Onze Taal. Jaargang 60

[p. 24]

Van woord tot woord
Marlies Philippa
Bevroren neerslag

Je kunt kankeren op ons klimaat wat je wilt, maar het levert wel aardige woorden op. Woorden ontstaan niet zomaar. Een toestand of ding moet er zijn voordat er een woord voor bedacht wordt. In ons land hebben we niet zo vaak sneeuw. Bovendien is die sneeuw ook meestal zo weer weg. Daarom hebben we aan één woord voor sneeuw voldoende. Dat ligt anders voor volkeren die rond de poolcirkel wonen. Ik heb me laten vertellen dat de Eskimo's en de Lappen een heleboel woorden voor sneeuw kennen: voor zachte, versgevallen sneeuw, voor sneeuw van een paar dagen oud, voor kristallig opgevroren sneeuw en nog veel meer. Sneeuw kan in heel wat toestanden en gedaanten voorkomen. Als je daar vaak mee te maken hebt, krijgen al die verschillende begrippen een eigen woord.

● ‘Des zewes baren’

Taalkundig gezien is de slotklank van het woord sneeuw interessant. Deze had er eigenlijk niet mogen staan. Het Duitse Schnee eindigt ook niet op een -w. In het Middelnederlands werd snee gezegd. De -w in sneeuw komt van de verbogen vormen van het woord snee. Bijvoorbeeld uit de tweede naamval. De middeleeuwers zeiden niet ‘van snee’, maar ‘sneewes’, dus met een w. Later werd die -w ook achter snee geplakt als het geen tweede naamval was. Zo ontstond sneeuw. Snee ‘sneeuw’ is te vergelijken met het woord zee. ‘De baren van de zee’ werden in het Middelnederlands ‘des zewes baren’ genoemd. En in Zeeland wonen Zeeuwen, geen Zeeën en zij spreken geen Zees, maar Zeeuws. Het verschil tussen zee en zeeuw is dus nog bewaard gebleven; dat tussen snee en sneeuw niet.

We hebben deze winter heel wat sneeuw gehad, maar er waren (en er komen misschien nog) ook andere vormen van bevroren neerslag, zoals hagel, onderkoelde regen, ijsregen en witte dauw of rijp. In de zomer en bij niet al te koud weer in de winter krijgen we te maken met hagel, matglaskleurige brokjes of bolletjes die als stenen uit de lucht vallen, hard als kiezel. Het woord hagel is verwant met het Griekse woord kâchlêks dat ‘steen’ of ‘kiezel’ betekent. In sommige Duitse dialecten wordt in plaats van ‘es hagelt’ ‘es kieselt’ gezegd.

Onderkoelde regen en ijsregen hebben ijzel tot resultaat. IJzel is lelijk, donker en verraderlijk. De Engelsen spreken bij ijzel niet voor niets van black ice. IJzel is glad en bevindt zich op plaatsen waar je overheen moet. Rijp is mooi, wit - white frost zeggen de Engelsen - en je hoeft er alleen maar naar te kijken.

● Van rijp tot rijm

Rijp en rijm: twee varianten in het Nederlands; in het noorden rijp en in het zuiden rijm. In het kerstliedje van Maria die naar Bethlehem zou gaan, staat in het tweede couplet: ‘'t hageld en 't sneeuwde en 't was er zo koud; de rijm lag op de daken’. Vaak wordt er in het Vlaamse weerbericht over een bries gesproken, maar in de winter zijn het vooral de rijmplekken die me intrigeren. Zou dat ijzel zijn? In Duitsland zegt men Reif. De Duitsers hebben vaak een f waar wij een p hebben. Vergelijk schlafen maar met slapen. Reif komt overeen met rijp. In het Engels wordt rijp white frost of hoar frost genoemd: witte of grijswitte vorst. In plechtig of literair of in verouderd Engels is rijp rime, wat dus lijkt op de Zuidnederlandse variant rijm. Ook in het Scandinavisch tref je die m aan: rijp in het Zweeds heet rim of rimfrost. Het Frans heeft rijm uit het Germaans overgenomen in de vorm frimas. Maar die vorm is al lang weer verdrongen door het Zuidfranse woord givre.

