Onze Taal. Jaargang 60

[p. 14]

Eureka onder de douche
Drie nieuwe boeken over schrijven

Peter Burger

Pak een boek over het schrijven van verhalen, en een van de eerste dingen die u leert, is dat talent en inspiratie niet genoeg zijn. Kennis van zaken, goed observeren, nauwkeurig formuleren, veel herschrijven - dat is belangrijk. Literaire auteurs hebben behalve creativiteit ook techniek nodig.

Daarentegen vind je in boeken over (zoals dat heet) zakelijk schrijven maar zelden het inzicht dat schrijvers van artikelen niet zonder creativiteit kunnen. Zakelijkheid is daarin het devies. Wat is er toch tegen de creatieve vonk, het eureka onder de douche, ook voor de wetenschapsman (m/v) en de ambtenaar?

Wat is er tegen levendigheid, een eigenschap die voor de meeste artikelen gewenst is, en in nota's niet verboden? Een handleiding die het hele proces van ingeving tot uitgave wil bestrijken, hoort ruim aandacht te besteden aan creatieve vondsten en aan stijl, aan aantrekkelijke, leesbare formuleringen. Dat stijl meer is dan het vermijden van tangconstructies en lange zinnen is in boeken over rapporten en nota's nog nauwelijks doorgedrongen.

Het afgelopen jaar verschenen twee nieuwe schrijfgidsen, Effectief en creatief schrijven door Job Creyghton en Veelzeggend schrijven door Joost van Roon. Wat voegen zij toe aan de bestaande literatuur? Bovendien verscheen er een boek over het schrijven van een levensverhaal.

● Creatief schrijven

Job Creyghton, die les geeft aan de Amsterdamse schrijversvakschool 't Colofon, verbindt in Effectief en creatief schrijven (ondertitel: ‘Hoe technische en creatieve vaardigheden kunnen leiden tot een goed verhaal en een boeiend rapport’) aanwijzingen voor creatieve en zakelijke teksten. Op het eerste gezicht dus een stap in de goede richting.

Bij nader inzien blijkt het boek zich voornamelijk te beperken tot beschouwingen en artikelen. Specifieke aanwijzingen voor het schrijven van rapporten, of zelfs maar een voorbeeld van de belangrijkste delen van een rapport, ontbreken. Creyghton vertelt ook weinig over verhalen: hij beschrijft wel een aantal literaire - maar niet uitsluitend literaire - vaardigheden, maar zegt niets over personages, perspectief, of andere elementen van een kort verhaal.

Wat leert het boek u wel? Het meeste werk maakt Creyghton van het scheppingsproces: de totstandkoming van een tekst, de opbouw ervan, alles wat zich afspeelt tussen het idee of de opdracht en de eerste versie. Die eerste versie, die beginnende schrijvers meestal voor het hele karwei aanzien, vraagt maar tien procent van de tijd, zoals Creyghton terecht benadrukt.

Het deel over het schrijfproces bevat verstandige, praktische raad. Zinnig is bijvoorbeeld het hoofdstuk ‘Kritiek’, een onderdeel dat door andere schrijfadviseurs vaak verwaarloosd wordt. Ten onrechte, want de bereidheid van een schrijver om kritiek te accepteren kan het uiteindelijke resultaat aanzienlijk verbeteren.

Enige winst op zijn collega's boekt Creyghton in het hoofdstuk ‘Creatief schrijven’. Creativiteit, grof gedefinieerd als het vermogen om iets nieuws te maken, kan door training gestimuleerd worden, net als de vaardigheid om zo te schrijven ‘dat de lezer het voor zich ziet’. Dat laatste, het cruciale verschil tussen beweren en suggereren, wordt bijvoorbeeld geoefend met de opgave: ‘U maakt een tocht per auto, trein, bus, vliegtuig, fiets, etc. Beschrijf de start en het op snelheid komen: suggereer de vaart. Gebruik geen woorden als hard, snel, vaart, of zinnetjes als: “we gaan steeds harder”, “we krijgen steeds meer snelheid”.’

● Voor wie meer wil

Het is niet slecht, het kan voor een beginnend schrijver zelfs verhelderend zijn, maar het blijft karig. Er is kennelijk bezuinigd op de voorbeelden: dat zijn er hier en elders in het boek te weinig. (De citaten die Creyghton als voorbeeld geeft, zijn overigens gevarieerd en meestal zeer recent: nog onvolmaakte teksten van cursisten staan naast professionele uit boeken, kranten en tijdschriften.)

