Onze Taal. Jaargang 38

Verzorgd Nederlands

‘Verzorgd Nederlands’ is de titel van taalboek van dr. H.M. Hermkens. Het is een van zijn handleidingen bij de studie van de Nederlandse taalkunde. De tweede druk (Uitg. Malmberg 's-Hertogenbosch) is zojuist verschenen. Hoewel het boek blijkens het titelblad bestemd is voor studenten en leraren, willen wij het ook aan de niet-taalkundig geschoolde lezers van O.T. gaarne aanbevelen. De taalkundige terminologie waarvan de schrijver zich bedient, is niet moeilijk. Zijn voorbeelden zijn duidelijk en zij die meer informatie wensen, vinden deze in de noten en de aanbevolen literatuur.

Met toestemming van de uitgever nemen wij hieronder een stuk uit het boek over. Het is een gedeelte uit het hoofdstuk over de invloed van vreemde talen. Dr. Hermkens verlangt van de leraar dat hij met overtuiging verdedigt ‘wat de tradities van zoveel eeuwen taalonderwijs hem ter bewaring heeft gegeven.’

Ontleende woorden

De vreemde woorden vullen een belangrijk deel van een Nederlands woordenboek. Van de oudgermaanse tijd af zijn ze in onze taal opgenomen: kamer, muur, venster, plant, put, kist, kelder, keizer, kers, vrucht, pijn, kolen, molen, spiegel, beurs, koper, pijl, straat, schotel, enz. Deze Latijnse woorden hebben zich aangepast aan het Nederlandse klanksysteem.

Ontlening aan het Duits kwam veel voor in de late middeleeuwen en in de periode van de Romantiek. Het Frans heeft materiaal geleverd zo lang onze cultuur bestaat, maar het heeft in deze eeuw zijn invloedrijke positie aan het Engels-Amerikaans moeten afstaan. In latere cultuurperioden werden Latijns-Griekse termen nog slechts in de kanselarijtaal en het wetenschappelijk jargon binnengehaald.

De latere ontleningen zijn, even goed als de oude, een waardevolle aanwinst, maar ze mogen niet onbeperkt gebruikt worden. De vreemde term kan beter zijn dan de Nederlandse: als hij een nauw omschreven wetenschappelijke betekenis heeft gekregen (b.v. dissertatie), als hij een betekenisnuance inhoudt (aanraking, contact), als hij een andere gevoelswaarde heeft (tering, tuberculose), als hij voor de gewenste afwisseling zorgt. Puristen willen alle vreemde woorden door Nederlandse vervangen; ze hebben ongelijk.

Als we de vreemde woorden gebruiken om gewichtig te doen, begaan we een ernstige fout. De eenvoud is het kenmerk van het ware, het mooie en het goede.

In het zakenleven (reclame!), de sport, ja zelfs in de dagelijkse omgangstaal is het Engels, of liever nog het Amerikaans, erg in de mode. Daardoor onderscheiden de betrokkenen zich schijnbaar van de domme massa, die gewoon Nederlands praat. Ze onderscheiden zich echter vooral door aanstellerij en slecht taalgevoel. Voorbeelden: O.K. (okee), so long, sorry, clever, scrimmage, sales manager.

Artikelen en boeken over moeilijke onderwerpen bevatten meestal meer geleerde uitdrukkingen dan noodzakelijk is. Als de schrijver niet in staat is een verstaan-

[p. 48]

bare formulering te geven, schiet hij tekort ofwel in wetenschappelijk inzicht ofwel in taalbeheersing. Bij het lezen van de krant kunnen we gemakkelijk binnen enkele uren honderden vreemde woorden aanstrepen, waarvoor goede Nederlandse bestaan. Dat betekent, dat er te veel in staan. Een artikel mag gerust ontleningen bevatten; als er een paar meer in voorkomen dan strikt noodzakelijk is, hoeven we nog niet verbaasd of verontwaardigd te zijn; daar is pas reden voor als de zinnen overladen zijn met Latijnse, Griekse, Franse of Engelse woorden, waarvan geen zinnig mens het nut kan inzien.

