardoor het water niet alleen vies was, maar ook een drager van kiemen van levensgevaarlijke ziektes als cholera en tyfus. Kortom: water komt, in tegenstelling tot wijn en bier, niet als drank in onze spreekwoorden voor, omdat het niet te drinken was.

● Patatje oorlog

In de laatste decennia is de Nederlander welvarender dan ooit. De naoorlogse welvaart heeft nieuwe eetculturen met zich meegebracht, en bijbehorende woorden als bamibal, taco, pizza, shoarma en zelfs patatje oorlog of patat ziekenhuis. Maar spreekwoorden met deze nieuwe voedingsmiddelen zijn nog niet te vinden.

Bij de nieuwe eetcultuur behoren wel nieuwe problemen. Veel Nederlanders zijn te dik of vinden dat ze te dik zijn. De vermageringsindustrie zet daardoor miljarden om. In voedingsadviezen heeft men voorkeur voor een kernachtige manier van uitdrukken, en hier lijken nieuwe uitdrukkingen en spreekwoorden te ontstaan. De schijf van vijf is bijvoorbeeld al zo ingeburgerd dat diëtisten de term maar handhaven, hoewel ze tegenwoordig andere opvattingen hebben over evenwichtige voeding. En in Ieder pondje gaat door het mondje komt heel duidelijk tot uitdrukking dat het de Nederlander van nu naar den vleze gaat.

Pluk de dag

vanochtend na het ontbijt

ontdekte ik, door mijn

verstrooidheid,

dat het deksel van een

middelgroot potje marmite

(het 4 oz net formaat)

precies past op een klein potje

heinz sandwich spread

natuurlijk heb ik toen meteen

geprobeerd

of het sandwich spread-dekseltje

ook op het marmite-potje paste

en jawel hoor: het paste eveneens

Uit: De wind houdt het droog,

C. Buddingh,

De Bezige Bij, 1974