Onze Taal. Jaargang 60

Hoe komen wij tot ‘namaak-buitenlands?’
Het Engels als inspiratiebron

J. Posthumus - ex-medewerker Anglistisch Instituut, RU Groningen

Het komt wel voor dat leenwoorden in de taal waarin ze zijn opgenomen anders worden gebruikt dan in de taal waaruit ze afkomstig zijn. Als we dit verschijnsel enigszins denigrerend als ‘namaak-buitenlands’ bestempelen, dan schemert daarin de mening door dat zulk taalgebruik eigenlijk niet helemaal in de haak is. Afkeuring zou inderdaad terecht zijn als er een taalregel bestond die inhield dat leenwoorden dezelfde vorm en betekenis moeten houden als in de brontaal. Hoe logisch of wenselijk deze regel ook mag schijnen, hij gaat maar zeer ten dele op.

Wij moeten ons ervan bewust zijn dat een woord dat ontleend is, de rechtstreekse band met de oorspronkelijke taal kwijt is. In de nieuwe omgeving gaat het een nieuw leven leiden, geregeerd door de regels en wetten van de taal waarin het terechtgekomen is. Daardoor kunnen er duidelijke verschillen ontstaan tussen de oude en de nieuwe betekenis van het woord in kwestie. Voor het opsporen van die verschillen kunnen we veel hebben aan de opmerkingsgave van de ‘native speaker’ van de oorspronkelijke taal, die bij verblijf in het buitenland niet zelden met verbazing constateert wat voor vreemde dingen men daar met zijn taal uithaalt.

Een taalkundig onderlegde Engelsman die geruime tijd in Duitsland had gewoond, heeft indertijd een artikel over dit onderwerp geschreven met de aardige titel ‘Self-made Englisch’, waarin self-made de in Duitsland gebruikelijke, maar onengelse betekenis ‘zelfgemaakt’ had, en de spelling Englisch aanduidde dat we met een Duitse vorm van Engels te doen hadden. Elke taal kent zijn vormen van ‘namaak-buitenlands’ en zo herbergt ook het Nederlands aardig wat gevallen van ‘Nederlands Engels’. Hieronder volgt een

[p. 12]

aantal voorbeelden, ingedeeld in rubrieken die iets zeggen over hun wijze van ontstaan. Allereerst besteed ik aandacht aan enkele vrij vanzelfsprekende ontwikkelingen van vorm en functie die soms toch opmerkelijke gevolgen hebben.

Vervolgens behandel ik de meer flagrante verschillen tussen het echte en het Nederlandse Engels.

●
Waarin een klein land groot kan zijn: het verrijken van een taal die buiten onze landsgrenzen gesproken wordt
●

● Kleine aanpassingen

Het zal duidelijk zijn dat ontleende Engelse woorden die functioneren in een Nederlandse zin, verbogen moeten worden op een wijze die zo goed mogelijk past in het Nederlandse patroon. Er bestaat zelfs een groepje leenwoorden waarbij wij het verschil tussen enkel- en meervoud veel logischer gestalte geven dan de Engelsen dat zelf doen. Het betreft hier een aantal benamingen van kledingstukken die in het Engels alleen maar met een meervoudsvorm voorkomen, zoals pyjamas, overalls, shorts, knickerbockers en hotpants. Als Engelssprekenden een bepaald aantal van die voorwerpen willen aanduiden, dan kan dat alleen maar door er pair of tussen te schuiven: ‘a pair of pyjamas, two pairs of pyjamas’, enz. In het Nederlands zijn we minder omslachtig. Daar verwijderen we eenvoudig de slot-s en maken zo onze eigen enkelvoudsvorm, zodat we kunnen spreken van ‘een pyjama, twee pyjama's; een short, twee shorts’, enz. Het woord jeans blijft voorlopig een uitzondering op deze regel: een enkelvoud jean ben ik tenminste nog niet tegengekomen.