Rijp en ijzel, de mooie en de lelijke kant van de winter.

IJzel maakt deel uit van ons kwakkelklimaat met Wintertemperaturen rond het vriespunt. Dan kan er onderkoelde regen ontstaan, regen van nul graden of net beneden nul; of ijsregen, regen die onder het vallen bevriest. Komt dergelijke regen neer op onze straten, wegen, bomen, telefoondraden enzovoorts, dan is er sprake van ijzel. Omdat ijzel zozeer van ons is, hebben wij er een echt, een niet samengesteld woord voor. De meeste andere talen omschrijven het verschijnsel. Zo noemt het Frans ijzel verglas, een woord dat uit twee delen bestaat: verre ‘glas’ en glas/ glace ‘ijs’. Het betekent dus ijs dat er uitziet als glas, dat doorzichtig is. In sommige Engelse dialecten bestaat het woord izle, maar dan in de betekenis van ‘rijp’ of ‘ijspegel’. IJzel wordt in het Engels black ice of ice frost genoemd.

● Een kleintje ijs

In het Duits van de vroege Middeleeuwen was het woord ijzel bekend in de vorm isilla ‘ijskegel’. Bij het verschijnsel ijzel spreken onze oosterburen nu van Glatteis: glad ijs. Ze kunnen dat ook figuurlijk gebruiken: ‘einen auf Glatteis führen’. Dat kunnen wij ook: ‘zich op glad ijs begeven’. Maar daarmee is Glatteis nog geen mooi ijzelwoord. Een Scandinavische taal als het Zweeds, toch ook een Germaanse taal en nauw verwant met de onze, kent helemaal geen woord voor ijzel. IJzel bestaat er niet, dus waarom zou men er een woord voor verzinnen? In het Deens noemt men ijzel isslag ‘ijsneerslag’, ook niet zo'n geweldige vondst. Maar Friesland kent de ijzel wel. Allicht, gezien het klimaat. In het Fries is ijzel izel. En het erbij horende werkwoord is izelje ‘ijzelen’.

Het woord ijzel is afgeleid van ijs door middel van het achtervoegsel -el, dat een verkleining aangeeft. We kennen dat achtervoegsel -el ook in andere woorden zoals in druppel naast drop, pukkel naast pok, bussel naast bos, eikel naast eik, kruimel naast kruim, trommel naast trom en nog veel meer. Steeds duidt het iets kleins of iets jongs aan. IJzel betekent dus een klein laagje ijs, een dun laagje ijs. Maar o zo verraderlijk!

[p. 25]

JAARVERGADERING ONZE TAAL

mr. H.W. van Rees - secretaris Genootschap Onze Taal

Op donderdag 16 mei aanstaande zal in een van de zalen van Hotel Krasnapolsky te Amsterdam om 15.00 uur de Jaarvergadering 1990 worden gehouden. Op die dag zal het precies zestig jaar geleden zijn dat ons genootschap op die plaats in Amsterdam werd opgericht.

Op de agenda staat:

1.	Opening door de voorzitter
2.	Verslag jaarvergadering 1990
3.	Jaarverslag 1990
4.	Financieel verslag over 1990
5.	Verslag kascommissie
6.	Benoeming nieuwe kascommissie
7.	Bestuurssamenstelling: a. mr. L.J. Pieters treedt af in verband met het bereiken van de 70-jarige leeftijd b. kandidaat-bestuurslid prof. dr. J. Renkema
8.	Wijziging van de statuten
9.	Mededelingen
10.	Rondvraag
11.	Sluiting

Het jaarverslag, de financiële stukken over 1990, alsmede het concept voor de statutenwijziging liggen een half uur voor aanvang van de vergadering ter inzage. Het concept van de statutenwijziging ligt, zoals de statuten bepalen, ook minimaal vijf dagen voor de Algemene Ledenvergadering ter inzage op het kantoor van het genootschap, Laan van Meerdervoort 14a, Den Haag.