Onze Taal. Jaargang 60

[p. 25]

Goedbedoeld gesleutel in de marge
Eindexamen Nederlands voor vwo/havo herzien

Liesbeth Gijsbers

De Commissie Vernieuwing Eindexamenprogramma's Nederlandse taal en letterkunde vwo/havo (CVEN) heeft haar huiswerk af: in februari biedt zij haar eindrapport aan staatssecretaris Wallage aan. Waarom vernieuwen? Omdat er al jaren steen en been geklaagd wordt over de taalvaardigheid van de meeste schoolverlaters. De voorzitter van de commissie, de Leidse taalbeheerser dr. A.C. Braet, heeft zelf weinig vertrouwen in het effect van dit vernieuwingsvoorstel: zolang het vak niet meer ruimte krijgt, blijft het een grotendeels papieren vernieuwing.

De belangrijkste aanleiding voor het herzien van het eindexamenprogramma Nederlands vormde de algemene bezorgdheid over het belabberde (vooral schriftelijke) taalvaardigheidsniveau van de gemiddelde schoolverlater. Al jaren wijst men met de beschuldigende vinger mogelijke veroorzakers aan: de leraar, de basisschool, de pedagogische academie, de overvolle klassen, de televisie, enzovoort.

● De onmogelijke opdracht

Het ministerie van Onderwijs zag in dat er iets moest veranderen binnen het moedertaalonderwijs. De toenmalige staatssecretaris Ginjaar-Maas stelde eind 1988 een commissie in, de CVEN. Opdracht: herzie het programma Nederlands op een zodanige wijze dat zoveel mogelijk rekening wordt gehouden met maatschappelijke behoeften.

De Stichting Centrum voor Onderwijsonderzoek (SCO) van de Universiteit van Amsterdam kreeg opdracht een grootscheeps behoeftenonderzoek uit te voeren. De resultaten van die breed-maatschappelijke peiling moesten het uitgangspunt voor de CVEN vormen.

De CVEN besefte (terecht) dat dat niet voldoende was: vernieuwingen hebben slechts zin als ze gedragen worden door de achterban: de leraar Nederlands, die zich toch al zwaar overbelast voelt. In haar werk liet de commissie zich daarom óók leiden door wensen en behoeften uit het veld.

Ten slotte stond de commissie voor de feitelijk onmogelijke opgave dat zij de kwaliteit van het moedertaalonderwijs moest zien te verbeteren zonder dat zij daarbij op enige extra ruimte kon rekenen, bijvoorbeeld in de vorm van een uitbreiding van de beschikbare lestijd voor het vak Nederlands; in de bovenbouw van vwo en havo wordt respectievelijk drie en vier uur per week Nederlands gegeven.

Een opdracht die je eigenlijk nooit zou moeten aannemen.

Het SCO kwam met nauwelijks verrassende conclusies: vooral aan (zakelijke) schrijfvaardigheid en aan spreekvaardigheid moet meer worden gedaan. Een leraar Nederlands besteedt nu gemiddeld 40% van de beschikbare lestijd aan onze letterkunde. Die tijd zou gezien de behoeften gehalveerd kunnen worden. Voor taalvaardigheidsonderwijs moet minstens 70% van de lestijd beschikbaar zijn: 45% voor schrijfen 25% voor spreekvaardigheid. Aan die behoefte kon en wilde de CVEN niet geheel tegemoetkomen. Halvering van de lestijd voor literatuuronderwijs maakt, aldus Braet in Open Forum in de Volkskrant (9 januari), een verantwoorde behandeling van die stof onmogelijk en zal bovendien nooit gedragen worden door het veld. 25% lestijd besteden aan spreekvaardigheid is misschien wel wenselijk, maar al even onhaalbaar: te weinig uren, te volle klassen en leraren die traditiegetrouw toch al weinig aandacht aan dit onderdeel besteden.

Hoe vertaalde de CVEN de resultaten van het SCO- en veldonderzoek dan in haar voorstel? Ik bespreek de belangrijkste veranderingen en betrek daarbij de reacties die uit verschillende hoek (voortgezet onderwijs, wetenschap, vakbond, e.d.) op het voorlaatste rapport van de CVEN (oktober 1990) gegeven zijn. Mogelijk hebben die reacties op het laatste moment nog tot kleine bijstellingen geleid.

