Onze Taal. Jaargang 60

[p. 13]

De Nederlandse taal na 1992
Wat spreken onze kindskinderen?

Prof. dr. H. van den Bergh - hoogleraar Cultuurwetenschappen (w.o. Nederlandse taal- en letterkunde), Open Universiteit, Heerlen

Met grote deemoed sta ik hier voor u, want ik ben de brenger van een boodschap waarvan ik vrees dat zij in dit gezelschap niet welkom zal zijn. Ik meen namelijk dat het Nederlands na 1992 in het Verenigd Europa geen bloeiende toekomst beschoren zal zijn. Heel wat Nederlanders en Vlamingen worden erg kwaad als je zoiets zegt.

Als ik er zelf aan denk dat in de Verenigde Staten van Europa op den duur een eenheidsgeldstelsel zal worden ingevoerd - de ecu - dan voel ik ook een zekere nostalgie bij het idee dat eeuwenoude muntsoorten als de gulden, het dubbeltje en de stuiver in die toekomst het loodje zullen leggen. Zo'n niet-rationele gevoeligheid kan ik me dus best indenken.

De vergelijking tussen een muntstelsel en een moedertaal mag dan niet geheel opgaan, er is toch in zoverre wel degelijk overeenkomst dat taal en betaalmiddel allebei praktische hulp bieden bij het verkeer tussen mensen onderling. Ook een taal heeft geen hogere eigen waarde; het is een communicatiemiddel dat beter functioneert naarmate meer mensen erdoor met elkaar in contact treden.

Daar komt bij dat het vervangen van het Nederlands door een intereuropese taal, een lingua franca, enorme voordelen biedt. Daar wil ik graag even bij stilstaan; mijn mening zal ik toelichten op drie punten: het taalverkeer, de Nederlandse/Vlaamse cultuur en de literatuur.

● Het Intereuropees

Natuurlijk is de positie van het Nederlands bedreigd. In het toekomstig Europa, dat zich uitstrekt van de oceaan tot aan de Oeral, zullen honderden miljoenen mensen met elkaar moeten communiceren, en het zou wel buitengewoon oneconomisch, onpraktisch en verkwistend zijn als alle talen binnen dat grote gebied zonder uitzondering gehandhaafd zouden blijven, zodat ieder Europees besluit, iedere wettelijke regeling en ieder vergaderverslag in zo'n vijfentwintig verschillende talen vertaald en gepubliceerd zou moeten worden. Het is dus onvermijdelijk dat er één gemeenschappelijke taal zal worden aangewezen die op bestuurlijk niveau de rol zal moeten vervullen die tot ver in de Middeleeuwen het Latijn speelde en in de achttiende en negentiende eeuw het Frans. Zo is ook in de Verenigde Staten van Amerika op een gegeven moment afgesproken dat het Engels de taal van de Unie zou worden, net zoals het Maleis die functie vervulde in onze vroegere Oostindische koloniën.

Maar een dergelijke gemeenschappelijke taal vervult zijn rol van communicatiemiddel voor heel Europa natuurlijk alleen naar behoren, als ook alle Europeanen die taal op school leren spreken en verstaan. Alleen dan kunnen ernstige misverstanden en communicatiestoornissen voorkomen worden. Er zal dus een generatie opgroeien die thuis nog tientallen verschillende moedertalen heeft geleerd, maar op school het Intereuropees heeft leren gebruiken, dat inmiddels ook de taal van alle grote Europese nieuwsmedia zal zijn geworden. Net zo goed als Friesland in de afgelopen dertig jaar langzaam maar zeker ‘ontfriesd’ is (om een term van prof. dr. Feitsma, hoogleraar in het Fries, te gebruiken), doordat de Nederlandse televisie, de Nederlandse kranten, en opschriften op Nederlandse produkten de jongeren er geleidelijk toe bewogen hebben hun eigen streektaal te verwaarlozen, om die zelfde redenen zullen komende generaties jonge Europeanen er geleidelijk voor gewonnen worden één gemeenschappelijke taal te spreken.

