Onze Taal. Jaargang 60

[p. 20]

Hoe maak je een synoniemenwoordenboek? [6]
Beperkingen van woorden

Riemer Reinsma

De vorige aflevering draaide om de vraag: bestaan er echte synoniemen? Ja, beweerde Riemer Reinsma. Deze slot-aflevering gaat over hyperoniemen en hyponiemen. Is een sok een soort kous (sok = hyponiem), of is een kous een soort sok (sok = hyperoniem)?

Wat is het verband tussen de woorden sok en kous? Is een sok een bepaald type kous, of is een kous een bepaald soort sok? Dit soort vragen is belangrijk voor iemand die een synoniemenwoordenboek schrijft. Volgens Koenen is een sok een ‘korte kous tot aan de kuiten’. Daarmee suggereert het naslagwerk dus dat een sok een speciaal soort kous is. Dat is niet zo. Sokken zijn korter dan kousen; ze zijn in de taal dus niet verwisselbaar zonder dat de betekenis van de zin verandert. Hééft sok dan geen hyperoniem? Ja, het heeft hetzelfde hyperoniem als kous, namelijk ‘kledingstuk’.

● Kleine huistiran

Niet elk woord heeft een hyperoniem. Ik zou tenminste niet weten wat het hyperoniem is van materie, of van voorwerp, en ik betwijfel of het bestaat. Aan de andere kant komt het voor dat een woord twee of zelfs nog meer hyperoniemen heeft. Benzine heeft minstens twee hyperoniemen: verbinding (vanuit scheikundig oogpunt gezien) en brandstof (uit het oogpunt van bestemming). Wat nu te doen in het geval benzine? Het hyperoniem verbinding heeft de vervelende consequentie dat je onder deze ‘vlag’ een akelig grote lijst termen zou moeten verzamelen die nauwelijks meer te overzien valt. Zet je benzine met zijn collega-brandstoffen bij elkaar onder het hoofdwoord brandstof, dan ziet de zaak er iets prettiger uit: de lijst is veel kleiner en dus beter hanteerbaar. Brandstof lijkt daarom de voorkeur te genieten.

Sommige woorden zijn vrij gemakkelijk te groeperen en onderling te rangschikken, bij andere is dat lastig. Zelfstandige naamwoorden leveren meestal weinig problemen op. Bijvoeglijke naamwoorden zijn een stuk weerbarstiger, en werkwoorden bezorgen de nijvere lexicograaf niet zelden hoofdpijn.

Die verschillen in moeilijkheid zijn goed te verklaren. Het feit dat je in een zin een bepaald werkwoord gebruikt, legt vaak beperkingen op aan het soort onderwerpen en lijdende, meewerkende en andere voorwerpen die je in die zin kunt gebruiken, en het bepaalt vaak of je überhaupt een lijdend voorwerp of ander voorwerp in die zin mag gebruiken. Het werkwoord is een kleine huistiran, het maakt in een zin de dienst uit. Een zelfstandig naamwoord heeft daartegen nauwelijks iets in te brengen.

● Mislukken in gradaties

Hoe moeten de werkwoorden, die lastpakken, nu precies aangepakt worden? Wat te doen met mislukken, spaak lopen, floppen, falen, in de soep lopen, afspringen, in het water vallen en in duigen vallen? Om te beginnen moeten we afspreken over wélke betekenis van mislukken we het eigenlijk hebben. Een persoon kan mislukken, maar een plan kan ook mislukken. Dat zijn twee verschillende betekenissen.

