Onze Taal. Jaargang 60

[p. 16]

Taal en betekenis [6]
In één woord

H.J. Verkuyl - hoogleraar Semantiek en Nederlandse Taalkunde, RU Utrecht

Regelmatig hoor ik mensen zinnen zeggen als: ‘In één woord, een mooi resultaat’, of zelfs: ‘In één woord, het was prachtig’, meestal als afronding van een betoog of een paar uitspraken. In beide gevallen geldt blijkbaar 1 = 3.

● Woord is dubbelzinnig

Deze ongerijmdheid is op twee manieren op te lossen. De eerste is: het woord woord is dubbelzinnig. In de ene betekenis heeft het dan betrekking op iets dat in geschreven vorm tussen wit staat, in de andere betekenis op een begrip. Wat een begrip ook is: het is niet iets taligs. Het is juist iets dat in taal wordt uitgedrukt: het is een inhoud die een talige vorm krijgt. Zo wordt het mogelijk de drie woorden een mooi resultaat te zien als de uitdrukking van één begrip.

Dat zou dan ook gelden voor een zin als ‘Lubbers' machtswoord was beslissend’. Om ervan uit te gaan dat Lubbers maar één woord zal hebben gesproken, gaat wat ver, zoals wij allen weten. Zelfs ‘Ik doe het niet’ geldt als een machtswoord.

Een tweede manier om de ongerijmdheid op te lossen, is aan te nemen dat intonatie en accentuering een beslissende rol spelen. Als sterke nadruk wordt weergegeven met vet, moeten we dus lezen: ‘In één woord, een mooi resultaat’, of zelfs: ‘In één woord, het was prachtig’. De intonatie stuurt dan de hoorder vanzelf naar dat ene woord dat de spreker samenvattend wil gebruiken en accent geeft.

De nadruk-oplossing lijkt op het eerste gezicht wel plausibel, maar ik ben toch niet direct overtuigd. De nadruk zou in ‘In één woord, niet te geloven’ moeten vallen op niet, eerder dan op geloven. Er zou dus een ingewikkelder intonatievorm moeten worden gevonden, bijvoorbeeld niet te geloven. Maar hier hebben we weer drie woorden.

Voor de eerste optie, namelijk: woord = begrip, pleit wellicht dat niet te geloven synoniem is met ongelooflijk, dat weer één woord (in de zin van ‘voorafgegaan en gevolgd door wit’) is. Dat een woord (ongelooflijk) dezelfde betekenis kan hebben als drie woorden (niet tegeloven), kan worden gezien als ondersteuning voor de stelling dat niet te geloven één woord (= begrip) is.

● Synoniemfunctie

Een interessant aspect van het gebruik van in één woord is dat sprekers niet praten over een situatie in de werkelijkheid, maar over de taal die ze gebruikten om over die werkelijkheid te praten.

Dat komt veel voor. Een zin als ‘Sinterklaas telt elf letters’ is in gesproken taal dubbelzinnig: hij kan over het woord Sinterklaas gaan of over de persoon die elk jaar in december opduikt. Deze dubbelzinnigheid kan schriftelijk niet worden uitgedrukt. Wie ‘Sinterklaas telt elf letters’ schrijft, haalt de dubbelzinnigheid weg en heeft het over het woord Sinterklaas. Wie de cursivering weglaat, kan het alleen maar hebben over de persoon van Sinterklaas.

Wie zegt ‘Marie heeft dat heel goed gedaan; in één woord, een mooi resultaat’ praat in ‘Marie heeft dat heel goed gedaan’ over Marie en iets wat ze goed gedaan heeft. In één woord last een rustpauze in: het woord goed of de woorden goed gedaan worden nader uitgelegd: goed (gedaan) betekent ‘een mooi resultaat’. Het gaat nu niet meer direct over Marie en wat ze gedaan heeft, maar over de woorden die gebruikt werden om daarover iets te zeggen. Het gebruik van in één woord geeft aan dat de spreker een synoniem wil gebruiken voor een al gegeven omschrijving.

● Houten tafels is een....

Onze taal zit vol van dit soort overgangen tussen gebruik van een woord om iets aan te duiden en het verwijzen naar dat woord zelf. Zo zegt men: ‘Oh, bestuurskunde, tja is dat een wetenschap? Nou ja, zoals het woord al zegt, het is een kunde, meer dan een wetenschap.’ Ook hier verschuift de optiek van zaak naar woord en vandaar weer naar de zaak.