● Verkrampt of coöperatief

Deze ontwikkeling zal met name worden bevorderd door het feit dat er gigantische voordelen aan die groei naar grotere taaleenheid verbonden zijn. Het spreken van een taal uit een kleiner taalgebied betekent nu eenmaal een handicap voor een ieder die zich met wetenschap, handel en industrie bezighoudt. Wie een grote wereldtaal spreekt, heeft rechtstreeks toegang tot ongehoord rijke kennisbestanden, kan zijn eigen prestaties en produkten direct ingang doen vinden op een véél grotere markt en zou dus wel zeldzaam dom zijn als hij zich vrijwillig opsloot in een beperkt toegankelijk taalgebied; het is dan ook niet voor niets als we constateren dat de taal van de (bij uitstek internationale) bèta-vakken aan onze universiteiten allang het Engels is, en dat in Nijmegen en Amsterdam in toenemende mate in het Engels college wordt gegeven. Bij mijn werkzaamheden aan de Open Universiteit valt die zwakke concurrentiepositie van een klein taalgebied ook nu al gemakkelijk vast te stellen. In het internationale samenwerkingsverband van de Europese Open Universiteiten nemen wij wel cursussen uit het Engelse taalgebied over, maar de andere universiteiten uiteraard niet ónze cursussen, omdat ze die eenvoudigweg niet kunnen lezen en beoordelen.

In het algemeen zijn er voor een betrekkelijk klein taalgebied in zijn verhouding tot een naburig groter taalgebied twee opstellingen mogelijk: de verkrampte en de coöperatieve. De houding van de Friese nationalisten is een voorbeeld van de eerste mogelijkheid. Het Fries heeft zich fanatiek tegen het insluipen

[p. 14]

van het Nederlands verzet: men probeerde (en probeert nog) het Fries wettelijk verplicht gesteld te krijgen in onderwijs, rechtspraak en journalistiek. Nu is op zichzelf al het feit dat een taal verplicht moet worden gesteld om zich te kunnen handhaven, een bewijs dat men blijkbaar niet (meer) geneigd is daar spontaan voor te kiezen. Maar bovendien heeft dat provinciale separatisme ertoe geleid dat nog nooit enige Friese auteur landelijke bekendheid heeft gekregen, of het zou Nienke van Hichtum van Afke's tiental moeten zijn, maar die schreef dan ook in algemeen toegankelijk Nederlands.

● Apartheid uit den boze

Het coöperatieve of willige standpunt wordt al sedert decennia ingenomen door de Vlamingen. Zij hebben steeds geprobeerd hun idioom zo goed mogelijk aan het ABN boven de grote rivieren aan te passen; bij hun uitgeverijen waren Nederlanders (als Jeroen Brouwers) in dienst die ingezonden Vlaamse manuscripten van hun zuidelijke afwijkingen ontdeden, en zelfs van de literaire gigant Elsschot is bekend hoe zorgvuldig hij zijn werk liet ‘screenen’ voor het uitgegeven mocht worden. Het gevolg van dit Vlaamse ‘aanpassingsbeleid’ is dat de Nederlandse letterkunde nu niet meer denkbaar is zonder de inbreng van Vlaamse reuzen als Claus, Gilliams, Michiels, Lampo en vele anderen.

Maar ook op zuiver taalkundig terrein loopt er van alles mis als het streven naar grotere eenheden onvoldoende wordt doorgevoerd. Op grond van het Belgisch-Nederlands Cultureel Verdrag is kort na de jongste oorlog een commissie aan het werk gegaan (de sedertdien fameuze Commissie-Van Haeringen) om eenheid te brengen in de spellingvoorschriften van het Nederlands en het Vlaams. Omdat men elkaar wederzijds niet ver genoeg tegemoet wilde komen, is op een gegeven ogenblik de knoop echter doorgehakt door eenvoudig verschillende spellingen naast elkaar te sanctioneren: de zogenaamde voorkeurspelling en de tweede, ‘toegelaten’ spelling - een heilloze situatie waardoor het Nederlands en het Vlaams de enige cultuurtalen ter wereld zijn geworden waarvoor ook de inheemse intellectueel voortdurend een groen boekje moet raadplegen om erachter te komen wat hij of zij dient te spellen: extase of ekstaze of extaze of ekstase (1 én 3 zijn officieel toegelaten).

