Onze Taal. Jaargang 60

De boter op het hoofd van W.F. Hermans

Pieter Nieuwint - anglist, Amsterdam

In Onze Taal van mei 1990 schreef Pieter Nieuwint een kritisch stukje over het Nederlands in Au Pair, de laatste roman van Willem Frederik Hermans. Op dat artikel kwamen nogal wat boze reacties. Een van de verwijten die Nieuwint gemaakt werden, was dat het taalgebruik in een roman van een andere orde is dan dat in, bijvoorbeeld, een essay. Nieuwint beloofde toen ook een beschouwing te wijden aan het Nederlands in Hermans' essayistische en journalistieke werk. Bij dezen. Voor alle duidelijkheid: Nieuwint is een liefhebber van het werk van Hermans en heeft vrijwel alles van hem gelezen.

‘Waarschijnlijk komt het door lang in het buitenland te wonen, dat ik veel meer op de Nederlandse taal ben gaan letten dan voor die tijd.’ Aldus Willem Frederik Hermans in de openingszin van een van zijn artikelen over ‘Dat machtig mooie Nederlands van ons’ in Houten Leeuwen en leeuwen van goud (De Bezige Bij, 1979, blz. 174). Is er iets fout aan die openingszin? Ja. De gemiddelde lezer van Onze Taal heeft dat natuurlijk allang gezien, maar voor die enkele hoogleraar in de Nederlandse taalkunde die vindt dat er op de zin niets aan te merken is, leg ik het toch maar even uit. Het geïmpliceerde onderwerp van een beknopte bijzin moet identiek zijn aan het onderwerp (eventueel meewerkend voorwerp) van de hoofdzin. Dat geldt ook voor beknopte bijzinnen die door een voorzetsel worden ingeleid. Zo is bijvoorbeeld na een bijzin als ‘Door hard op de rem te trappen...’, een hoofdzin als ‘... bracht de automobilist z'n wagen tot stilstand’ grammaticaal in orde, maar een hoofdzin als ‘... kwam de auto tot stilstand’ fout, omdat daarmee gesuggereerd wordt dat de auto zelf op de rem getrapt heeft. In Hermans zin is het woordje het (voorlopig) onderwerp, en dat... tijd eigenlijk onderwerp, zodat we mogen concluderen dat het feit dat Hermans veel meer op het Nederlands is gaan letten lange tijd in het buitenland heeft gewoond. Kortom, het is zo'n juweel van een zin die door z'n vorm z'n eigen inhoud logenstraft.

● De balk en de splinters

Die zin uit de vorige alinea staat dus aan het begin van een artikel waarin de schrijver tekeergaat tegen in het Nederlands oprukkende anglicismen (zie hierover ook zijn stuk in Onze Taal 2/3, 1990), terwijl hij elders (blz. 192) schrijft: ‘De buitenstaander kan wel een aantal supposities maken...’, daarmee zelf zijn steentje bijdragend aan de verloedering die hij zegt te bestrijden. En in hetzelfde boek (blz. 343) maakt hij wél de kachel aan met het Nederlands van schrijvers als J.J. Peereboom en C. Buddingh’, maar zelf heeft hij het rustig over ‘aan het antisemitisme adekwate maatregelen’ (blz. 200); strooit hij contaminaties rond als ‘in een soortgelijke toestand als het Noors’ (blz. 126); gebruikt hij een eenvoudige uitdrukking als van belang verkeerd in ‘Is het van belang zich van het fenomeen af te maken door aan... te herinneren...?’ (blz. 76); en schrikt hij er niet voor terug monsterlijke zinnen af te laten drukken als: ‘Dat moet Rey aardig wat geld hebben opgeleverd en dit zo zijnde, wordt dan het spreekwoord: Als je over de duivel praat, trap je op zijn staart, bevestigd, want de boe-

[p. 23]

ken van Pierre Rey zijn aan de etymologie van het geld gewijd’ (de zin is niet alleen monsterlijk maar ook ongrammaticaal: het woordje dan staat op de verkeerde plaats).

Maar dit zijn allemaal wel erg oude koeien. Inmiddels is er weer heel wat water door de Seine gestroomd, en heeft Hermans onder andere Door gevaarlijke gekken omringd (De Bezige Bij, 1988) gepubliceerd; ook dat is weer een bundel met essays die eerder in kranten en tijdschriften waren verschenen. Wederom is een flink aantal pagina's gewijd aan taalkwesties - zo wordt er nog even doorgepolemiseerd over Peerebooms onschuldige zinnetje ‘Opkijkend van het lezen in de tuin’, en wordt Camiel Hamans de grond in gestampt, onder andere omdat hij het niet eens is met Hermans' gebruik van de apostrof.

● Scala van fouten

Is Hermans nu in de negen jaar die tussen de twee bundels verstreken zijn, nóg beter op zijn Nederlands gaan letten dan hij voor 1979 al deed? Nee. Hij is zich nog vaker dan vroeger gaan bezondigen aan het hele scala van fouten dat hij anderen verwijt. Hier komt een greep.

Pleonasmen: ‘In 1956 stierf hij, zo goed als helemaal vergeten’ (blz. 191); ‘een voltreffer van belang’ (blz. 124); ‘op straffe van anders (...) als een grote schurk de geschiedenis in te gaan’ (blz. 374).