Hinderlijk is vooral de klakkeloze overname van Engelse (Amerikaanse) termen in publikaties die voor een brede lezerskring bestemd zijn, met name in kranten. Voorbeelden: hearing, teach-in.

Barbarismen

Een ontlening is als zodanig uit een vreemde taal overgenomen: überhaupt, class struggle, ce n'est pas ma faute.

Een barbarisme is naar vreemd model gevormd; het bestaat uit Nederlandse elementen, maar in zijn geheel is het onnederlands; eenvoudig gezegd: het is een domletterlijke vertaling. Voorbeelden: overhoofd, klassen strijd, dat is niet mijn fout.

Een barbarisme is op het ogenblik van ontstaan een taalfout; het kan echter door algemeen gebruik goed Nederlands worden.

G. Royen, Taalpanoptikum pag. 509, spreekt over geniepige insluipers. ‘Dat (insluipen) kan op verschillende manieren gebeuren. Nu eens zijn die “ismen” klakkeloze vertalingen met behulp van goed-nederlandse woorden, maar het geheel is volslagen onnederlands: iemand in fout vinden (trouver quelqu'un en faute). Dan weer worden uitheemse woorden mechanisch in nederlandse klanken getransponeerd met als uitkomst: ófwel een woord dat onze taal tevoren niet kende: vernalatigen (vernachlässigen), begeestering (Begeisterung) ófwel een woord dat er al was, maar nu plompverloren voor een verkeerd karretje gespannen wordt: De verkopers zijn verplicht bonnen in te nemen. (...) Deze drie typen van barbarismen weten Nederlanders op allerlei manieren te variëren.’

Hierbij merk ik op dat de mechanische transpositie alleen maar mogelijk is bij nauw-verwante talen (het Engels en het Duits). Een zeer speciale soort is bovendien nog niet genoemd: de gevallen van hybridische woordvorming, waarin een woord uit heterogene elementen bestaat (toneel-minded, bandrecorder).

In Ongaaf Nederlands van Gerlach Royen (de beste verhandeling die er tot nu toe over de barbarismen verschenen is) wordt als remedium aangewezen: de cultivering van het taalgevoel. Daar is niets tegen in te brengen dan dat het nogal abstract klinkt. Ik meen, dat een voorzichtige veroordeling en bestrijding van nauwkeurig aangeduide fouten een van de middelen kan zijn tot deze cultivering. Vaagheden als taalgevoel, intuïtie en instinct worden gemakkelijk tot voorwendsel voor onkunde.

De barbarismen worden onderverdeeld naar de talen die model hebben gestaan. Zo is een latinisme een nabootsing van een Latijnse constructie: Elk meent zijn uil een valk te zijn; ijs en weder dienende gaan we morgen schaatsen (accus. cum infinitivo; ablativus absolutus).

We zullen bijzondere aandacht besteden aan de ‘ismen’ die in het moderne Nederlands belangrijk zijn: het gallicisme, het anglicisme, het germanisme.

Een gallicisme is een dom-letterlijke vertaling of een klakkeloze nabootsing van een Franse uitdrukking.

In Noord-Nederland zijn gallicismen zeldzaam. In België zijn ze talrijk: de tweetaligheid is niet bevorderlijk voor het normbesef.

Voorbeelden:

Dit raam opent op de rivier = ziet uit op de rivier, geeft een uitzicht op (ouvrir sur).

Ik houd daaraan = Ik stel daar prijs op (tenir à).

De wet werd gestemd = aangenomen (voter une loi).

Ze speelde dat muziekstuk op zicht = van het blad (jouer à vue).

onder dit opzicht = in dit opzicht (sous ce rapport).

verkopen aan een hoge prijs = voor (vendre à).

de slag van Waterloo = bij Waterloo (la bataille de W.).

Dat is niet mijn fout = schuld (Ce n'est pas ma faute).

Hij was zeer gelukkig van u te zien (de vous voir).

