Taal en Tongval. Jaargang 55

[p. 123]

Jarich Hoekstra
Read om 'e holle en andere A^P^ADP-verbindingen in het Fries

Dan tink ik ûeu,
dan tink ik ûaa,
dan tink ik jasses,
dan bin ik dwars yn 'e harsens

(Friese poptekst, Bricquebec)

Abstract

This article discusses phrases with the linear order A^P^DP in West Frisian, especially adjective phrases of the type read om 'e holle ‘having a read head; blushing’ (lit. ‘read around the head’). I give a detailed description of this construction and briefly consider its distribution in the West Germanic languages. The constuction is then provisionally analysed as a case of predicative inversion in the adjectival domain: the small clause predicate read has moved over the PP-subject om 'e holle. The small clause subject and the sentential subject in, f.ex., It famke waard read om 'e holle ‘The girl blushed’ are semantically combined and get a part-whole interpretation ‘the girls head’. Next, the construction read om 'e holle is compared with a number of other A^P^DP-constructions: (i) adjective phrases like kant fan lea ‘lit. well-formed of limbs’, which are analysed as cases of predicate inversion as well (but with a DP-subject and an copula-like preposition fan), (ii) constructions with an adjective and a PP-complement (cf. grutsk op har bern ‘proud of her children’), (iii) constructions with an adjective and an a causal PP-adjunct (cf. sljucht fan ferealens ‘besotted with love’), and (iv) PPs with a modifying adverb (cf. kreas yn 'e klean ‘well-dressed’). The structural analysis of A^P^DP-constructions is complicated by the fact that many of them are idiomatic and syntactically frozen

0. Vooraf

Dit artikel is een kleine verkenning in de syntaxis van adjectieven. Hoewel de structuur van de adjectiefgroep de laatste tijd in het kielzog van de DP-hypothese wat sterker in de belangstelling heeft gestaan, bijv. in studies naar de

[p. 124]

functionele projecties van het adjectief (o.a. Corver 1997), is de syntaxis van adjectieven ten dele nog braakliggend terrein. Eén aspect daarvan, de structuur van groepen die bestaan uit achtereenvolgens een adjectief, een voorzetsel en een substantiefgroep (A^P^DP), wil ik hier aan de orde stellen.

Het uitgangspunt van mijn betoog vormt een speciaal type van A^P^DP-verbindingen in het (Westerlauwers) Fries, namelijk adjectiefgroepen zoals read om 'e holle, ‘met een rood hoofd; blozend’ (lett. ‘rood om het hoofd’). In paragraaf 1 geef ik een beschrijving van dit type verbindingen, in paragraaf 2 behandel ik het voorkomen van soortgelijke constructies in de andere Westgermaanse talen, en in paragraaf 3 geef ik een tentatieve analyse van de structuur van de constructie en maak ik een vergelijking met andere A^P^DP-verbindingen in het Fries. In paragraaf 4 rond ik het artikel af.

1. De verbinding read om 'e holle in het Fries

Er bestaan in het Fries verschillende mogelijkheden om met behulp van een beschrijvend adjectief iets over de hoedanigheid van iemands lichaamsdelen te zeggen (en daarmee over iemand zelf). Vergelijk bijvoorbeeld de volgende zinnen met ankel ‘enkel’ en slop ‘slap’:

(1)	a.	Syn ankels binne slop
	b.	Hy hat sloppe ankels
	c.	De ankels binne him slop
	d.	Hy is slop yn 'e ankels
	e.	Hy is slopankelich

De eerste twee uitdrukkingsmogelijkheden zijn niet tot het gebruik bij lichaamsdelen beperkt, de laatste drie komen echter uitsluitend voor met benamingen van lichaamsdelen of, algemener, van inalienabilia (‘onvervreemdbaar bezit’).¹ Ons interesseren hier in het bijzonder zinnen zoals die in (1d) en met name de daarin optredende A^P^DP-verbinding: zo op het eerste gezicht