Interessante ontwikkelingen doen zich ook voor bij ontleende woorden van het type aquaplaning, body-building, brainstorming, carpooling en het al heel lang ingeburgerde training. Wanneer ze ingeburgerd raken, krijgen deze activiteit-aanduidende woorden op -ing al gauw een Nederlandse infinitiefvorm aquaplanen, bodybuilden, enz. naast zich. Nog een stap verder en ze hebben een volledige verbuiging met alle gangbare vormen van het Nederlandse werkwoord, een stadium dat al is bereikt door brainstormen (‘hij brainstormt, zij brainstormde, wij hebben gebrainstormd’) en natuurlijk het aloude trainen. Tegenover het Nederlandse ‘Laten we morgen wat brainstormen’ staat in het Engels ‘Let's do some brainstorming tomorrow’. Beslist onengels is het telbaar gebruik van enkele van deze zelfstandige naamwoorden op -ing. Bij de vertaling van een zinnetje als ‘de training werd slecht bezocht’ kan men in het Engels niet spreken van ‘the training’, maar moet men zijn toevlucht nemen tot ‘the training session’. Hetzelfde geldt voor het Engelse equivalent van ‘Hij nam deel aan een brainstorming’, waarvoor ook weer ‘a brainstorming session’ vereist is.

Een derde punt dat in deze rubriek van kleine aanpassingen genoemd moet worden, is dat het Nederlands heel gemakkelijk werkwoorden vormt van zelfstandige naamwoorden, ook wanneer deze aan een andere taal ontleend zijn. Bij lift, hoort liften, maar het Engels vereist hier to hitch-hike. Het Nederlands heeft ook veel sporten uit de Engelse wereld geleend, zoals bijvoorbeeld voetbal, volleybal en het kaartspel bridge. Het beoefenen daarvan wordt bij ons aangeduid met een afgeleide werkwoordsvorm: voetballen, volleyballen, bridgen. In het Engels zegt men echter ‘to play football, volleyball, bridge’, enz.

● In de brontaal verouderd

Het komt natuurlijk voor dat woorden in een taal in onbruik raken. Zo kan het gebeuren dat wij hier in het Nederlands nog welgemoed Engelse leenwoorden bezigen die de Engelsman of Amerikaan niet meer in de mond neemt, of zelfs helemaal niet meer kent. Het woord goal-getter is in het Nederlands een bekend begrip voor ‘iemand die veel doelpunten maakt’. De Engelsman kent het niet meer; na veel zoeken is het nog terug te vinden in de begintijd van het voetbal, met overigens de meer neutrale betekenis ‘iemand die een doelpunt maakt’. Evenmin is in het Engels de benaming butterfly voor het ‘vlinderdasje’ nog in zwang. Dat staat nu bekend als bow-tie. In deze categorie valt ook crack in de betekenis ‘uitblinker’. Dit wordt nu alleen nog als bijvoeglijk naamwoord gebruikt in een paar vaste uitdrukkingen, zoals a crack shot en a crack regiment. Als laatste voorbeeld - er zijn er zeker nog meer - wil ik hier nog noemen de bij ons nog steeds bekende fancy-fair, die thans in het Engels wordt aangeduid met bazaar.

● Verkorte vormen

Als we gup gebruiken in de betekenis ‘guppy’ en junk in de betekenis ‘junkie’, leidt dit tot communicatiestoornissen met de Engelse ‘native speaker’. Naast deze getalsmatig zeer beperkte categorie vinden we aanzienlijk meer verkortingen van een algemener soort. Volgens het principe dat de goede verstaander slechts een half woord nodig heeft, kunnen we in het Nederlands (en ook natuurlijk in andere talen, zoals het Engels) een deel van een samengesteld woord gebruiken met de betekenis van het geheel. Zo vinden we motor voor ‘motorfiets’, spoor voor ‘spoortrein’, enz. Het Nederlands en het Engels gebruiken niet zelden dezelfde inkortingen, zoals aftershave voor ‘aftershave lotion’. Soms kort het Nederlands een Engelse of hybride samenstelling zelfstandig in, en dat levert dan vormen op die in het Engels met de vereiste betekenis niet te vinden zijn. Flat bestaat in het Engels ook met de betekenis ‘appartement’, maar niet als korte aanduiding voor ‘flatgebouw’ (= E. ‘apartment building’ of ‘block of flats’). Detective is natuurlijk een goed Engels woord, maar betekent in die taal nooit ‘detective-roman’ (= E. ‘crime story’). In het Nederlands (en ook in het Zweeds)

[p. 13]

wordt pocket gebruikt als afkorting van ‘pocket-book/pocketboek’, oorspronkelijk een Amerikaans merk ‘paperback’, zoals dat soort boek met slappe kaft in het Engels wordt aangeduid. Het zal duidelijk genoeg zijn dat ook hier sprake is van typisch buitenlands Engels.