Het hoofdstuk over stijl stelt teleur: ook hierin krijgen veel te veel onderwerpen veel te weinig ruimte. Beeldspraak, om maar iets te noemen, wordt afgedaan met een paar regels en drie voorbeelden van hoe het niet moet. Daar leert een aspirant-schrijver niets van.

Wat is nu de winst van dit boek? Effectief en creatief schrijven is een matig geslaagd inleidend boek over schrijven. Het geeft te weinig voorbeelden en het deel over stijl is te summier. Het is wel volledig; de enige echte omissie die ik zie, is een goed stuk over het belang van human interest, het menselijk element.

Effectief en creatief schrijven kan gebruikt worden als basisboek voor be-

[p. 15]

ginnende schrijvers van beschouwingen en artikelen. Wie meer wil leren, leze De schrijfhulp van Van Eijk (meer voorbeelden, een betere behandeling van stijl), Renkema's Schrijfwijzer (het beste boek over duidelijkheid en correctheid), of Leren communiceren van Jansen en Steehouder e.a. (meer over structuur). Voor aankomende journalisten zijn er de voortreffelijke boeken Een artikel schrijven van Arthur van Leeuwen en Aleid Truijens, en van dezelfden plus Boris Berkhout en Piet Hagen Het journalistieke verhaal. Rapporteurs zijn beter af met Rapporteren van Overduin.

Nog een opmerking tot slot. Moeten schrijfadviseurs zelf het goede voorbeeld geven? Ik denk het wel.

Creyghtons stijl is adequaat, maar ontbeert extra's; hij haalt het niet bij de helderheid van Renkema of de puntigheid van Van Eijk. Een eindredacteur met een scherpe blik had Creyghton bovendien kunnen behoeden voor een flink aantal slordigheden, zoals de verhaspeling van cara en cariës tot de aandoening van de luchtwegen ‘cares’, en voor het toeschrijven van het synoniemenwoordenboek Het juiste woord van de jezuïet L. Brouwers aan de komiek Dolf Brouwers (alias Sjef van Oekel).

● Veelzeggend schrijven

Veelzeggend schrijven van Joost van Roon is bestemd voor wo- en hbostudenten, voor werknemers die rapporten, nota's, folders en andere stukken moeten schrijven en voor alle anderen die ‘stevige opleidingen achter de rug kunnen hebben, maar desondanks met velerlei schrijfproblemen kampen’. Aldus het voorwoord. Het boek lijkt in opzet op dat van Creyghton, hoewel Van Roon zich meer beperkt tot zakelijke teksten.

Veelzeggend schrijven is mager en onevenwichtig. Van Roon heeft al niet veel ruimte (112 pagina's), en verspilt bovendien kostbare bladzijden aan bijzaken. Zo laat hij met optisch bedrieglijke plaatjes en een schilderij van Picasso zien dat onze waarneming geconditioneerd is - amusant en niet onbelangrijk, maar het gaat ten koste van belangrijker onderwerpen. Die worden grotendeels schematisch behandeld, vaak in de vorm van slecht verteerde theorieën en puntsgewijze opsommingen (niet zelden geciteerd van andere schrijfadviseurs), zonder voorbeelden en zelfs zonder toelichting. Alsof de uitgever per ongeluk de synopsis naar de zetter heeft gestuurd.

De stijldeugden ‘aantrekkelijkheid’ en ‘correctheid’ zijn onoverzichtelijk op een hoop geveegd in het achtste en omvangrijkste hoofdstuk, ‘Zonden tegen de taal’. Om een indruk te geven: paragraaf 8.2, ‘woordkeus’, behandelt beeldspraak, woordspelingen en weinig gebruikte woorden; 8.2.1 waarschuwt tegen voorzetseluitdrukkingen (met betrekking tot, ten aanzien van), die Van Roon abusievelijk voorzetsels noemt; 8.2.2, ‘woordenschat’, gaat over synoniemen en bevat dubieuze cijfers over de grootte van onze woordenschat; 8.2.3 heet ‘Creatief schrijven’ en bevat opdrachten als: ‘Vertel wat er gebeurt als op maandagmorgen alle auto's weigeren te starten of alle mensen plotseling beginnen door te groeien en na een jaar drie meter zijn.’

Het laatste hoofdstuk geeft summiere wenken voor afzonderlijke genres: nota's, folders, persberichten, verslagen, notulen. Uniek zijn de aanwijzingen voor het genre ‘informatie over cursussen’, dat in geen enkel ander boek te vinden is en (daarom?) hier de uitvoerigste behandeling krijgt.

Veelzeggend schrijven is voor studenten van het wo en hbo te kneuterig en voegt, zeker nu het ook nog moet concurreren met het boek van Creyghton, niets toe aan de bestaande adviesboeken. Alleen een tweede, herziene en zeer sterk vermeerderde druk zou daar iets aan kunnen verbeteren.