1 Naast de mogelijkheden in (1) bestaat er nog twee meer, die ook uitsluitend bij inalienabilia wordt gebruikt, maar minder gebruikelijk zijn. In de eerste plaats komt in het Fries incidenteel de zogenaamde band-lek-constructie voor (vgl. Van Bree 1981, 1987). Een acceptabel voorbeeld is:
(i) Hy hat de skonk stikken
Hij heeft het been stuk
‘Hij heeft zijn been gebroken’ Verder bestaan naast samenstellende afleidingen als slopankelich ook adjectivische samenstellingen van het (weinig productieve) type spiersterk ‘gespierd’ (lett. spiersterk), mûlryp ‘welbespraakt’ (lett. mondrijp), wjuklam ‘vleugellam’ en fiterweak ‘beervoetig (bij paarden en koeien)’ (lett. kootweek). Zie voor het verschil tussen beide woordvormingstypen ook voetnoot 11.

[p. 125]

een predicatief adjectief gevolgd door een locatieve voorzetselgroep die het bereik van de door het adjectief genoemde eigenschap tot één lichaamsdeel bepaalt. In de Friese taalkundige literatuur is deze verbinding tot nog toe niet uitgebreid behandeld. Zie voor een beknopte beschrijving, Hoekstra (1986).

De keuze van het voorzetsel in de verbinding is bemerkt. De meest voorkomende preposities zijn yn ‘in’ en op ‘op’. Vergelijk:²

(2)	klien yn 'e mul	‘met een slanke taille’ (lett. ‘slank in de taille’)
	fol yn 't boarst	‘aamborstig’ (lett. ‘vol in de borst’)
	raar yn 't liif	‘onwel’ (lett. ‘raar in het lijf’)
	swier yn 'e skonken	‘met zware benen’ (lett. ‘zwaar in de benen’)
	licht yn 'e holle	‘duizelig’ (lett. ‘licht in het hoofd’)
(3)	near op 't boarst	‘asthmatisch’ (lett. ‘eng op de borst’)
	droech op 'e kiel	‘met een droge keel’ (lett. ‘droog op de keel’)
	flau op 'e mage	‘een hongergevoel hebbend’ (lett. ‘flauw op de maag’)
	min op 'e lea	‘niet goed gezond; vermoeid; slaperig’ (lett. ‘slecht op de leden’)
	hurd op 'e hûd	‘niet kleinzerig’ (lett. ‘hard op de huid’)

Daarnaast vinden we het opvallende voorzetsel om ‘om’ in combinatie met woorden voor het gezicht of delen daarvan:³

(4)

read om 'e holle

‘met een rood hoofd’ (lett. ‘rood om het hoofd’)

2 Het is vaak lastig voor een A^P^DP-verbinding een Nederlandse vertaling met een adjectief te vinden. Ik omschrijf daarom in sommige gevallen een beetje onbeholpen met een met-PP of een tegenwoordig deelwoord.

3 Het voorzetsel om in combinatie met woorden voor het gezicht of delen daarvan komt ook buiten A^P^DP-verbindingen voor in werkwoordelijke uitdrukkingen als jin om 'e mûle slikje ‘zijn mond aflikken', jin om 'e holle feie' zijn gezicht afvegen, wassen’ en immen om 't kin streakje ‘iemands over zijn kin aaien’.