● Kind van de rekening

Spreken en luisteren zijn één. Spreekvaardigheid moet daarom worden onderwezen en getoetst in samenhang met luistervaardigheid, bijvoorbeeld in de vorm van een debat, in plaats van apart, via de traditionele spreekbeurt en de opzich-

[p. 26]

zelfstaande luistertoets. Leerlingen moeten ‘in staat zijn een betogende voordracht te houden en te kunnen reageren op kritische vragen, of moeten een zinvolle bijdrage aan een groepsdiscussie kunnen leveren’.

Dat klinkt allemaal mooi, functioneel en daarom heel zinnig. Maar binnen de 10% lestijd die de CVEN hiervoor reserveert en in klassen met gemiddeld dertig leerlingen, is een grondige aanpak van dit onderdeel tegelijkertijd volstrekt onuitvoerbaar. Veel scholen zullen zich bovendien de moeite van het proberen besparen. De CVEN zegt namelijk dat men ervan mag afzien deze vaardigheden met een cijfer te beoordelen: ‘Dit onderdeel krijgt dan het karakter van het zogenoemde handelingsgedeelte: een verplicht onderdeel van het schoolonderzoek, dat ook in het schoolreglement vermeld wordt, maar dat geen bijdrage levert aan het cijfer voor het schoolonderzoek.’ De praktijk laat zich raden. In zijn reactie schrijft de heer Dautzenberg:

‘Realiseert de commissie zich wel dat de mondelinge taalvaardigheid op deze wijze binnen het vak Nederlands dezelfde status krijgt als maatschappijleer, katechese en gymnastiek binnen het totaal van vakken?’

En zo blijft het onderwijs in mondelinge vaardigheden kind van de rekening.

● Meer (her)schrijven

Om tegemoet te komen aan de wens vooral iets te doen aan de beroerde schrijfprestaties van veel schoolverlaters, heeft de commissie een nieuw onderdeel aan het schoolonderzoek toegevoegd: (her)schrijfvaardigheid. Leerlingen moeten zich gaan bekwamen in het redactioneel beoordelen en (gedeeltelijk) herschrijven van functionele teksten, zoals de zakelijke brief. Behalve het feit dat herschrijven een essentieel onderdeel van het volwassen schrijf gedrag vormt, is het, zo blijkt uit onderzoek, een van de meest doeltreffende schrijfdidactieken.

Van de lestijd voor literatuur wordt slechts een muizehapje afgesnoept

De reacties uit het veld op dit voorstel zijn onverdeeld positief. Braet is daar, zo schrijft hij in de Volkskrant, eigenlijk een beetje verbaasd over, omdat het een extra belasting van de docent (correctiewerk!) met zich meebrengt: ‘Met bewonderenswaardige zelfverloochening omarmden de leraren dit voorstel, natuurlijk omdat niemand beter dan de leraar Nederlands weet dat er meer aandacht voor schrijven moet komen.’ Gelukkig maar, want misschien vormt deze toevoeging wel het belangrijkste winstpunt van het CVEN-rapport.

● Vondel alleen voor het vwo

Waarschijnlijk kent de gemiddelde Nederlander de vernieuwingsplannen vooral door de waterval aan reacties vorig jaar op de verplichte boekenlijst. Groot tumult om niets, want op het moment dat over de beruchte lijst van twintig luidruchtig werd geruzied, had de CVEN haar huidige, veel gematigder voorstel al zo goed als af:

-	de literatuurgeschiedenis wordt uit de doeken gedaan aan de hand van een boekenlijst van vijf verplichte werken;
-	daarnaast leggen de kandidaten een leesdossier aan dat gebaseerd is op tien (havo) of twintig (vwo) zelfgekozen werken.

Opvallend detail hierbij: aan beide onderdelen voegt de commissie de opmerking ‘voor havo vanaf 1916’ toe.