Een portret van een uitzonderlijke gaafheid (un portrait d'une perfection exceptionelle).

Het geleek aan een machtige zang (ressembler à).

De conditionele bijzin: Moest Jansen hier zijn (hij zou dat toegeven) is in Vlaanderen een onuitroeibaar gallicisme.

N.B. De constructie ‘Het is je vriendje die het gestolen heeft’ wordt weleens een slaafse vertaling genoemd van het Franse ‘C'est ton petit copain qui a volé ça.’ Indien dat zo is, heeft deze vertaling toch zulke oude rechten, dat ze niet meer te weren is: in 17de-eeuwse teksten komt de constructie geregeld voor.

Een anglicisme is een dom-letterlijke vertaling of klakkeloze nabootsing van een Engelse constructie.

Een anglicisme in de spelling

In het Engels is een woordgroep van twee substantieven mogelijk, waarvan het eerste een bepaling is bij het tweede: school inspector; N.A.T.O. = North Atlantic Treaty Organization; U.N.O. = United Nations Organization. G. Royen (Ongaaf Nederlands) spreekt van preattributief gebruikte substantieven.

In het hedendaagse Nederlands zijn dergelijke woordgroepen niet mogelijk, althans niet volgens de normatieve grammatica; het dienen samenstellingen, groepen met een naamvalsverhouding of voorzetselverbinding te zijn: schoolinspecteur. de Organisatie der (van de) Verenigde Naties, de Noordatlantische Verdragsorganisatie.

De talloze afwijkingen, vooral in de wereld van de techniek en de reclame, plaatsen ons voor de vraag: hebben we hier met grafische anglicismen of met een taalverschijnsel te doen? Indien deze combinaties niet

[p. 49]

met eenheidsaccent uitgesproken worden (de N.T.S. Journaaldienst, met klemtoon op S en naal, zoals ik geregeld constateer), dan is het eerste substantief een bijvoeglijke voorbepaling bij het tweede: de losse notering is in dat geval onvermijdelijk. Ik vraag me af, of het Nederlands deze figuur niet reeds kent vanaf de 17de eeuw. Maar zo lang hierover geen zekerheid bestaat, moeten we in onze didactiek de vigerende spellingvoorschriften toepassen en de geïsoleerde notering bestempelen als een anglicisme in de spelling.

Voorbeelden uit kranten en opstellen: een heren kostuum, de volks revolutie. Fablo overhemden, Teo appelmoes, Douwe Egberts Pickwick thee, een Oxford professor, de St. Jans kathedraal, een Philips radio, het Nijmeegs Studenten Corps, het Niels Stensen College, de Koninklijke Luchtvaart Maatschappij, de Katholieke Radio Omroep.

De laatste voorbeelden behoren tot een zeer produktief type: het is een algemeen verbreid misverstand, dat de afgekorte vormen zichtbaar moeten blijven (N.S.C., K.L.M., K.R.O.,); indien dat per se moet, zou men het Nederlandse woordbeeld kunnen redden door een koppelteken: Nijmeegs Studenten-Corps, enz.

Ik was in Parijs

Onder Engelse (en Duitse?) invloed wordt steeds meer de ‘onv. verleden tijd’ gebruikt waar de ‘volt. tegenwoordige tijd’ op zijn plaats is. Goed: Ik was net in Parijs toen daar relletjes uitbraken.

Fout: Was je op je fietstocht ook in Parijs?

Vooral in filmonderschriften, in reclameteksten en kranteartikelen wordt ons een verkeerd voorbeeld gegeven:

Maakte u al kennis met Fanta? Koop er morgen (nóg) eens een voor slechts twintig cent!

De vrouw verklaarde voor de rechtbank: ‘Ik stal de baby’. (I stole the baby.)

De betoogsters droegen de volgende tekst mee: ‘Wij maakten de winsten. Al wat we eisen, is het recht nu te mogen werken’. (We made the profits. All we want is the right to work at the moment.)