We kiezen de laatstgenoemde betekenis. Mislukken met een plan, zaak, onderneming, opzet, enz. als onderwerp. Het betekent dan: niet met succes bekroond worden. Is het in die betekenis nu synoniem met spaak lopen? We verzamelen een stel voorbeeldzinnen: ‘het plan mislukte, de toeleg mislukte, het voornemen’, enz. enz. Kun je in al die zinnen ook spaak lopen gebruiken? Nee. Het blijkt dat spaak lopen alleen in bepaalde gevallen wordt gebruikt, namelijk bij woorden als overleg, onderhandelingen, activiteit en onderneming. Maar je gebruikt het bijvoorbeeld níet in verband met een feest. ‘Het feest liep spaak’ is een rare zin. Spaak lopen is dus een hyponiem van mislukken, want het biedt minder keuzemogelijkheden. Floppen gebruik je wél in verband met een feest, en ook in verband met onderhandelingen, overleg, een plan of een activiteit. Afspringen wordt gebruikt in verband met onderhandelingen of overleg. Het is dus een hyponiem van spaak lopen, dat zelf een hyponiem was van mislukken.

Zo gaan we systematisch aan de hand van voorbeeldzinnen na welke onderwerpen al die werkwoorden en werkwoordelijke uitdrukkingen bij zich hebben. Daarna kijken we zonodig nog of er misschien verschillen zijn op het gebied van het lijdend voorwerp. Bij mislukken hoeft dat niet, want dit woord kan geen lijdend voorwerp bij zich hebben.

● Rakende hersenen

Ook voorzetselbepalingen kunnen van belang zijn. Dat is te merken wanneer we de woorden en uitdrukkingen oppassen, zich wachten voor en opletten onder de loep nemen. Oppassen kun je met of zonder voorzetselobject gebruiken. Denk maar aan de zinnetjes ‘pas maar op’ of ‘pas op voor de hond’. Maar je kunt níet zeggen ‘wacht je’ of ‘wacht je maar’, daar moet altijd een voorzetselbepaling bij: ‘wacht u voor de hond, wacht u voor vergissingen’. Oppassen is dus het hyperoniem van zich wachten voor. Maar het is tegelijk het hyperoniem van opletten, want opletten heeft nóóit een voorzetselbepaling bij zich. Je kunt niet zeggen: ‘hij moet beter opletten voor vergissingen’. Hoor ik uw hersens kraken? Ik heb

[p. 21]

geen medelijden met u, de mijne hebben er ook regelmatig van langs gehad. Gelukkig zijn de zelfstandige naamwoorden veel makkelijker te bewerken dan de werkwoorden. Dat is fijn, want de substantieven beslaan maar liefst tachtig procent van de hele woordenschat.

Bij substantieven speelt de grammatica maar een kleine rol. Toch bewijst ze op gezette tijden ook hier haar nut. Want wat is precies het verschil tussen speeksel en fluim? Speeksel is niet telbaar (heeft geen meervoudsvorm), fluim wel. Geen hyperonymie dus tussen die twee.

● Voor of tegen?

Zijn zelfstandige naamwoorden nu voor de synonymist ‘saaier’ dan de werkwoorden? Niet altijd. Ik trakteer u nog op een aardig probleempje: het verschil tussen de woorden kruistocht en actie. Toen ik kruistocht onder het vergrootglas legde, besprong mij opeens de gedachte dat je alleen een kruistocht tegen iets kunt houden, niet vóór iets. Als ik daarin gelijk zou hebben, zou kruistocht níet synoniem zijn met actie, want je kunt een actie ook voeren voor iets. Maar zeker wist ik het niet. Opzoeken dus. Van Dale schrijft dat een kruistocht het ‘georganiseerd, heftig of vurig optreden’ is ‘van een groep personen tegen iets dat zij verkeerd, ofwel voor iets dat zij goed achten’. Het woordenboek schijnt daarmee dus te willen zeggen dat je wel degelijk een kruistocht voor iets kunt houden. Ik bleef niettemin een beetje wantrouwend, en keek wat oplettender naar Van Dale's voorbeeldmateriaal. En ja hoor, als voorbeeldzin vond ik alleen ‘een kruistocht tegen pornofilms’. Bij gebrek aan tegenbewijs hou ik het er voorlopig dus maar op dat een kruistocht iets bestrijdt, niet propageert. Maar ik weet: het blijft oppassen met dit soort zaken. We moeten dus opletten, ons wachten voor vergissingen, ons ervoor hoeden, ervoor waken, of, zo u wilt, ertegen waken!