[p. 126]

wyt om 'e noas	‘wit om de neus’
smoarch om 'e mûle	‘met een vieze mond’ (lett. ‘vies om de mond’)
glêd/rûch om 't kin	‘gladgeschoren/ongeschoren’
	(lett. ‘glad/ruig om de kin’)
smel om 'e kiuwen	‘met een mager gezicht’
	(lett. ‘smel om de kieuwen’)

Voorbeelden met andere voorzetsels komen voor, maar zijn betrekkelijk zeldzaam:

(5)	koart foar de kop	‘kort aangebonden’
		(lett. ‘kort voor de kop’)
	rap mei de mûle	‘rad van tong, welbespraakt’
		lett. ‘rap met de mond’)
	net goed mei de holle	‘verstandelijk gehandicapt’
		(lett. ‘goed met het hoofd’)
	net sûn oan 'e lever	‘niet gezond; niet zuiver van geweten’
		(lett. ‘niet gezond aan de lever’)

Het substantief in de verbinding is een woord dat onvervreemdbaar bezit in de ruimste zin aanduidt, d.w.z. in de eerste plaats menselijke lichaamsdelen zoals in de bovenstaande voorbeelden, maar ook adem en urine (vgl. (6)), lichaamsfuncties of lichamelijke eigenschappen (vgl. (7)), kleding of delen daarvan (vgl. (8)), lichaamsdelen en andere attributen van dieren (vgl. (9)) en onderdelen van voer- en vaartuigen (vgl. (10)):

(6)	koart op 'e siken	‘kortademig’ (lett. ‘kort op de adem(tochten)’)
	slop op 't wetter	‘veel moetende urineren’ (lett. ‘slap op het water’)
(7)	tear yn 't sliepen	‘onvast slapend’ (lett. ‘teer in het slapen’)
	min/feardich op 'e gong	‘slecht ter been/kwiek lopend’
		(lett. ‘slecht/vaardig op de gang’)
	rap yn 't sizzen (rap yn 'e mûle)	‘loslippig’
		(lett. ‘rap in het zeggen/in de mond’)
	frij yn 't praat (frij yn 'e mûle)	‘vrijpostig’
		(lett. ‘vrij in het praten/in de mond’)

[p. 127]

	swier op 't gewicht	‘veel wegend’
		(lett. ‘zwaar op het gewicht’)
(8)	rûch op 'e bûse	‘verkwistend
		(lett. ‘ruig op de broekzak’)
	keal op 'e bûse	‘krap bij de kas’
		(lett. ‘kaal op de broekzak’)
(9)	weak yn 'e hakken	‘sabelbenig (paard)’
		(lett. ‘week in de hakken’)
	wreed/weak yn 'e bek	‘moeilijk/gemakkelijk te sturen (paard)’
		(lett. ‘wreed/week in de bek’)
	los yn 'e hûd	‘met losse huid, gezond (vee)’
		(lett. ‘los in de huid’)
	wreed op 'e team	‘moeilijk te sturen (paard)’
		(lett. ‘wreed op de toom’)
(10)	swier yn 'e kont	‘van achteren zwaar beladen (auto)’
		(lett. ‘zwaar in de kont’)
	weak op 'e kop	‘van voren te veel afvallend (schip)’
		(lett. ‘week op de kop’)
	wreed/weak op it roer	‘moeilijk/gemakkelijk te besturen (schip)’
		(lett. ‘wreed/week op het roer’

Het aan het substantief voorafgaande bepaalde lidwoord is een zogenaamd ‘bezittelijk lidwoord’ of anaforisch artikel (vgl. Guéron 1985, Visser 1987). Dit artikel verschijnt typisch met alienabilia. Het treedt in het Fries ook op in zinnen als in (1c). In (1c) wordt het gebonden door een vrije datief, in de A^P^DP-verbinding in (1d) door het onderwerp.