Als richtlijn voor de te besteden lestijd aan literatuur noemt de commissie 35%; er is dus slechts een muizehapje van de nu bestede tijd afgesnoept. Over het algemeen lijkt het voorstel brede instemming te vinden. Alleen de beperking dat havo-leerlingen zich niet langer in onze cultureel-literaire geschiedenis van voor 1916 hoeven te verdiepen, stuit hier en daar op verzet. Zo schrijft Camiel Hamans in zijn reactie:

‘Boeken uit ons eigen verleden, waarin volstrekt andere waarden en normen de heersende zijn, kunnen (...) bijdragen tot een relativiteitsbesef. De tijd van 1916 tot nu is daarvoor te kort (...).
Ook havo-ers moeten leren relativeren...’

Het zou me niet verbazen als het definitieve CVEN-rapport ook havisten enige kennis van Vondel laat nemen.

● Experiment taalkunde

Een meer revolutionair plan van de commissie-Braet vormt het school-onderzoekexperiment taalkunde voor het vwo, dat (door lestijdgebrek!) ter vervanging van het onderdeel (her)schrijfvaardigheid wordt voorgesteld. Maar, zoals dat voor meer revolutionaire plannen geldt, het is nog maar de vraag of dit voorstel het haalt.

De CVEN wil graag ‘een einde maken aan de historisch gegroeide situatie dat er in het eindexamenprogramma Nederlands geen herkenbare en zelfstandige plaats is voor taalkunde, ook al geven de uitkomsten van SCO-onderzoeken daartoe geen duidelijke aanleiding. Taal en taalgebruik zijn zulke belangrijke en interessante verschijnselen dat ze enige systematische aandacht in de bovenbouw verdienen.’ De commissie voegt als ‘gedachtenbepaler’ een indrukwekkende termenlijst toe. Een kleine greep daaruit: ABN, dialecten, taalverandering, gebarentaal, etymologie, jargon, taalstrijd, taalvermogen. Meer taalbeschouwing dan taalkunde dus, hoewel ook puur taalkundig jargon als foneem, morfologie of recursiviteit voorkomt.

Zonder twijfel is aandacht voor taalbeschouwing binnen de lessen Nederlands nuttig, bijvoorbeeld om allerlei vastgeroeste mythes en vooroordelen over taal(gebruik) te lijf te gaan.

Toch heb ik er enkele ernstige bedenkingen bij.

[p. 27]

Zo vind ik het onbegrijpelijk dat de commissie dit experiment, waarvan het nut nog maar moet blijken, ter vervanging van het alom geprezen onderdeel (her)schrijfvaardigheid aanbiedt. Tijd voor taalbeschouwing zou gevonden moeten worden in de tijd die wordt uitgetrokken voor het historisch voorgetrokken zusje: de letterkunde. Aan de broodnodige oefening in schrijfvaardigheid mag niet getornd worden, want alleen veel oefening kan de kwaliteit van het schrijfprodukt opvijzelen: laat ze dus schrijven, en herschrijven, en nog eens herschrijven, desnoods tot de vingers er blauw van zien.

Bovendien geloof ik dat taalbeschouwing in de lessen van elke zichzelf respecterende docent terloops al ruimschoots aandacht kríjgt. Wie maakt tijdens een oefening met c's en k's níet gebruik van de gelegenheid iets te vertellen over het ontstaan van onze ongelukkige spellingvoorschriften? Welke leraar zegt níets over de verhouding tussen dialecten en de standaardtaal?

Taalbeschouwing is niet nieuw binnen het moedertaalonderwijs. Wél is er veel te weinig tijd voor, maar dat is een heel ander verhaal.

● Centraal schriftelijk

Het centraal schriftelijk eindexamen voor havo en vwo bestaat uit de onderdelen leesvaardigheid en stelvaardigheid.

Twee veranderingen springen in het oog. De commissie stelt voor het examen leesvaardigheid niet langer naar schoolsoort verschillend te examineren (dat wil zeggen: voor het havo een tekst met vragen, voor het vwo een samenvatting). Voortaan krijgen zowel havo- als vwo-kandidaten enkele (voorheen één) teksten aangeboden met vragen en opdrachten, waaronder in elk geval een samenvattingsopdracht. Deze gelijktrekking wordt over het algemeen bijzonder positief gewaardeerd: samenvatten en analyseren zijn fundamentele vaardigheden, nodig in werk of vervolgopleiding. En dat geldt voor beide typen schoolverlaters.

