Onze Taal. Jaargang 60

[p. 18]

Eerste hulp bij klinkerbotsing
Wat wilt u, leesgemak of schrijfgemak?

Harry Cohen - Brussel

Er zou heel wat minder geharrewar over de spelling zijn als we voor elke klank een aparte letter hadden. Dat kan natuurlijk nooit met een alfabet van maar zesentwintig letters. Het aantal klanken in de gesproken taal is veel groter en ons spellingsysteem zit dan ook vol vereenvoudigingen en afspraken om dat verschil te overbruggen. Voor de weergave van klinkers zijn bijvoorbeeld in eerste aanleg maar vijf lettertekens beschikbaar. Voor het overige behelpen we ons met diverse kunstjes, onder andere een stelsel van letterparen waarvan elk een bepaalde klank vertegenwoordigt: ei, oe, eu, enz.

● Drie mogelijkheden

We zijn met dit systeem van letterparen zo vertrouwd dat niemand er moeilijkheden mee heeft. Lezers kunnen echter in de war raken wanneer in een woord twee klinkertekens achter elkaar komen die als een paar kunnen worden opgevat, terwijl dat niet de bedoeling is: geillustreerd, zoeven, vreugdeuren. Dit soort verwarring wordt geacht op te treden bij de lettercombinaties aa, ae, ai, au, ee, ei, eu, ie, oe, oi, oo, ou, ui, uu. De schrijver geeft de lezer daarom een signaal dat aanduidt dat de twee letters ieder afzonderlijk uitgesproken dienen te worden (anders geformuleerd: dat de twee letters tot verschillende lettergrepen behoren). Voor deze klinkerscheiding kennen we twee tekens: het koppelteken (vreugde-uren) en het trema (geïllustreerd). Er zijn echter ook gevallen waarin geen van beide tekens wordt geplaatst (extraneus).

In de keuze tussen deze drie mogelijkheden zijn we niet vrij. Iedereen voelt wel zo'n beetje aan hoe het ‘moet’, maar daarmee is de eenheid van spelling niet gewaarborgd. De officiële regeling van deze materie (Groene Boekje, hoofdstukken VII en VI, punt 8) vormt geen samenhangend geheel. Een analyse van de woordenlijst in het Groene Boekje doet vermoeden dat de bedoeling is: in samenstellingen een koppelteken, in de overige gevallen een trema (zie Onze Taal september 1988, blz. 132-133). In beginsel althans, want er zijn nogal wat afwijkingen, zowel systematische als incidentele. Bovendien vinden de auteurs van het Groene Boekje dat gestudeerde mensen zich niet altijd aan de tremavoorschriften behoeven te houden. Pure anarchie, zal de een zeggen; vrijheid, blijheid, juicht de ander.

In 1988 kwam de Werkgroep ad hoc Spelling met een voorstel voor een allesomvattende regeling (zie Voorzetten 20, blz. 113 e.v.). De inhoud is zo eenvoudig als men zich maar wensen kan: tussen de delen van een samenstelling wordt klinkerscheiding aangeduid met een koppelteken¹(cocaine-inspuiting), op alle andere plaatsen (grondwoorden, buigingsvormen en afleidingen) blijft signalering achterwege (cocaine). Het trema zou dus uit ons spellinginstrumentarium moeten verdwijnen. In de motivering wordt onder meer aangevoerd dat het ‘liggen-de streepje’ meer aansluit bij het internationale gebruik en dat het trema internationaal niet gangbaar is. Laten we daarom eens nagaan wat gebruikelijk is in de ons omringende talen.

1 De Werkgroep spreekt van een ‘liggend streepje’, een heel wat duidelijker term. Dit teken heeft immers diverse functies, en in het onderhavige geval zouden we het eerder een scheidingsteken dan een koppelteken moeten noemen.

• Duits

Het ligt voor de hand dat men in deze taal het trema buiten de deur houdt. Er zou immers keer op keer verwarring met de umlaut optreden. Alleen in vreemde woorden en eigennamen blijft het teken behouden (de Staël). Het koppelteken (‘Bindestrich’) wordt wél als klinkerscheidingsindicator gebruikt, maar uitsluitend in samenstellingen die uit zelfstandige naamwoorden bestaan (dus See-Erfahrung maar seeerfahren). Na de invoering van de thans in voorbereiding zijnde spellingherziening (zie Onze Taal mei 1990, blz. 80 e.v.) wordt dit gebruik facultatief. Zooorchester, Hawaiiinsel en Teeeier zullen dan dus ook mogen.

• Engels

Het trema is nu praktisch uitgestorven, maar voor de oorlog kwam men het nogal eens tegen (coöperate). De woordenboekmakers moesten er echter toen al niets van hebben. De gezaghebbende Oxford Concise Dictionary bevatte in zijn eerste druk (1911) maar één trefwoord met een trema (naïve) en daar is het tot op de dag van vandaag bij gebleven. In minder ingeburgerde vreemde woorden en in eigennamen wordt het trema meestal gehandhaafd.