Onlangs stond in de Groninger Gezinsbode de volgende door mij enigszins ingekorte tekst (geknipt uit en door Vrij Nederland): ‘Zondagavond zal op Eelde een Boeing landen die letterlijk geen bemanning aan boord heeft. Het toestel wordt namelijk gevlogen door twee vrouwelijke piloten.’ Ook hier wordt, terwijl het gaat over een zaak, door het woord letterlijk aandacht gevraagd voor een woordvorm. Interessant genoeg laat dit voorbeeld de grenzen zien van een zeer bruikbare conventie in het schriftelijk taalgebruik. Er verschijnt een echte paradox.

Zichzelf respecterende taalkundigen maken in het schriftelijk taalgebruik streng onderscheid tussen houten tafels en houten tafels, door aanhalingstekens of door cursivering. Met de cursivering hierboven geef ik aan dat het gaat over een naam-woordgroep houten tafels, terwijl het ontbreken ervan inhoudt dat er gesproken wordt over houten tafels. De zin ‘Houten tafels telt twee woorden’ heeft daarom een enkelvoudige persoonsvorm, terwijl ‘Houten tafels zijn mooi’ meervoudig congrueert. In de laatste zin gaat het over tafels.

Conventies, zoals cursivering en aanhalingstekens, hebben dus wel degelijk zin, en het is dan ook ergerlijk te zien dat de conventie vaak wordt genegeerd. In kranten houden veel journalisten, columnisten en eindredacteuren zich niet aan de regel om het genoemde onderscheid aan te houden. Ook veel briefschrij-

[p. 17]

vers die anderen attenderen op taalfouten, vallen op deze manier door de mand.

● Spreken wordt nooit schrijven

De paradox ontstaat als volgt. In het voorbeeld met letterlijk is het niet goed mogelijk het woord bemanning te cursiveren. De Boeing had geen woord aan boord, maar een bemanning. Maar als je niet cursiveert, kun je niet over het woord bemanning schrijven. Je zou kunnen tegenwerpen dat letterlijk de cursivering uitspaart en dat de conventie dus goed blijft werken, maar stel dat men zich daardoor laat overtuigen, er zijn ook zinnen waarbij die uitweg niet geboden wordt: ‘Hij heeft erg moeten lijden (ja, met een lange ij)’, ‘De postbode had een prachtige loopbaan, strikt genomen’, ‘Het leidde tot een climax, wat in het Grieks “ladder” betekent’, enz.

Deze voorbeelden laten zien dat taalgebruikers bij het spreken zonder enig probleem overschakelen van het normale verwijzende gebruik van woorden naar het praten over de woordvorm. Dit is een uitermate handige eigenschap van gesproken taal. Als we dat niet konden, zou de eerste zin helemaal uitgespeld moeten worden als ‘Hij heeft erg moeten lijden (ik gebruik nu het woord lijden, dat met een lange ij gespeld wordt)’. Bij het woordgrapje over de postbode kan men een loopbaan (in de zin van een beroep) niet strikt nemen, wel het woord loopbaan. En, ten slotte, een climax is een hoogtepunt, terwijl het woord climax afkomstig is uit het Grieks.

Mondeling is er niets aan de hand; het is pas in het schriftelijke taalgebruik dat het probleem ontstaat.

Cursivering kan niet, zonder cursivering kan het eigenlijk ook niet. Is hier sprake van slordig taalgebruik? Nee, absoluut niet. Wie dat vindt, roert wel heel erg diep in de inktpot van Meester Pennewip. De voorbeelden laten eerder zien dat het systeem van gesproken taal en dat van het schriftelijk taalgebruik nooit voor de volle honderd procent op elkaar af te stemmen zijn: het zijn wezenlijk verschillende organisatievormen binnen een veelomvattend systeem.

● Perspectiefwisselingen

Als er systematisch iets mis gaat met de onderlinge afstemming van de deelsystemen, is er meestal iets boeiends aan de hand, iets wat ons de mogelijkheid verschaft dieper inzicht te krijgen in eigenschappen van ons taalvermogen, in dit geval de mogelijkheid voor taalgebruikers om tijdens het spreken tegelijkertijd te praten over de woorden die ze gebruiken. Bij voortduring blijken we te verschuiven van het ene perspectief naar het andere. Dat kan in gesproken taal beter dan in de schriftelijke weergave ervan.

Dit soort perspectiefwisselingen, die ik in eerdere bijdragen ook wel aan de orde heb gesteld, laten zich in één woord samenvatten: taal op afstand.