Onze Taal. Jaargang 60

[p. 8]

De rijkste taal ter wereld

Gerrit Krol, literair schrijver

Buitenlandse vrienden van me raken weleens in verlegenheid als mijn literaire activiteiten ter sprake komen. Immers, ze moeten toegeven nog nooit iets van mij gelezen te hebben - dat zouden ze natuurlijk graag doen - maar ook moeten ze bekennen dat ze niet zo erg aan lezen toekomen, de laatste jaren. Geen lezers dus. Nu, juist van hen krijg ik nog weleens de goedbedoelde raad mijn verhalen of romans maar meteen in het Engels te schrijven. Dan zou ik zoveel meer lezers hebben, en misschien wel van het schrijven kunnen bestaan.

Omdat deze gedachtengang mij niet vreemd is, heb ik meestal mijn antwoord bij de hand. Met het soort proza dat ik prefereer te schrijven zou er bijvoorbeeld in Amerika in een literair tijdschrift nog wel een plaatsje voor mij zijn, maar ik betwijfel het of ooit een roman van mij er het licht zou zien. Ik ken voldoende voorbeelden van afwijkend taalgedrag dat speciaal in het land van de onbegrensde mogelijkheden nul op het rekest krijgt, om mijn collega-schrijvers daar niet te benijden. Voor dichters en schrijvers met minder courante ideeën is de kans op publikatie daar veel en veel kleiner dan hier. Ik mag schrijven wat ik denk dat geschreven moet worden en elk jaar ligt er van mij een nieuw boek bij de boekhandel - een geluk dat me in menig ander land niet beschoren zou zijn.

● Een minder rijke taal?

Dus met die goedbedoelde adviezen om meteen maar in het Engels te schrijven, ben ik altijd gauw klaar. Iets meer repliek vereist de bemoeienis van hen die uit de geografische verspreidheid van een taal ook kwalitatieve eigenschappen afleiden: de ‘grote’ talen en in het bijzonder het Engels zouden zoveel rijker zijn dan het Nederlands.

Ik weet het niet. Ik bedoel: ik weet echt niet hoeveel Engelse woorden er zijn, of Duitse, of Nederlandse en hoe vaak je iets in het Frans kunt zeggen wat je niet in het Nederlands kunt zeggen en andersom. In het algemeen kun je in het Nederlands alles zeggen wat er in je opkomt; dat daarvan niet alles precies in het Frans te vertalen is, ligt eigenlijk wel voor de hand. Zo ken ik ook wel Friese en Groningse zinnen die niet goed in het Nederlands te vertalen zijn. Ik doel daarbij niet eens op speciale, veel geciteerde oubolligheden, maar op zuivere, in het Gronings gevoelde gedachten die ik minder goed in het Nederlands voelen kan.

De rijkste taal is de taal waarin je voelt en denkt, en voor de Nederlanders is zonder enige twijfel het Nederlands de rijkste taal ter wereld. Voor een Nederlandse schrijver geldt dat eens te meer. Hij weet wat mogelijk is in zijn taal, en wat minder goed mogelijk is, en minder mooi. Men speelt het ene tegen het andere uit. Zo staan de woorden weleens niet in de goede volgorde. Zoals bekend, houdt het Nederlands (en ook het Duits en het Fries) soms een volgorde aan waardoor woorden die bij elkaar horen ver uit elkaar komen te staan, en woorden die niet bij elkaar horen opeens elkaars buren zijn.

● Terugslaande zinnen

Van Vestdijk herinner ik mij de volgende openingszin (het is mogelijk dat ik hem verkeerd citeer, maar zo zit die zin nu eenmaal in mijn hoofd, als voorbeeld, want ik denk er nogal eens aan):

‘Een uur nadat Richard zijn plan om van huis weg te lopen, had uitgevoerd, kwam hij zijn ouders tegen.’

In deze zin vind ik het woord uitgevoerd niet helemaal op zijn plaats. En die luxe om dat te vinden, ontleen ik aan het feit dat uitvoeren een synoniem heeft in de uitdrukking uitvoering geven aan. Dat klinkt wat stijver, maar het zo geïntroduceerde voorzetsel zorgt ervoor dat de woorden een andere volgorde kunnen krijgen; bovenstaande zin zou dan luiden:

‘Een uur nadat Richard uitvoering had gegeven aan zijn plan om van huis weg te lopen, kwam hij zijn ouders tegen.‘

Weglopen en ouders tegenkomen stuiten nu op de beoogde dramatische wijze tegen elkaar, en dat plechtige uitvoering geven in het begin neem ik dan maar op de koop toe. In het Engels komen in het algemeen de woorden die bij elkaar horen ook bij elkaar te staan; dat schept heldere, meestal wat kortere zinnen. Dat is een voordeel van die taal. Behalve als men uit is op het tegengestelde, en die helderheid even wil uitstellen omdat dat een verrassend effect oplevert. Dan schiet het Engels letterlijk te kort. Een voorbeeld:

‘Op grond van de overweging dat uiteindelijk alleen maar pijn mijn deel zou zijn, adviseerde ik mijzelf die zogenaamd ondraaglijke spanning en dat zoete, verslavende gevoel dat daarmee gepaard gaat - niet weer op te wekken.‘

Een zin, vind ik, met een terugslag. Uit mijn roman In dienst van de Ko-

[p. 9]

ninklijke. Toen ik van het desbetreffende hoofdstuk een Engelse vertaling in handen kreeg, was ik onmiddellijk nieuwsgierig naar de vertaling van juist die zin. Deze luidde:

‘On the basis of my conviction that in the final analysis only pain would be my part, I advised myself not to re-awake that so-called unbearable tension and that sweet, intoxicating feeling that comes with it.‘

Zonder terugslag dus.

