Onze Taal. Jaargang 60

[p. 1]

[Nummer 4]

[p. 3]

‘Zit toch niet zo te eikelen’
Een onderzoek naar jongerentaal

Cor Hoppenbrouwers - vakgroep Taalkunde, Rijksuniversiteit Groningen

Weet u wat uw zoon gaat doen als hij de deur uitgaat om een kipje te snuiven? En bent u vervolgens gerustgesteld als hij bij thuiskomst meldt dat hij op zijn bek is gegaan?
Zo nee, laat u dan verontrusten door deze bijdrage over een onderzoek naar kennis en gebruik van jeugdtaal in Noord-Nederland.

Het verschijnsel jongerentaal is betrekkelijk nieuw. In het verleden bestonden er al wel aanzetten tot de vorming van een gemeenschappelijke groepstaal voor de jeugd. Zo kennen we van oudsher de studententaal, waarvan het gebruik beperkt bleef tot een selecte en gesloten groep. Hetzelfde gold voor de jongere kostschoolmeisjes- of mms-taal, die onder meer gekenmerkt werd door het gebruik van graadaanduidingen als mieters, reuze, enig en knal, dat laatste bij voorkeur in samenstellingen als knalfuif. Nog een verwant verschijnsel is de soldatentaal, waar een groot deel van de oudere mannelijke jeugd gedurende enige tijd mee te maken heeft.

● School maakt jongerentaal

In het algemeen waren de jongeren in het verleden niet lang en intensief genoeg bij elkaar om tot een eigen groepstaal te komen. Aan het begin van de vorige eeuw volgde maar 1% van de bevolking voortgezet onderwijs; de rest werkte. Na de oprichting van de eerste hbs'en in 1864 en andere instellingen voor vervolgonderwijs als de ulo's en ambachtsscholen begint een geleidelijke groei: van 4% aan het begin van deze eeuw, via 12% in 1930 naar 33% in 1950. Sinds de uitbreiding van de leerplicht in het begin van de jaren zeventig is de deelname aan het voortgezet onderwijs algemeen geworden.

De jongeren blijven nu zo lang bij elkaar dat er in hun midden eigen taalvormen kunnen ontstaan. Binnen de peer group van gelijkgezinde leeftijdgenoten is geleidelijk aan een inmiddels algemeen herkende jongerentaal ontstaan. In zijn bestseller Turbo-taal wijdt Jan Kuitenbrouwer ook een hoofdstukje aan dit verschijnsel.

● Steekproef in Noord-Nederland

De gegevens over kennis en gebruik van jongerentaal die hier worden gepresenteerd, werden verzameld onder 105 jongeren van 16 tot 21 jaar, afkomstig uit de plaatsen Delfzijl, Groningen, Heerenveen en Winschoten. De steekproef werd gehouden onder 52 jongens en 53 meisjes. Naar opleidingsniveau werd er onderscheid gemaakt tussen vwo/havo en lbo. Bij de enquête werd gebruik gemaakt van een vragenlijst met vijftig woorden en uitdrukkingen die uit een vooronderzoek waren overgebleven. (Voor een uitvoerig verslag van dit onderzoek verwijs ik naar het tijdschrift TABU, 1989, blz. 130-149.)

De volgende lijst werd de jongeren voorgelegd, vergezeld van de vragen:

- Ken je dit woord?

- Gebruik je dit woord?

De woorden zijn aflopend gerangschikt van hoge naar lage score, waarbij het getal vóór de woorden de gemiddelde score op kennis en gebruik aangeeft.

80	gaaf te gek, geweldig, prachtig
79	*gaat ie lekker? lukt het wel? (ironisch)
78	ex ex-vriend(in)
76	*moeven! opzij
75	*relax! kalm aan
76	*stappen uitgaan
70	alles kits? is alles in orde?
69	heftig geweldig, prachtig
68	onwijs heel erg, te gek
67	heavy geweldig, opwindend
66	easy gemakkelijk
65	*kappen! schei uit!
65	uit je bol gaan een geweldig gevoel beleven
64	majo mayonaise
63	*patatje oorlog patat met pindasaus en mayonaise
61	stressen overspannen doen
60	dimmen! rustig aan!
58	op die fiets op die manier
57	*gup klein, onnozel iemand
51	matje (ordinaire) jongen met lang nekhaar
51	afremmen! kalm aan!
50	*eikelen vervelend doen
50	turbo geweldig, super(snel)
49	*klef slijmerig, plakkerig
48	*happen snel wat eten
46	watje sukkel, doetje, zielige jongen
45	wreed geweldig
45	*snol onbetrouwbaar meisje
40	*regelen (iemand) versieren
40	werelds geweldig, te gek
38	*op de bek gaan heftig zoenen
36	*vette bek halen bij een snackbar gaan eten
34	*badmuts kaal iemand
31	*flippo raar, vreemd figuur
30	*frust onzeker (gefrustreerd)