De tweede opvallende wijziging betreft de resolute afschaffing van het verhalende opstel uit het examenonderdeel stelvaardigheid, dat voortaan schrijfvaardigheid gaat heten: voortaan mag er uitsluitend nog betoogd of beschouwd worden, ook omdat dit - meer dan het kunnen schrijven van een aardig verhaal - vaardigheden zijn die in werk of vervolgopleiding van belang zijn. Al sinds jaar en dag wordt het verhalende opstel door didactici en leraren verguisd én verdedigd als examen vorm. Het verhalende opstel is nog veel moeilijker dan het betoog of de beschouwing met objectieve criteria te beoordelen. Voor een zo belangrijk onderdeel van het eindcijfer is dat buitengewoon onwenselijk.

Over de manier waaróp de kandidaten een betoog of beschouwing moeten gaan schrijven, was de commissie helaas wat minder besluitvaardig; zij somt maar liefst vier varianten op waaruit kan worden gekozen:

-	een titelopstel;
-	een zogenoemde A-opgave (opstel naar aanleiding van ter plekke verstrekte gegevens);
-	het gedocumenteerde opstel (nieuwe variant: kandidaten krijgen van tevoren documentatie en opdrachten, samengesteld door de Commissie Examenopgaven);
-	gericht schrijven (de leerling legt zelf een documentatiemap aan over een zelfgekozen onderwerp; de leraar maakt er schrijfopdrachten bij).

Uit de reacties spreekt overduidelijk de behoefte aan minder variatie. Het is te hopen dat de commissie op de valreep nog wat knopen heeft durven doorhakken.

● Nederlands op twee poten

En die overbelaste leraar? Die raakt straks nóg zwaarder bedolven onder stapels correctiewerk, als er verder niets verandert. We zouden er goed aan doen het vak Nederlands in tweeën te splitsen: in een letterkundige en een taalkundige poot. Daarbij zou niet alleen de gezondheid van de leraar Nederlands gebaat zijn, maar ook de kwaliteit van het moedertaalonderwijs.

Prof. H. van den Bergh schrijft in zijn reactie op het CVEN-rapport:

‘Het ideale programma Nederlands? Dat bevat al datgeen waar de betrokken docent met graagte en vuur les ingeeft...’

Tot op zekere hoogte heeft hij daarin gelijk: voor het kunnen overbrengen van stof is enig enthousiasme voor en geloof in wat je te vertellen hebt, onontbeerlijk. Literatuur en taalkunde hebben weinig met elkaar gemeen. De letterkundig en taalkundig gespecialiseerde leraar Nederlands evenmin. Hun interessen en aanleg liggen over het algemeen net zo ver uiteen als die van de wiskundige en de historicus.

Toch vinden we het vanzelfsprekend dat die letterkundig gespecialiseerde neerlandicus met ‘graagte en vuur’ of in elk geval duidelijk het verschil tussen een naamwoordelijk en werkwoordelijk gezegde weet uit te leggen. Omgekeerd verlangen we van de taalkundige de gedrevenheid om dertig wantrouwige leerlingen te boeien met de Historiën van Hooft. Onmenselijk toch?

Zover zal het Ministerie van Onderwijs natuurlijk niet willen gaan. Maar zolang op geen enkele manier méér ruimte wordt gecreëerd voor het vak en de leraar Nederlands, blijven vernieuwingsrapporten als die van de CVEN steken in goedbedoeld, maar zinloos gesleutel in de marge.

Dat is de reden waarom Braet zelf zo weinig optimistisch kan zijn over het effect van zijn eigen rapport. Hij is ervan overtuigd dat de taalkundige kwaliteit van de schrijfprodukten van de schoolverlater er niet of nauwelijks op vooruit zal gaan. Verbetering van de mondelinge taalvaardigheden schiet er net als in het verleden eveneens volkomen bij in onder de huidige omstandigheden. Samen met die sombere boodschap zal hij het eindrapport aan Wallage aanbieden. Laten we hopen dat die de ernst van dat sombere geluid serieus neemt. In een tijd waarin onze taal toch al op haar grondvesten staat te schudden, is enig verantwoordelijkheidsbesef van de Zoetermeerse opdrachtgevers wel het minste wat wij mogen verlangen.