De A^P^DP-verbinding in (1d) kan net als het samengestelde adjectief in (1e) een overdrachtelijke betekenis krijgen: zowel slop yn 'e ankels als slopankelich kunnen behalve ‘met slappe enkels’ ook ‘onvast van karakter’ betekenen⁴. Deze overdrachtelijke betekenis ontbreekt in (1c). Hoewel de A^P^DP-constructie waarschijnlijk nog productief is in het Fries, bestaan er

4 Zoals uit (1e) blijkt, staat naast een A^P^DP-verbinding soms een samenstellende afleiding met dezelfde betekenis. Andere voorbeelden zijn:

(i)	breed yn 'e skouders - breedskouderich	‘breedgeschouderd’
	rap yn 'e mûle - rapmûlich	‘loslippig’
	tear yn 't sliepen - tearsliepperich	‘onvast slapend’
	read om 'e holle - readhollich	‘roodhoofdig’

Een verschil tussen de A^P^DP-verbinding en de samenstellende afleiding is dat de laatste alleen betrekking kan hebben op blijvende eigenschappen; read om 'e holle in de betekenis ‘blozend’ kan daarom niet door readhollich worden vervangen.

[p. 128]

veel vaste, geconventionaliseerde verbindingen en, zoals ook al uit sommige van de voorafgaande voorbeelden is gebleken, zijn er veel verbindingen met een speciale, overdrachtelijke betekenis. Vergelijk daartoe ook nog:

(11)	rûch yn 'e mûle	‘grove taal gebruikend’ (lett. ‘ruig in de mond’)
	net skjin op 'e ribben	‘niet zuiver van geweten’
		(lett. ‘niet schoon op de ribben’)
	stiif yn 'e rêch	‘kapitaalkrachtig’ (lett. ‘stijf in de rug’)
	net mak op 'e hûd	‘niet gemakkelijk in de omgang’
		(lett. ‘niet mak op de huid’)
	wis op 'e knikkert	‘veel overleg in zijn zaken hebbend’
		(lett. ‘zeker op de knikker (= hoofd?)’)

Verbindingen van het type read om 'e holle hebben één eigenschap die ze van alle andere A^P^DP-verbindingen onderscheidt: het primaire accent valt in deze woordgroepen op het adjectief (READ om 'e holle). De andere A^P^DP-verbindingen die hieronder nog ter sprake komen, hebben het primaire accent

[p. 129]

op het substantief met een meer of minder sterk secundair accent op het adjectief (bijv. KANT fan LEA ‘welgevormd van leden’).

Tot zover de beschrijving van de primaire kenmerken van A^P^DP-verbindingen als read om 'e holle in het Fries.⁵

5 Het Fries kent een vergelijkbare constructie, bestaande uit een substantiefgroep die een aandoening of kwaal uitdrukt en een voorzetselgroep met een substantief dat onvervreemdbaar bezit uitdrukt:

(i)	de aam-op it boarst (hawwe)	‘aamborstig zijn’ (lett. ‘de aam op de borst’)
	de klim yn 'e bek	‘kaakkramp (bij paarden en schapen)’
		(lett. ‘de klem in de bek’)
	de kjeld yn 't liif (hawwe)	‘ongesteld zijn door kouvatting’
		(lett. ‘de kou in het lijf’)
	de ridel yn 'e hannen (hawwe)	‘bevende handen hebben’
		(lett. de beving in de handen’)
	de kramp yn 'e ponge	‘geldgebrek’ (lett. ‘de kramp in de buidel’)
	de honger yn 'e hals	‘honger’ (lett. ‘de honger in de hals’)
	gjin sit yn 't gat (hawwe)	‘niet stil kunnende zitten’
		(lett. ‘geen zit in het gat’)

Het klemtoonpatroon is hetzelfde als bij de verbinding read om 'e holle; het substantief krijgt het primaire accent (vgl. de RIDEL yn 'e hannen).

2. Vergelijkbare verbindingen in andere Westgermaanse talen

Dat A^P^DP-verbindingen van het type read om 'e holle er in het (Westerlauwers) Fries uitspringen, is in de de eerste plaats te wijten aan het feit, dat deze verbindingen in het (standaard) Nederlands weinig voorkomen. Dat hangt mogelijk weer samen met het feit dat het Nederlands, net zoals het Engels, maar anders dan de andere Westgermaanse talen, geen anaforisch lidwoord kent. Flet gebruikt in plaats daarvan een bezittelijk voornaamwoord. Vergelijk:⁶

(12)	a.	Hij stootte zijn hoofd	(Ned.)
		He bumped his head	(Eng.)
		Hy stompte (him) de holle	(Fr.)
	b.	Ze waste zijn haar	(Ned.)
		She washed his hair	(Eng.)
		Hja wosk him it hier	(Fr.)