Wij beleefden het in onze rechtbankverslaggeverstijd meermalen, dat een advocaat als plaatsvervangend kantonrechter optrad. Enduh verklaarde in de zaak-Schmidt: ‘Ik mishandelde de getuigen niet’.

In de koppen boven de artikelen streeft men naar kortheid. Daardoor komt men ertoe, de ‘o.v.t.’ te gebruiken in plaats van de ‘v.t.t.’ Er zijn echter wel betere middelen om dit doel te bereiken.

Voorbeelden uit de krant:

Betaald voetbal nam belangrijk besluit.

Nederlandse welpenleidsters waren in Lourdes.

Limburgse kappers waren in Parijs.

Naar Papoea's, die nog nooit een blanke zagen.

Dat zag New York nog niet: banket van 4000 gasten. Engelsen hadden het nog nooit zo goed als tegenwoordig.

Wie zag haar? (onder de foto van een gezochte vrouw).

De omschreven comparatief en superlatief

Omschrijving met meer of meest is noodzakelijk:

als we twee eigenschappen van dezelfde persoon of zaak met elkaar vergelijken: Die jongen is meer lui dan moe;

als de superlatief moeilijk uit te spreken is; vooral bij woorden op -st (juist) en -isch (praktisch);

bij deelwoorden die hun werkwoordelijk karakter hebben bewaard: de meest bewonderde werken; maar: de treffendste bewijzen.

In andere gevallen is de omschrijving meestal ongewenst. Dikwijls is ze fout: een van West-Europa's meest harde wedstrijden; de meest onbarmhartige rolprent; de meest gevaarlijke dag.

Het lidwoord

De Engelsen gebruiken soms het lidwoord van onbepaaldheid waar wij het weglaten; fout is dus: Hij bekleedt de rang van een maarschalk. Soms gebruiken ze het lidwoord van onbepaaldheid waar wij het lidwoord van bepaaldheid nodig hebben; fout is dus: Een nerveuze eigenaar van het hotel stond op ons te wachten.

Een is in het Nederlands goed als het betekent: iemand als, bv. Een Napoleon zou de terugtocht anders geleid hebben. Dit een is echter verkeerd als het voorafgaat aan namen van personen die uitsluitend zich zelf en geen groep van gelijken representeren, bv. in de zin: De grote Weense componisten (een Haydn, een Mozart, een Beethoven, een Schubert, een Brahms) zijn nog steeds populair.

Substantieven zonder lidwoord komen in het Nederlands steeds meer voor: soldaat Smit, aanvoerder Stam, secretaris Jansen. Engels-Amerikaanse invloed is onmiskenbaar.

Varia

naar voren brengen = het denkbeeld opperen, onder de aandacht brengen, opmerken (to bring forward).

een goed deel = heel wat (a good deal).

Hij is bij een auto-ongeluk gedood = om het leven gekomen (was killed).

Ik heb uitgevonden waar hij zit = ben te weten gekomen, heb achterhaald; ik heb hem gevonden = opgespoord (to find out).

Hij maakt f 20.000, - per jaar = verdient, maakt een winst van, heeft een inkomen van (he makes).

Hij realiseert (zich) niet, dat hij nog te jong is voor die betrekking = beseft, ziet in, begrijpt, geeft er zich rekenschap van, is zich ervan bewust (to realize).

Vroeger of later loopt hij tegen de lamp = vroeg of laat (sooner or later).

Ik ben bang dat we geen plaats meer hebben voor u = Tot mijn spijt hebben we... (I am afraid als wellevendheidsformule).

Als regel komt hij te laat = in de regel (as a rule).

Dat spreek boekdelen = dat zegt alles (This speaks volumes).

Ik heb een suggestie = voorstel, idee (suggestion = o.a. idee).

[p. 50]

iets recht zetten = verbeteren, terecht wijzen, corrigeren (to put [set] right).

Dat is een overtrokken voorstelling (to overdraw = overdrijven, te sterk afschilderen).

Ze zijn niet toneel-minded = ze houden er niet van, ze hebben er weinig belangstelling voor.

Hoe maakt u het? (bij kennismaking).