[p. 4]

	persoon
30	lesbo lesbisch, lesbiënne
29	toko café, ‘tent’
28	*potje flesje(!) bier
26	*muren uit een automaat eten
25	*limbo Limburger (denigrerend)
24	sjonnie ordinaire jongen
21	*soften klef zoenen
19	*vozen uitgebreid zoenen, lebberen
18	kipje sexy meisje
17	miepje onnozel meisje
13	*snuiven versieren (een kipje snuiven)
11	*open ruggetje frikandel speciaal
10	mega te gek, geweldig
06	*gers te gek
03	*bojo vervelend iemand

Het woord gaaf, dat met een score van 80 bovenaan staat, wordt gekend door 91% van de ondervraagden, terwijl 69% rapporteert het woord ook te gebruiken. Door de totaalscore (91 + 69 =) 160 te delen door de maximumscore van (100 + 100 =) 200 vinden we 80.

De woorden met een * zijn niet opgenomen in Turbo-taal. Na de verschijning van dit boekje werden er zelfs jongelui gesignaleerd die bezig waren elkaar delen van de inhoud te overhoren. Dat een dergelijk leereffect het gedrag van de deelnemers aan dit onderzoek niet wezenlijk heeft verstoord, blijkt uit het feit dat de ‘nieuwe’ woorden, gemarkeerd met een *, gelijkmatig over de lijst zijn verdeeld.

● Van erotisch tot typering

Uit het onderzoek is gebleken dat de kennis van de voorgelegde woorden het grootst is onder jongeren met een vwo/havo-opleidingsniveau. Het hoogst scoren de jongens met 64%, dan volgen de meisjes met 60%. Ook bij lbo'ers is de kennis van de jongens met 53% hoger dan die van de meisjes, die het brengen tot 47%. Bij het gebruik van jongerentaal rapporteren de jongens van beide onderwijsniveaus 37%, de meisjes van beide niveaus 30% van de lijst.

De alfabetische lijst bevat vijf gedragsgebieden, die elk samenvallen met een woordveld of betekenisveld (de totaalscores voor gebruik/kennis zijn tussen haakjes vermeld in hele procenten):

Leo Immerzeel

1.	persoonstyperingen (21/43)
2.	erotische woorden (25/45)
3.	uitgaanswoorden (33/55)
4.	graadaanduidingen (36/63)
5.	omgangswoorden (53/74)

De onderlinge verhouding tussen de woordvelden varieert niet afhankelijk van sekse en schooltype. Voor alle groepen blijkt dezelfde rangorde 1 t/m 5 van de woordvelden te gelden.

De hoogste kennisscore (87%) haalt het woordveld omgangswoorden bij de jongens van vwo/havo, de laagste kennisscore vinden we bij meisjes met lbo op het onderdeel persoonstyperingen. Ook qua gebruik vinden we de hoogste score (66%) in het veld omgangswoorden, eveneens bij de jongens van vwo/havo. De laagste score voor gebruik (18%) treffen we aan bij meisjes van vwo/havo, zowel bij persoonstyperingen als bij erotische woorden.

Niet alleen de afzonderlijke scores op kennis en gebruik zijn van belang, ook de verhouding tussen beide is illustratief. De mate waarin de gekende vormen worden gebruikt, noemen we de gebruikswaarde. Deze wordt gevonden door de score van gebruik door die van kennis te delen. De hoogste gebruikswaarde voor alle informanten heeft wederom de categorie omgangswoorden, (53: 74 =) 72%, de laagste gebruikswaarde hebben de persoonstyperingen, (21: 43 =) 49%.

De gebruikswaarde is het hoogst bij lbo'ers als het gaat om het woordveld omgangswoorden met (48: 63 =) 76%, terwijl jongeren van het vwo/havo hier (58: 85 =) 68% scoren. De laagste gebruikswaarde, namelijk (18 : 47=) 38%, heeft de categorie erotische woorden voor de meisjes met vwo/havo.