● Niet alleen het nageslacht profiteert van het schrijven van memoires ●

● Memoires schrijven

In de VS is er een grote stapel ‘How to’-boeken over schrijven te koop. Doordat daar al goede algemene gidsen bestaan (en door de grote markt uiteraard) kunnen er ook boeken worden uitgegeven over specialistische onderwerpen: How to write historical novels, Writing the Broadway musical, Research for fiction writers.

De Amerikaan Bernard Selling begeleidt groepen amateurschrijvers (‘rijpe volwassenen’) die voor hun familie - voor hun nageslacht zelfs - hun levensverhaal willen optekenen. Op Uw eigen verhaal, de vertaling van Sellings doe-het-zelf-cursus memoires-schrijven, is veel aan te merken, maar het merendeel van de aanwijzingen is in de grond niet slecht. Bovendien is het voor zover ik weet het enige boek in het Nederlands over dit onderwerp.

Je levensverhaal, wat moet daar allemaal in? Niet te veel nare voorvallen, hoewel Selling mooie therapeutische effecten belooft aan mensen die de moed opbrengen om over hun trauma's te schrijven. Niet alleen het nageslacht profiteert dan van de inspanning.

Sellings zonnige kijk op het leven spreekt uit zijn peptalk (Toe maar, u kunt het wel!) en uit de barre beelden (‘het smaragdgroene, met stralenbundels doorboorde water van liefde’) en wijsheden van een cent waarin Uw eigen verhaal grossiert (‘Op een bepaalde manier zijn we allemaal op reis door ons leven...’). Te veel zon is ook niet goed voor een mens.

De aanwijzingen zijn een mengeling van gezond verstand en nonsens. Zinnige passages over het belang van opbouwende kritiek worden afgewisseld met modieuze onzin over onze hersenhelften. Schrijf bij voorkeur tussen acht uur 's avonds en het middaguur van de volgende dag, zegt Selling, want dan ‘is de activiteit van onze creatieve rechterhersenhelft het grootst, terwijl 's middags de analytische energie van onze linkerhersenhelft het hoogst is’.

● ‘Over uw levenszee’

Het belangrijkste bezwaar tegen zijn handleiding is dat Selling nauwelijks wijst op het gevaar van sentimentaliteit en clichés. Hij ziet over het

[p. 16]

hoofd dat een zelfportret naar zijn recept onvermijdelijk geflatteerd zal zijn, omdat de doelstellingen van eerlijk schrijven en schrijven voor verwanten met elkaar botsen. Het is makkelijker om eerlijk te zijn tegenover een duizendkoppig anoniem publiek, dan tegen eigen man of vrouw of kinderen.

Toch moet u, als u serieus van plan bent om uw levensverhaal op papier te zetten en weinig of geen schrijfervaring hebt, Selling niet in de winkel laten liggen. In de opbouw van het boek en in de adviezen heeft het gezonde verstand gelukkig de overhand. Beginnend bij hun vroegste herinnering laat Selling zijn cursisten steeds complexere herinneringen beschrijven, waarvoor steeds meer vaardigheden geoefend moeten worden. Zinnig is het principe van ‘van binnenuit schrijven’: schrijf in de tegenwoordige tijd, kijk door de ogen van degene die je was, schrijf beeldend. Juist is ook de nadruk op het belang van opbouwende kritiek en herschrijven.

Wat dat kan opleveren, wordt gedemonstreerd in de bloemlezing van verhalen van cursisten waarin een paar keer de eerste en de verbeterde versie van een verhaal zijn opgenomen. Het lezen van die herinneringen kan ook het eigen geheugen activeren. En voor u het weet vaart u - om nog een keer Selling aan te halen - ‘over het grijsgroene oppervlak van uw levenszee, volgt u de lijn van de ene boei naar de andere en navigeert u rond uw eigen persoonlijke wereldbol van geboorte tot dood’...

• Joost van Roon: Veelzeggend schrijven. Van Loghum Slaterus, Deventer, 1990. 112 blz. ISBN 90 368 0189 3.
Prijs f 29,50.
• Job Creyghton: Effectief en creatief schrijven. BoekWerk, Groningen, 1990. 159 blz. ISBN 90 71677 81 8.
Prijs f 29,50.
• Bernard Selling: Uw eigen verhaal: Schrijfgids. Strengholt, Naarden 1990. 191 blz. ISBN 90 6010 704 7.
Prijs f 34,50.
(Vertaald door Lon Falger. Oorspronkelijke titel Writing from within; a step-by-step guide to writing your life's stories.)