● Samenstellingen

Nederlandse woordstammen kunnen gemakkelijk aan Engelse leenwoorden worden gekoppeld, wat leidt tot woordvormingen als race-fiets, hockeyveld en dergelijke. Hetzelfde geldt voor het combineren van twee Engelse woorden die we toch al geleend hebben. Zo zijn (militaire) dump en shop samengevoegd tot dumpshop, een soort winkel die in het Engels bekend staat als army surplus store. Deze vorming leidde in september 1982 tot de volgende uitspraak van PCUdB op de achterkant van Onze Taal: ‘Waarin een klein land groot kan zijn, blijkt maar weer: het verrijken van talen die buiten de landsgrenzen gesproken worden.’ Even vreemd is het gesteld met de hometrainer. Dit woord komt ook in het Duits voor, maar in het Engels heet dit instrument een exercise bike, of exercise machine.

Een tweede soort onengelse samenstelling kan worden gevormd naar analogie van een onverdacht Engelse ontlening. Zo is quizmaster een bestaand Engels woord, maar dat geldt niet voor de verwante begrippen showmaster en talkmaster.

Dit zijn pseudo-Engelse vormen, die we overigens met het Duits gemeen hebben. De op deze wijze gecreëerde woorden verdienen wellicht het etiket ‘namaak-Engels’, ook al is het vormen van samenstellingen uit of naar analogie van bestaande woorden een heel legitiem onderdeel van het taalgebruik. De taal die we op deze manier ‘verrijken’ is dan trouwens niet het Engels, maar het Nederlands.

● Echt namaak-engels

Met echt namaak-Engels hebben we zeker te doen als er, buiten de Nederlandse woordvormingsregels om, zo maar wat fantasie-Engels wordt gesproken. Als iemand schrijft dat een Oostenrijks casino zal worden opgetrokken in de plaatselijke house style - het gebouw gaat er uitzien als een gigantische alpenhut - dan kan men in goed Engels building style of architectural style verwachten. Het doet niet minder komisch aan wanneer iemand een Engels klokje heeft horen luiden, maar niet weet waar de klepel hangt. Zo iemand heeft het dan bijvoorbeeld over een lonely wolf, een prachtig malapropisme voor de geijkte uitdrukking a lone wolf, ook in het Nederlands bekend als een loner, iemand die zijn eigen weg gaat. Puur fantasie-Engels wordt zeker ook gebruikt in de wereld van kleding en mode. Een voorbeeld daarvan is de aanduiding teddy voor een soort ruimzittende body of bodystocking.

● Valse vrienden

Uit het bovenstaande is voldoende gebleken hoe Nederlandse taalprocessen vaak heel normaal op geleende Engelse woorden kunnen inwerken, zodat vorm en vaak ook betekenis van de ontleende woorden in meerdere of mindere mate gaan afwijken van het oorspronkelijke Engelse gebruik. Betekenisverschuivingen kunnen zich overigens ook voordoen zonder veranderingen in vorm en grammaticale functie. Aan dit aspect heb ik vrijwel geen aandacht besteed, maar het al genoemde woord goal-getter (vroeger in het Engels ‘iemand die een goal scoort’, nu in het Nederlands ‘iemand die veel goals scoort’) kan hier als voorbeeld dienen. Het bestaan van verschillen tussen het Nederlandse en het Engelse Engels levert trouwens evenzovele valstrikken op voor de Nederlander die correct Engels wil spreken. Het in 1986 verschenen ‘Van Dale Groot Woordenboek Nederlands-Engels’ komt de eer toe voor het eerst systematisch aandacht te hebben geschonken aan deze ‘false friends’. Leenwoorden die moeilijkheden opleveren, staan in dat woordenboek met de juiste Engelse vertaling opgenomen. Dat daarbij toch nog een aantal gevallen aan de aandacht is ontsnapt, is alleszins begrijpelijk.