Onze Taal. Jaargang 38

[p. 4]

Spelen met woorden
door Michel van der Plas

Niet ik zou hier aan het woord moeten zijn, maar een man die het spel met woorden voor een publiek ex professo bedrijft. Een man als deze:

Zoals mijn vader marcheerde, marcheerde niemand, de anderen marcheerden allemaal recht, hij marcheerde schuin.

Een man als deze maakt alle theorieën over ons onderwerp - spelen met woorden - op een gelukkige wijze overbodig, op de gelukkigste wijze die er bestaat: en het directe contact van maker èn uitvoerder met de argeloze luisteraar. Maar er wordt van mij vanmorgen iets verwacht over het hoe, en waarom, en waartoe, van het spel met woorden. Ik moge dan meteen iets citeren. Het is een kort gedicht van Daan Zonderland:

Als ik een roltrap, zegt men er niets van.
Als ik een raapsteel, laat men mij vrij.
Als ik een kropsla, kraait er geen haan naar.
Maar als ik een bisschop, ben ik er bij.

Voor goed begrip van het spel dat hier gespeeld is, diene dat de woorden roltrap, raapsteel en kropsla in de eerste drie regels aanééngeschreven zijn, dus als zelfstandige naamwoorden. Door hun plaatsing echter in een voorwaardelijke bijzin (‘als ik een roltrap’) suggereert de schrijver dat het hier om een tweetal woorden gaat: een werkwoordsvorm (gezegde): ‘trap’ en een zelfstandig naamwoord (lijdend voorwerp): ‘rol’. In de vierde regel: ‘als ik een bisschop ben ik er bij’, maakt de schrijver handig gebruik van het gewenningsproces, dat al drie regels duurt, en gebruikt hij een woord bisschop dat, hoewel niet splitsbaar zoals de andere, roltrap, raapsteel, kropsla, splitsbaar lijkt, waardoor gesuggereerd wordt: ‘als ik een bisschop schop’. Het knappe is nu dat het dat ook gáát betekenen, hoewel het er niet staat. Het gedicht heet, heel tekenend, ‘De grens’. De schrijver deelt ons daarmee, tongue in cheek, mee (behalve dat hij met de vierde daad over de schreef zou gaan) dat hij óók taalkundig over de schreef gaat.

Hier heeft men woordspel. Maar het is een spel dat er schijnt te zijn omwille van zichzelf, al vermaakt het dan ook de lezer. Men zou het een (goed) soort knutselen met taal kunnen noemen.

Al is het maar om aan te geven welk een breed terrein wij betreden, wanneer wij over ‘woordspel’ nadenken, zou ik graag onmiddellijk een ander citaat laten horen dat we een ‘hoger’, een ‘functioneel’ spelen met woorden zouden kunnen noemen. Het is uit een stukje van Simon Carmiggelt dat ‘Twintig’ heet. Hij laat er zo-maar-een-man bij een haringkar in vertellen over zijn dochter. Nu ze 20 is geworden, zegt hij, trekt hij zijn handen van haar terug. Hij laat een foto van haar zien en zegt: ‘Er zat eigenlijk een jongen aan vast, maar die heb ik er afgeknipt: waarom zou ik zo'n jongen nog op mijn borst dragen?’ En even verder, na verteld te hebben dat al een hele stoet van aanbidders door haar mee naar huis is genomen om mee te eten: ‘Ik heb wat voedsel verstrekt, aan die knapen’. Het gaat om de zinnen ‘waarom zou ik zo'n jongen nog op mijn borst dragen’ en ‘ik heb wat voedsel verstrekt aan die knapen’. De man in kwestie spreekt in gemeenplaatsen, maar het zijn uitdrukkingen van een ander niveau dan bij hem of bij het geval passen. Toch gebruikt Carmiggelt ze zeer bewust.

Dit is een woordspel niet om zichzelf, maar om een man in zijn onbeholpenheid te karakteriseren. Hij spreekt zinnen uit van een niveau dat hem te boven gaat, maar daarmee wordt zijn onmacht, zijn hulpeloosheid op trefzekere wijze gekarakteriseerd. Hier maken we kennis met de kracht van een schrijver om via een spel met woorden op volmaakte wijze een mens op te roepen.