Het koppelteken (‘hyphen’) wordt wél nog als klinkerscheider gebruikt (co-operate), maar ook dit is, naar

[p. 19]

het zich laat aanzien, een aflopende zaak. Zelfs vrij moeilijk leesbare woorden als microorganism, coauthor en reify komt men steeds vaker zonder enig teken tegen, ook in woordenboeken. De laatste vesting wordt gevormd door woorden die beginnen met een der voorvoegsels re-, pre- of de-, gevolgd door een -e- (re-enter, pre-emptive, de-escalate), alsmede enkele harde noten als co-opt en de-ice. Maar zelfs bij deze categorieën valt een neiging tot aaneenschrijven waar te nemen, vooral in Amerika. Dit alles betekent overigens niet dat de ‘hyphen’ bezig is uit het Engelse schriftbeeld te verdwijnen. Volgens een moderne opvatting dient dit teken als hulp bij de uitspraak te worden afgeschaft, maar in andere functies juist frequenter gebruikt te worden.

• Italiaans, Spaans, Portugees

Afgezien van een kleine groep Spaanse woorden op -uë is het trema in deze talen niet (meer) bekend.

• Frans

Hier leeft het trema nog in volle glorie, in honderden woorden, waaronder een flink aantal bijbelse en andere eigennamen. Voor 1870 waren het er nog meer, maar in dat jaar werd poëte op last van de Académie poète. Bij de spellingherziening die nu op stapel staat, wordt niet één trema afgeschaft; er komen er zelfs enkele bij. Laten we echter niet vergeten dat klinkerscheiding in het Frans zwaar weegt. Woorden als haïr, ambiguë en coïncidence zouden zonder trema de kans lopen totaal anders uitgesproken te worden. Ook het koppelteken (‘trait d'union’) kan als klinkerscheider fungeren, maar dit komt niet vaak voor.

● Bedenkingen

Er is bij ons weer een spellingherziening in voorbereiding. Wellicht komt daarbij ook de klinkerscheidingaanduiding aan de orde. Met het oog hierop wordt deze tour d'horizon besloten met enkele opmerkingen rond de voorstellen van de Werkgroep.

Koppelteken. Het voorstel om klinkerscheiding tussen de delen van een samenstelling aan te geven met een koppelteken, sluit goed aan bij de bestaande praktijk. Veel schrijvers hebben immers de neiging om op die plaats om andere redenen een koppelteken te zetten, bijvoorbeeld wanneer het woord erg lang is (levensverzekering-maatschappij) of wanneer er een eigennaam in voorkomt (Philips-toestel) of zelfs wanneer er twee klinkers naast elkaar in staan die helemaal geen paar kunnen vormen (giro-afschrift). Wat men ook van deze streepjesziekte moge denken, het koppelteken is op deze plaats een vertrouwd gezicht (en niet alleen op het Nieuws voor doven en slechthorenden). Het Groene Boekje somt nog allerlei andere gevallen op (Hoofdstuk VI). Het belangrijkste is evenwel dat het voorstel in overeenstemming is met de regel die - zoals hierboven gesuggereerd - bij de spelling van samenstellingen in de Woordenlijst stilzwijgend is gevolgd.

Een tweede voordeel van het voorstel is de grotere efficiëntie van het koppelteken. Experimenteel onderzoek heeft aangetoond dat lezers er sneller op reageren dan op een trema (zie C. van Duyn jr., Trema of koppelteken?, De Nieuwe Taalgids 61, blz. 12 e.v.). Anderzijds is onlangs ook een argument tégen het voorstel van de Werkgroep vernomen: is het

• ‘Afschaffing van het trema zou voor het schrijvende deel van de natie een verlichting betekenen’ •

publiek voldoende vertrouwd met het taalkundige begrip ‘samenstelling’ (tegenover ‘afleiding’) om de regel vlot te kunnen toepassen?

Overigens is er naast de samenstellingen in strikte zin nóg een categorie woorden waarvoor het koppelteken als klinkerscheider moeilijk gemist kan worden. Het gaat om woorden met voorvoegsels als anti-, auto-, contra-, extra-, homo-, macro, pre-, pro-, stereo-, enz., voorvoegsels die vaak op het punt staan een eigen leven te beginnen. Pseudosamenstellingen?

Trema. Afschaffing van het trema zou voor het schrijvende deel van de natie ongetwijfeld een verlichting betekenen, maar dat gaat ten koste van een zeker leesgemak. Niet bij woorden als hiërogliefen maïs natuurlijk, daar zou de nieuwe schrijfwijze alleen maar van werkelijkheidszin getuigen. Ook niet bij het klinkerpaar -ae-; de NRC laat het trema van Israël en zijn afleidingen al jarenlang weg en niemand schijnt daar last van te hebben. Ook -oikan best zonder. Maar wat denkt u als lezer van woordbeelden als geent, geeerd, geind, geurmd, ruzien, lilaachtig, zeeen, protozoon of jojoen?

Bij het beantwoorden van deze vraag dient bedacht te worden dat in het Duits analoge spellingbeelden voorkomen (beendet, beinhalten, beunruhigt, Koloniën, Klimaanlage, schneeerhellt) en dat daar geen klachten over gehoord worden. Evenmin hebben Engelstaligen moeilijkheden met coalition naast coal of meander naast mean, noch met de muziekterm euouae. Vergelijkingsmateriaal is ook dichter bij huis te vinden. De meeste lezers van Onze Taal zullen de vorige Nederlandse spellingherziening niet hebben meegemaakt, maar heus, er heerste toen grote somberheid over de communicatiestoornissen die zouden ontstaan wanneer de verschillen tussen as en asch, slepen en sleepen of kolen en koolen verdwenen.

Hier werd een zeker leesgemak opgeofferd voor het gerief van de schrijver. Maar wie treurt daar vandaag nog over?