Verkeerde woordvolgorde: ‘... hoe ook Renate Rubinstein, Aad Nuis en andere gesubsidieerde leugenaars zich mogen inspannen’ (blz. 392); ‘Z'n inkomsten groeien langzamer dan hij was gewend’ (blz. 110); ‘..., van een mislukt hittegolf je afgezien, ...’ (blz.101).

Ongelukkige nevenschikking: ‘Het gemak en de juistheid waarmee Frankrijk een dergelijk probleem oplost’ (blz. 124 - in Frankrijk lossen ze problemen dus op met juistheid).

Verkeerde samentrekking: ‘Dit is een bijzonder hoog cijfer en in latere jaren niet minder geworden’ (blz. 344); ‘Ook in Ierland staat de vooruitgang niet helemaal stil, maar loopt niet zo in de gaten als de geïllustreerde tijdschriften elders’ (blz. 409-10).

● Hermans bezondigt zich steeds vaker aan fouten die hij anderen verwijt ●

Foute woordvorm of -keuze: ‘de eigenlijk gezegde klok’ (blz. 133); ‘in een eigen kamer, verre van de balie’ (blz. 329); ‘een aardewerk pot’ (blz. 346); ‘Het Amsterdamse Citytheater is gemakkelijk een van de mooiste ter wereld’ (blz. 100); (de volgende vier zijn misschien eerder gevallen van contaminatie) ‘na alles wat ik over mezelf had staan opsnijden’ (blz. 406); ‘Het sterfhuis prijkte... met een aan Multatuli gewijde denkplaat’ (blz. 589-90); ‘ziet het kerkgebouw ... er niet naar uit of er zich een rijk geloofsleven afspeelt’ (blz. 367); ‘mensen die aan de verleiding weerstaan’ (blz. 346).

Blabla: ‘de stad mijner inwoning’ (blz. 388). Gebouw met één lamp: ‘in een vies en lelijk gebouw met lift waarvan de lamp kapot is’ (blz. 380).

● Geliefde beknoptheid

Op een na het ergerlijkst aan Hermans' Nederlands is mijns inziens zijn liefde voor de beknopte constructie, die hij evenwel (zie boven) nooit helemaal onder de knie heeft kunnen krijgen. Ook DGGO zit er weer vol mee: ‘Men heeft erop gevonden aan elk van deze architecten een klein verduisterd kamertje te wijden...’ (blz. 205); ‘Op genoemde publicatie vertrouwend die alle bestaande Nederlandse periodieken opsomt, worden er in uw land al meer dan tweeduizend uitgegeven, precies geteld heb ik ze maar niet’ (blz. 221 - cursivering WFH) (op de foutieve interpunctie in deze zin ga ik maar niet in); ‘Snel besloten wijzigde ik het mechaniek van het apparaat dus op zo'n manier,...’ (blz. 248); ‘Na terecht gereleveerd te hebben dat..., wordt op bittere toon langdurig gejammerd dat...’ (blz. 276-7); ‘Het heeft er niet toe geleid Thorbecke's bronzen standbeeld... door een urinoir te vervangen’ (blz. 550); ‘Ter plekke gekomen waar zich volgens Victor een bar bevinden moet, blijkt er een aantal automaten te staan,...’ (blz. 379) (Ter plekke waar kan trouwens op zichzelf ook al niet).

● Lelijkheid ter discussie

Maar het aller-, allerergst blijven die ellendige, gedrochtelijke zinnen waar Hermans zijn lezers om de haverklap mee om de oren slaat: ‘De oorzaak hiervan is dat een kelner (ofitsiant) aan de eenling geen kopeke extra verdient en hij met weinig meer een hele groep bedienen kan dan een eenling.’ (blz. 379); ‘Dit tweede bouwprincipe, erin bestaande twee of drie replica's van beroemde Europese monumenten op elkaar te stapelen, is de Amerikanen aanleiding tot uitzonderlijke trots.’ (blz. 386); ‘Sinds ik in een ander Arbeidersparadijs, Bulgarije, eens op een hete zomermiddag in het grootste hotel van Sofia twee uur heb moeten zitten wachten op een glas spuitwater, de enige consumptie die daar kon worden besteld, en toen het spuitwater kwam, smaakte het of het niet met koolzuur, maar met kolengas was bereid, durf ik niet.’ (blz. 369); ‘Maar, veelal opgewerkt met waterverf, waarom ze, teneinde verkleuring te voorkomen, liefst zo weinig mogelijk aan het licht dienen te worden blootgesteld, mag het geen verbazing wekken dat ze hier vrijwel in het duister hangen.’ (blz. 382-3); ‘Te zien aan deze gegevens, die ik aan de Figaro ontleen, lijkt het, dat niet, zoals dikwijls beweerd is, De Gaulle en Pompidou de grootste vlijt aan de dag gelegd hebben als het erop aankwam boeken naar de hel te sturen, maar dat hun voorgangers dit deden.’ (blz. 220).

Ik weet het: de lelijkheid van dit soort zinnen (de laatste twee hadden uiteraard ook onder de rubriek ‘beknopte zin’ geciteerd kunnen worden) laat zich niet aantonen - maar met de persoon die ze mooi vindt, ga ik graag eens een avondje praten.

Ach, het komt waarschijnlijk door veel te lang in het buitenland te wonen dat het Nederlands van Hermans nergens meer op lijkt.