Om de een of andere reden houd ik ervan de woorden waar het in een zin om gaat, aan het einde te plaatsen. In een aantal Romaanse talen is dat geen probleem. Een Latijnse of Spaanse zin kan besluiten met het onderwerp. De stuurman aan het roer, achter op het schip. De schroef zit onder de achterplecht, die stuwt het schip. Germaanse zinnen zijn naar mijn gevoel auto's met voorwielaandrijving, die worden niet gestuwd, maar getrokken. Ook dit zal een kwestie van smaak zijn.

● In 1000 woorden

Er is een prikkelende spanning tussen de rijkdom van een taal en de middelen die zij de schrijver verschaft om zich te onderwerpen aan allerlei beperkingen. Daarmee toont hij immers zijn meesterschap. Soberheid is het devies, juist in het gebruik van rijke talen. Hoe bereik je die? Een vraag die mij weleens door het hoofd speelt, is: zou je met bijvoorbeeld duizend Nederlandse woorden een goede Nederlandse roman kunnen schrijven? Ik denk het wel - als na telling zou blijken dat het boek niet meer dan duizend verschillende woorden bevatte. Maar als de schrijver van tevoren duizend woorden zouden zijn gegeven om er een roman van te maken, zou hem dat zeker niet gelukt zijn. Je moet mogen kiezen. Maar kiezen uit een veelheid is moeilijker dan wanneer je verkiest je keuzes te beperken. De beperking die een kunstenaar zich oplegt, dient dus onder andere om gemakkelijker te kunnen kiezen.

Vergelijk het met het maken van een gedicht en het gebruik dat je daarbij maakt van het rijm. Hoewel je vrij bent in de keuze van de eerste regel, bij de tweede regel is je keuze beperkt tot die welke rijmen op de eerste. Zo'n regel zou gemakkelijker te vinden moeten zijn dan een vrije regel, want je hebt immers een sleutel. Om goed te kunnen rijmen, moet je het einde van een regel kunnen horen vóórdat je de regel zelf hoort. Zo schrijf je ook gemakkelijker een verhaal als het einde in zicht is.

Het merkwaardige samenspel tussen luxe en beperking komt treffend tot uiting in vertalingen. Natuurlijk, het origineel verliest altijd iets in de vertaling. Maar het krijgt er vaak ook iets bij - waar een vertaler met gevoel voor stijl van de ene soort beperking op de andere overgaat. Het vertaalde boek heeft dus iets wat het originele boek niet heeft - hoezeer een vertaler dat ook zal hebben geprobeerd te vermijden. Daarom is er geen werk in de wereldliteratuur, hoe rijk ook, hoe strak, hoe persoonlijk ook, dat niet, vertaald, een schitterend Nederlands boek kan opleveren.

● Nooit de Nobelprijs

Het ligt niet aan onze taal. De mooiste buitenlandse boeken zijn in het Nederlands vertaald en komen daarin volledig tot hun recht. Het ligt blijkbaar aan ons, schrijvers, of aan het hele volk, dat je zo weinig uit het Nederlands vertaalde boeken tegenkomt. Het feit dat nagenoeg niemand in het buitenland onze taal spreekt, hoeven we niet eens te noemen, maar zelfs in vertaling heeft men ons blijkbaar niet nodig. Er zijn gelukkig een paar uitzonderingen te melden, de laatste tijd, maar die worden dan ook altijd meteen gemeld, als iets bijzonders, en dat is het ook. Als enig belangrijk Europees land heeft Nederland geen enkele schrijver voortgebracht die wereldberoemd geworden is. Met Albanië is Nederland het enige Europese land dat nog nooit de Nobelprijs voor de literatuur heeft gekregen.

Ik heb daar geen goede verklaring voor. Wel heb ik ooit gedacht dat de oorzaak van geografische aard is. Ingeklemd tussen grote landen als Frankrijk, Duitsland en Engeland zouden wij bij voorbaat niet veel voorstellen. Maar dat is nu juist niet waar. Dat wij, ingeklemd tussen deze grote, van huis uit agressieve landen, altijd nog bestaan als zelfstandige natie mag gerust een wonder heten. Daar hoeven we ons beslist niet voor te schamen. Dat doen we ook niet. Maar trots zijn we er bepaald ook niet op. Een Nederlander is niet chauvinistisch, daarvoor voelt hij niet nationaal genoeg. Misschien eens in de zoveel jaar, als ons bij elkaar geraapte voetbal-elftal per ongeluk kampioen wordt, dan zijn we als natie buiten zinnen. Maar dat is alweer voorbij zodra we aan onze nationaliteit een taal moeten verbinden. Dan haasten we ons uit te leggen wat er zo lelijk is aan onze taal, en hoe arm die is. Ik ken eigenlijk maar weinig Nederlanders die nationaal - of misschien moet ik wel zeggen provinciaal - genoeg zijn om het Nederlands de belangrijkste taal van de wereld te vinden. Sterker: als we zeggen dat we ‘onze’ talen spreken, dan bedoelen we daarmee altijd Frans, Duits en Engels, Italiaans desnoods, maar nooit eens onze eigen taal.

•
Dat onze natie nog bestaat, mag gerust een wonder heten
●

● Afhankelijk blijven we

Trots op onze taal zullen we pas worden, denk ik, als er een beroemde buitenlandse schrijver komt die zich in onze taal verdiept en zal zeggen wat een prachtige, wat een ongelooflijk rijke taal het is, dat Nederlands. Dan zal het in al onze kranten staan, want dat is nieuws. Dat wisten we nog niet.

We zijn met meer dan twintig miljoen zielen. Maar afhankelijk van het buitenland blijven we. Geëmancipeerd zijn wij Nederlanders nog niet.