● Gevormd in patronen

Dat het bij de hier besproken woorden inderdaad gaat om typische jongerentaal, blijkt uit de reactie van ouders met opgroeiende kinderen. Geconfronteerd met de woorden van de vragenlijst blijken ze een deel van de woorden of uitdrukkingen wel te (her)kennen, maar ze zullen ze zelf nooit gebruiken.

Afgezien van de al genoemde betekenisvelden kunnen in jongerentaal enkele categorieën worden onderscheiden in het ontstaan van de woorden en uitdrukkingen:

•	nieuwvormingen uit bestaande woorden die worden gecombineerd tot uitdrukkingen zoals een vette bek halen, op die fiets, op de bek gaan;
•	afleidingen, veelal van werkwoorden uit zelfstandige naamwoorden, bijvoorbeeld muren < ‘muur’, stressen < ‘stress’, eikelen < ‘eikel’ in de betekenis ‘een vervelend iemand’;
•	herijkingen van al bestaande woorden, zoals afremmen! voor ‘kalm aan!’, happen voor ‘snel iets eten’ of watje voor ‘zielige jongen’;
•	ontleningen, vooral uit het Angelsaksisch taalgebied, waarbij onder andere de pop-cultuur een belangrijke rol speelt;
•	systematische woordvorming in jongerentaal, waarbij we bijvoorbeeld moeten denken aan woordvorming met het achtervoegsel -o. De

[p. 5]

kortheid van de woorden en de expressieve klank van de uitgang zijn bepalend bij dit verschijnsel. Tot deze categorie kunnen ook de afkortingen worden gerekend die toevallig op -o eindigen: majo < ‘mayonaise’, aso < ‘asociaal persoon’ en arro < ‘arrogant persoon’. Kuitenbrouwer spreekt in dit verband heel toepasselijk van afko's. Het ligt voor de hand dat ook bestaande korte woorden die op -o eindigen, zoals toko (‘café’) en amigo, zich gemakkelijk bij deze populaire categorie aansluiten.

● Coupe zure regen

Dat de jongerentaal een dynamisch en daardoor nogal vlottend geheel vormt, zal - gezien het karakter van de gebruikersgroep - wel niemand verbazen. Naast de gesignaleerde verschillen in kennis en gebruik, die afhankelijk zijn van de factoren sekse en opleiding, bestaan er ook regionale verschillen. Zo moest ik constateren dat een groep jongens uit de regio Arnhem een aantal woorden van de vragenlijst niet of minder goed bleek te kennen dan de leeftijdsgenoten in Noord-Nederland. Elementen als muren, potje (voor ‘flesje bier’), gers en open ruggetje waren bij deze jongeren niet bekend. Voor het daar onbekende badmuts (‘kaal persoon’) werd coupe zure regen als alternatief gegeven. In een nadere vergelijking tussen Noord-Nederland en de randstad zullen regionaal bepaalde verschillen in de woordenschat van jongeren aan het licht komen.

Op grond van dit eerste onderzoek naar kennis en gebruik van jongerentaal in Noord-Nederland kom ik verder tot de volgende voorlopige conclusies.

•	Uit de scores op kennis en gebruik blijkt dat jongens zich meer dan meisjes in jongerentaal uiten.
•	De variabele opleiding speelt vooral een rol als het gaat om grotere kennis van de gevraagde woorden en uitdrukkingen. In elk van de vijf onderzochte woordvelden is de kennis het hoogst bij de jongens van vwo/havo. Dan volgen de meisjes van vwo/havo, de jongens van het lbo en ten slotte de meisjes van het lbo.
•	Blijkens de hoge gebruiksscores is de jongerentaal voor lbo'ers even aantrekkelijk als voor hun leeftijdgenoten van vwo en havo. Voor de meisjes van vwo/havo hebben de ‘stoere’ graadaanduidingen en erotische woorden een opvallend lage gebruikswaarde.

Meer jeugdlexicon
• Vanzo'n gave auto word je rasgefopt
• Piet ligt nog in zijn bed te lellepoten
• Toen liet die schrale zaffel de zooi over mijn jas vallen
• Henk is junkmager, vette crisis!
• Die baardo rijdt nog op een ballejeuker (brommer met laag stuur)
• Die miep met die okselkrabber (puntkraag) heeft toch wel wat