Een belangrijk element is daarbij dit: men moet, om dit spel te kunnen meemaken, meebeleven, zijn taal goed kennen. Wie de toonhoogte van de uitdrukking ‘voedsel verstrekken’ niet kent, mist het doel dat hier beoogd wordt. Voor het waarderen van woordspel, moet men zijn taal eigenlijk even zeer beheersen als de speler. De cabaretier, staande voor een volle zaal met een gemengd publiek, dient zijn woordspel uiterst subtiel te spelen om zijn publiek in de verrassende draai het ontladingsmoment te kunnen laten meebeleven. Hij heeft niet, als de schrijver, met een lezer te maken die het gedrukte langzaam proeven kan en hèrproeven, hij moet het al sprekende halen. Ook hij moet, net als de schrijver, een illusie wekken; maar om de luisteraar zo goed mogelijk dat ene weggetje op te leiden van de schijn, dient hij zijn woorden tevoren in een goede economie (de énig goede) afgewogen te hebben, en soms is het de loutere herhaling van een en dezelfde zin die de luisteraar dwingt dat weggetje in te slaan. Wim Kan: ‘Als ik generaal was, nam ik alle parádes af. Dan nam ik alle parádes af’. Na enkele herhalingen doorbreekt hij door een subtiel accentverschil de schijn: ‘Als ik generaal was, nam ik àlle parades af’.

Wat is woordspel? Ik neem graag de definitie over van Professor Schultink in De Nieuwe Taalgids:

We spreken van woordspel in al die gevallen waarin sprekers en schrijvers opzettelijk gebruik maken van het feit dat in taal aan formele identiteit semantisch verschil gebonden kan zijn.

Dat wil zeggen dat woorden meer betekenissen kunnen hebben. M.a.w.: de woordspeling bouwt een schijn op. De lezer of luisteraar wordt een bepaalde richting ingestuurd, de richting van één betekenis van een woord, - om dan bij verrassing te ontdekken dat een andere bedoeld was. Vooraleer ik daar iets meer over theoretiseer, kan ik, meen ik, beter eerst wat voorbeelden geven van vormen, of zo u wilt soorten, van woordspel.

De bekendste en meest voor de hand liggende vorm van woordspel is die waarin op simpele wijze gebruik gemaakt wordt van het feit dat een en hetzelfde woord meer betekenissen kan hebben. Zo, om een voorbeeld te geven, is er het Grafschrift van een piekeraar van de hand van Eric van der Steen:

[p. 5]

 

Het heeft jaren en jaren gekost,

 

maar nu ben ik opgelost.

De cabaretier buit dit procédé dikwijls uit, en soms op een enigszins ingewikkelde wijze. Seth Gaaikema vertelt ons bijvoorbeeld het verhaal van een schoolhoofd die verliefd is op een onderwijzeres, en zegt dan: ‘Het hoofd zat haar op de hielen en moest tenslotte de benen nemen’. In hetzelfde genre en even ingenieus is bij Fons Jansen - wanneer hij spreekt over een vroegere verloofde - deze uitspraak:

Daar had onze deken bezwaar tegen. Onze deken was niet voor dat kussen en zo. Onze deken zei altijd het kussen te laken, dat zei de deken.

Of herinnert u Toon Hermans in zijn verhandeling over de componist Strinzeltahl:

Dames en heren, ik speel nog vrij veel werkjes van Strinzeltahl, ik speel nog vrij veel werkjes van zijn hand, handwerkjes, voor het merendeel kamermuziek en af en toe een suite, dat hangt van de schuifdeur af.

Iets spitser, ingewikkelder en uitgaande van de veronderstelling dat zijn gehoor enige vaderlandse aardrijkskunde kent, speelt Seth Gaaikema dit woordspel in een fragment van een chanson over plaatsnamen en hun dubbelzinnigheid:

Haar vader doet in petten,
dat doet ie lang niet gek.
Alleen haar vaders petten,
die hebben een gebrek:
ze krimpen aan de IJssel,
of ze krimpen aan de Lek.

Deze vorm van woordspel, uitgaande van de meerzinnigheid van een woord, kan allerlei kanten op. Trijntje Fop maakt een meesterlijk gebruik van meerzinnigheid door tweetaligheid in dit vers:

Dit weekeind ging een troepje maden
in Scheveningen pootje baden.
De welbespraaktste van het stel
sprak: ‘Makkers, merken jullie wel?
Er zijn hier heel wat maden bij
die made zijn in Germanij.

Dit soort dingen komt een mens vaak gewoon aanwaaien, zoals het mezelf overkwam toen ik opschreef:

Geen rotter dam dan Amsterdam,
geen moeder man dan vader.

Of toen ik onlangs meende te moeten schrijven dit Grafschrift van Luns:

Geen mens kan me nu meer wat maken;
ik zit eindelijk op Binnenlandse Zaken.