Als wij dus in de tweede helft van de eenentwintigste eeuw niet in een achterlijke uithoek willen wonen, doen we er goed aan onze taalkundige gettovorming op te geven. Apartheid is ook linguïstisch geen goed principe, als het om een gemeenschappelijk Europa gaat.

● Onze cultuur in Europa

Veel te gemakkelijk wordt door voorvechters van de Nederlandse cultuur aangenomen dat het opgeven van het Nederlands als eerste voertaal in deze Europese provincie ook noodlottig zal zijn voor onze cultuur. Daar is echter geen sprake van. Er zijn heel wat zinnige definities van cultuur denkbaar, zoals ‘de manier van denken’ of ‘de mentaliteit’ van een bepaald volk, of ‘het geheel van symbolische handelingen of uitingen waarmee mensen zin en betekenis aan hun bestaan geven’. Maar welke definitie men ook verkiest, nooit staat of valt die cultuur met de taal waarin men zich toevallig uitdrukt. Zo is er een Zwitserse cultuur met heel specifieke kenmerken, al is er geen Zwitserse taal. Natuurlijk zal Ivo de Wijs vandaag wat makkelijker schertsen in het hem vertrouwde Nederlands, maar zijn komische nazaten, die in het Europees zijn opgegroeid en schoolgegaan, zullen rond 2050 dezelfde vaardigheden in dat andere medium ontplooien.

En ook op dit punt is die groei naar verdere integratie een vanzelfsprekend historisch gegeven. In de dertiende eeuw was het nog denkbaar dat er zó verschillende mentaliteiten heersten in naburige steden als Haarlem en Amsterdam, dat de vuige Haerelemmers een beleg sloegen om Amstelredam, en de arme Gijsbreght uitrookten. Natuurlijk is er in de eeuwen daarna een groei geweest naar grotere eenheden in de verschillende provincies (Staten) van de Nederlanden; en die hebben ten slotte geleid tot het ontstaan van de nationale staat, de Republiek der Verenigde Nederlanden. Even natuurlijk is nu de samensmelting tot weer een grotere eenheid: de Verenigde Staten van Europa. Gelukkig zal daarmee alle mogelijk onheil dat gewoonlijk uit nationalisme en patriottisme voortvloeit, binnen dit werelddeel tot het verleden behoren. Anderzijds zal de toenemende concurrentie in het grotere geheel tot hogere prestaties aanzetten.

Het is niet voor niets dat in ons land uitgerekend de filmers het eerst waarschuwend aan de bel trokken. ‘Wat zal er van de Nederlandse film worden als wij moeten opboksen tegen de filmmakers van heel Europa?’ riep men klaaglijk. Inderdaad, zolang de Nederlandse filmcultuur protectionistisch in de watten werd gelegd door een eng-nationale subsidiepolitiek, was er telkens weer ruimte voor nieuwe Flodders, Honneponnetjes, Schatjes en Spetters; voor dergelijke ‘Schund’ zal op de komende Europese markt gelukkig geen plaats meer zijn; maar net als nu zal de enkele filmer die écht iets te betekenen heeft, internationaal kunnen doorbreken (denk aan films als De Lift, regisseurs als Paul Verhoeven en acteurs als Rutger Hauer). In de toekomst zal alleen werkelijke kwaliteit de kans krijgen iets in de (euro-)filmwereld te betekenen.

● Rijkdom of verstarring

Overigens leert de historische werkelijkheid dat een zekere vermenging van culturele invloeden altijd tot bloeiperiodes heeft geleid. De smeltkroes die de Middellandse Zee in de Oudheid is geweest voor de talrijke culturen aan haar kusten - Foeniciërs, Joden, Arabieren, Egyptenaren, Carthagers, Grieken en Romeinen - heeft hen allen tot unieke prestaties aangezet en aanleiding gegeven tot een in de geschiedenis ongeëvenaard cultureel hoogseizoen. Dichter bij huis levert de Val van Antwerpen in 1585 een vergelijkbaar voorbeeld op. Vlaamse kunstenaars en handelaren vestigden zich nadien immers in groten getale in het gewest Holland, en niet zonder reden verwierf de ongekende bloeiperiode die toen volgde op het gebied van de kunsten, de letterkunde en de wetenschap de aanduiding ‘Gouden Eeuw’.