Een verbijzondering van deze vorm van woordspel lijkt mij deze: dat een bepaalde uitdrukking (van een of meer woorden) letterlijk genomen wordt. Ik geef als voorbeeld een Grafschrift (van C. Buddingh):

Hier ligt Gijs van Amerongen.
In de grond een goede jongen.

Eigenlijk doet dit vers pas zijn werk door de titel. Zonder de titel ‘Grafschrift’ zou het onschuldig zijn, werden wij niet een bepaalde richting opgestuurd.

De meerzinnigheid kan door een cabaretier doorzichtig gemaakt worden door niet meer dan een bepaald subtiel accent in de voordracht. Sterk daarin is Fons Jansen, b.v. in zijn ‘Kerkberichten’, zoals die van de kansel worden voorgelezen:

Kapelaan Sanders zingt het eerste couplet, dan valt de hele kerk in.

In hetzelfde genre zit dit:

Om de gedialogeerde volksmis ordelijk te laten verlopen, zal kapelaan Hendriks optreden als volksmisleider.

En dan mag ik u toch ook niet deze parel onthouden:

In het lof zullen wij zingen knielt allen neer op bladzijde zestien.

Een andere vorm van woordspel is deze: dat men bestaande woorden verandert om een komisch effect te bereiken. Toon Hermans vertelt b.v. van een bepaald boek: ‘Dat wordt een bedseller’. Wim Kan zegt over De Quay: ‘Geen Ouwejaar zonder Jan de Quay; dat is een conditio sine Quay non’. Deze vorm van woordspeling lijkt mij persoonlijk de gemakkelijkste. Het is niet veel meer dan een intelligentiespelletje. Al geef ik toe dat in dit genre toch ook wel voorbeelden te geven zijn op hoger niveau: zo wanneer Annie M.G. Schmidt in haar cabaretlied over de Noorse trilogieën het woord ‘Trijolologie’ bezigt; door het woord te verlengen suggereert zij iets van de meestal uitzonderlijke lengte van de door haar gehekelde boekwerken. En een schoonheidsprijsje in dit genre komt Trijntje Fop (Kees Stip) toe voor:

Een geit heeft laatst te Duivendrecht
een porseleinen ei gelegd.
zó sierlijk, dat het zelfs te Sèvres
beschouwd wordt als een oeuf de chèvre.

Een volgende vorm van woordspel is die waarin woorden zonder eigenlijke betekenis de functie van woorden - mèt - betekenis wordt toegekend (let wel: het gaat hier niet om zelfgemaakte woorden). Dit vinden we b.v. in het verhaal van Wim Sonneveld over de last die hij de laatste tijd heeft van z'n hurken. Achteraf blijken het zijn lurven te zijn. De dokter kan hem niet helpen omdat hij z'n kluts kwijt is, waardoor Sonneveld het achtereenvolgens ook nog aan zijn inborst, z'n raap en z'n kladden krijgt, enzovoorts.

Ook een vorm van woordspel kan ontstaan wanneer men bekende woorden op een onorthodoxe wijze schrijft. Een voorbeeld (het is van de inventieve Trijntje Fop):

In Zeeland, naar is aangetoond,
heeft jarenlang een lynx gewoond.
Want achter het stadhuis te Veere
staat nog een bord met ‘lynx parkeren’.

Een hierop lijkende vorm van woordspeling is die waarbij aan de orthografie van het woord niets veranderd wordt, maar door de plaatsing van het woord als optisch bedriegend rijmwoord het woord in kwestie

[p. 6]

lijkt te veranderen. Ik paste het procédé toe in dit korte gedicht:

Ik moet al maanden schipperen
bij 't bouwen van mijn kipperen.
Men ziet mij sterk vermageren
dooral dat achternageren.

Dit rijm van het optisch bedrog heeft een broertje in het rijm van het auditief bedrog, wanneer het voor de hand liggende rijm uitblijft. Nu ligt er in geen versvorm het rijm zozeer voor de hand als in de limerick. Men kan de lezer er dus geweldig mee om de tuin leiden. Een voorbeeld:

Er was eens een man in Buiksloot,
die verdiende met vissen zijn kost.
Maar dat was niet genoeg, -
hij begon dus een café
van de opbrengst van hengel en schip.

Een nog weer andere vorm van woordspel is die waarin de etymologie, de woordafleiding op de hak genomen wordt. Bekende voorbeelden vinden we bij Toon Hermans in zijn verhaal over Arie Stoteles en zijn zus Miep Stoteles, en over een Italiaanse juffrouw Rina die gehaktballen verkocht, welke zó goed waren dat zij vaak te horen kreeg: ‘Prima balle, Rina’, waardoor het ontstaan van het woord Prima ballerina afdoend verklaard is.

Iets dergelijks doet Wim Kan, wanneer hij bekende volksliedjes historisch verklaart, zoals: ‘Ik zag twee beren broodjes smeren’.

In de buurt daarvan ligt het woordspel dat gebruik maakt van de onverhoedse combinatie van bekende versregels. Nu zijn er in Nederland niet véél bekende versregels. Ons volk weet van zijn dichters weinig meer dan dat Vondel er een was en kent in zijn brede lagen niet meer dan vier regels poëzie:

- Het hemelse gerecht heeft zich ten langen leste,
- Een nieuwe lente een nieuw geluid,
- En de boer hij ploegde voort, en
- Jantje zag.

Voor wie er ìets meer kennen schreef ik ten dienste van Wim Sonneveld de strofen van Frater Venantius; o.a.:

Ziet de lelies lustig dromen,
ziet hoe 't dartel bijtje stoeit.
't Hijgend hert der jacht ontkomen
schittert in het avondlicht.
Laat de allelujas stromen in het helwit avondrood.
Zie de maan schijnt door de bomen,
o als eieren zo groot.

Laat een lied uw hart doordrenken
en uw dag verliest zijn steen.
Sikkels blinken, sikkels klinken,
vliegen als een schaduw heen.
Niet te mokken, niet te maren,
niet te druilen van verdriet,
uren dagen maanden jaren
mist men een twee pruimpjes niet.

Hier was enige kennis vereist van het origineel, zoals ook in die vorm van woordspel waarbij een bepaald jargon ontluisterd wordt. We horen Wim Sonneveld:

Hij vertelt over geheimzinnige mededelingen die hij hoort op het Centraal Station:

Hallo hallo, hier volgt een dienstmededeling
voor rangeerder Havermans.
Rangeerder Havermans het plok is over.

Zit in al deze vormen van woordspel een bepaalde, zelfde structuur? Ik dacht dat deze duidelijk was: de woordspeling schept een conflict tussen schijn en zijn. Wij worden in de richting gedreven van een betekenis die het voor de hand liggende gebruik van het woord gewoonlijk bij ons oproept. Maar op het kritieke ogenblik worden wij gedwongen een halve slag om te draaien, en de voor de hand liggende betekenis wordt vervangen door een niet verwachte realiteit. M.a.w.: de woordspeler wekt een illusie en maakt die ongedaan. In dit gebouw vertelde Wim Kan eens: ‘Zwolsman is binnen, hebben ze me verteld. Nou, dat wist ik allang. Ik heb z'n brommer buiten zien staan’. ‘Zwolsman is binnen’, horen we. We zijn zo gewend om de naam van Zwolsman te verbinden met geldbezit, dat we de figuurlijke betekenis van ‘binnen’ onmiddellijk verstaan als bedoeld. Maar nee, - zijn brommer staat buiten; de verrassing die we te verwerken krijgen is dat ‘binnen’ hier blijkbaar moet betekenen: in het gebouw, aanwezig.

‘Humor ontstaat’, heeft Kees Fens terecht geschreven, ‘uit het conflict tussen schijn en zijn, maar bestaat ook bij de gratie van het méér weten van de kijkende of luisterende partij: meer weten van de werkelijkheid om de schijn te kunnen onderscheiden’. Dit houdt dus in dat men veel moet weten van het zijn om de schijn te kunnen doorzien. In het cabaret helpt de uitvoerende woord- en voordrachtkunstenaar daar, zoals gezegd, een handje bij. Daar kan dan over opgemerkt worden: in de beheerste herhaling toont zich de meester.

Wanneer men zich afvraagt hoe het komt dat het cabaret in ons land zo welig tiert, en dat met name de woordspeling het zo goed doet, is het, meen ik, niet ongepast het Nederlands volkskarakter te berde te brengen. In het conflict tussen schijn en zijn heeft de Nederlander altijd geopteerd voor de werkelijkheid (tegen het grote ideaal kan hij niet op) en heeft hij, oog in oog met illusies, het ‘doe maar gewoon’ en ‘blijf met twee benen op de grond’ tot deugd verheven. De humor waarin het zijn het wint van de schijn, is hier dus gemeengoed, en Justus van Maurik's ‘Diner van Manus’ heeft een eeuw later slechts een nieuwe vertaling gekregen in Toon Hermans conférence over zijn bevindingen aan een galabanket. Het onvergetelijkste en geslaagdste televisiebeeld is, voor Nederlandse begrippen, en terecht, wellicht nog dat historische ‘gestolen ogenblik’ waarop men tijdens een plechtige ontvangst mevrouw Drees een pluisje zag weghalen van haar man's rokcostuum, - of het moest de eigenlijk, in ‘down to earth’ -opzicht, even onthullende historische scène geweest zijn waarin een koe, voor de

[p. 7]

camera's, op het toneel haar behoefte deed. Wij verdragen niets zo slecht als dat iemand zich groter voordoet dan hij is. In Breero's ‘Spaanse Brabander’ lachen wij van harte om Jerolimo die, arm als een kerkrat, de grote meneer uithangt.

De taal helpt ons, via de woordspeling. om de menselijke situatie doorzichtig te maken. In de grote literatuur is, wij zagen het bij het voorbeeld van Carmiggelt, de humor dáárom groot, omdat hij functioneel is in een groter geheel. Zó begint Gogol's ‘Dagboek van een krankzinnige’ met de regel: ‘Ik heb vandaag toch iets gèks meegemaakt’. In het afbraakproces van de taal is het afbraakproces van de mens gegeven. De poëzie maakt steeds subtiel gebruik van het feit dat alles zich op meer manieren laat lezen, - zoals de dingen in het leven meerzinnig zijn. Onder de eerste laag van ‘wat er staat’ openbaart zich voor de goede verstaander een tweede laag. Ik citeer Nijhoff in ‘Awater’:

Als men een vriend zocht is het doodgewoon
dat men eerst ziet of men bij hem kan horen.

Horen is hier niet alleen: passen bij, maar ook letterlijk: horen: verstaan, luisteren.

Opnieuw Nijhoff, in ‘Het uur U’:

Hoe mooi anders, o hoe mooi
die blaren, die bloesemtooi.
Hoe mooi? De hemel weet hoe.
Maar dat is tot daaraantoe.

Hoe mooi? De hemel weet hoe: - ik geef het op; maar ook, zeer positief stellend: de hemel weet hoe mooi de dingen zijn. Maar dat is tot daaraantoe. Letterlijk: maar dat, dat mooi zijn der werkelijkheid, is maar mooi tot de hemel toe. Figuurlijk: maar dat is tot daaraantoe, - maar in die betrekkelijkheid geef ik het op.

Ziehier een woordspel waar de cabaretier niet aan toekomt, al heeft ook hij niet zelden de verdienste, althans in aanzet, de taal doorzichtig te maken. Maar geldt de cabaretier ook als taalvormer, als taalvernieuwer? Sommigen gaan in hun, overigens begrijpelijke enthousiasme over het cabaret in ons land zo ver dat ze het een taalvormende functie toekennen. Persoonlijk zou ik zover niet willen gaan. Men kan bewondering opbrengen voor de mirakels die men soms met de taal, al spelende, wrocht. Men kan constateren dat het cabaret incidenteel nieuwe uitdrukkingen aan de omgangstaal toevoegt, - zoals ‘waterverf’ (ter variatie van ‘waardeloos’), of ‘niet op reageren Lena’ (ter afwisseling van ‘lamaar’) of ‘Sprekerd’ ter illustratie van een spreker zoals ik. Maar zij dragen een typisch tijdelijk, vergankelijk karakter. Wel houden de woordspelige cabaretiers ons ‘taalwakker’. Ons taalgebruik krijgt, bij hen, niet zelden een verfrissend bad, en bij Wim Kan volgen wij vaak zelfs een afdoende cursus in vermolmd taalgebruik.

Het woordspel waarover wij zo even spraken, toen wij Nijhoff hoorden, heeft een ander laatste hoogste doel: dat er woorden ‘losgezongen’ worden ‘van hun betekenissen’; daar naderen wij een oneindige veelzinnig interpreteerbare taal die de taal van de muziek is. Daar volgt de dichter (èn zijn lezer) de weg, die ik aangegeven vind in een oud-Engels Kinderkamerversje:

Ride a cock-horse to Banbury Cróss
to see a fine lady get up on a horse.
Rings on her fingers and bells on her toes:
We shall have music wherever she goes.

Hier worden we allemaal samen de goede kant opgestuurd: de richting van de taal der dichters, die in haar beste momenten overgaat in muziek, en bevrijdt.