Alleen in vaste verbindingen verschijnt soms in het Nederlands een anaforisch lidwoord (vgl. Dat hangt me de keel uit) en zo vinden we ook een paar incidentele A^P^DP-verbindingen zoals wit om de neus en niet droog achter de oren (zie ook Haeseryn et al. 1997, 299-300).⁷

In het Nederduits/Nedersaksisch komen zowel het anaforische lidwoord als de hier behandelde A^P^DP-verbinding volop voor, de laatste ook met

6 Het Fries gaat hier soms nog een stapje verder: Het heeft niet alleen een anaforisch lidwoord in plaats van een bezittelijk voornaamwoord, het kan in bepaalde gevalllen het anaforische lidwoord ook nog achterwege laten en het inalienabele object in het werkwoord incorporeren (vgl. Dijk 1997):

(i)	Ik veegde mijn voeten	(Ned.)
	Ik fage de fuotten	(Fr.)
	Ik fuotfage

7 De vraag blijft natuurlijk waarom er een relatie zou bestaan tussen het beschikken over een anaforisch lidwoord en de aanwezigheid van A^P^DP-verbindingen van het hier besproken type. Waarom m.a.w. komen verbindingen als *slap in zijn enkels, met een bezittelijk voornaamwoord in plaats van een anaforisch lidwoord, niet voor?

[p. 130]

het typische gebruik van het voorzetsel om. Ik geef hier in (13) een paar voorbeelden uit het Gronings (vgl. ter Laan 1952²) en in (14) een tiental uit het Sleeswijk-Holsteinse Nederduits (met dank aan Peter Nissen):

(13)	rood om kòp	‘met een rood hoofd; blozend’
		(lett. ‘rood om kop’)
	dun in de kneep	‘met een slanke taille’ (lett. ‘dun in de taille’)
	smaal om bek	‘met een mager gezicht’ (lett. ‘smal om bek’)
	wit om neus	‘wit om de neus’
(14)	rood um de Kopp	‘met een rood hoofd; blozend’
		(lett. ‘rood om de kop’
	slank in de Kneep	‘met een slanke taille’ (lett. ‘dun in de taille’)
	doof op de Ohren	‘hardhorend, doof’
		(lett. ‘doof op de oren’)
	mööd um de Ogen	‘moe, slaperig’ (lett. ‘moe om de ogen’)
	schietig um de Mund	‘met een vieze mond’ (lett. ‘vies om de mond’)
	flau in de Maag	‘een hongergevoel hebbend’
		(lett. ‘flauw in de maag’)
	ruuch um de Snuut	‘ongeschoren’ (lett. ‘ruig om de snuit’)
	steil in de Rüch	‘met een rechte rug (mensen, stoelen)’
		(lett. ‘steil in de rug’)
	knapp op de Tasch	‘krap bij kas’ (lett. ‘krap op de broekzak’)
	fix mit de Tung	‘rad van tong, welbespraakt’
		(lett. ‘fiks met de tong’)

Ook in het Noordfries, het Fries dat gesproken wordt in Duitsland aan de westkust van Sleeswijk-Holstein, treedt de constructie op. De volgende voorbeelden komen uit het Fering, het Noordfriese dialect van het eiland Föhr (vgl. Wurdenbuk 1986):

(15)	hard/wok uun liiw	‘hardlijvig / diarree hebbend’
		(lett. ‘hard/week in lijf’)
	rap üüb a mös	‘rad van tong, welbespraakt’
		(lett. ‘rap op de mond’)

[p. 131]

ruad am't hood	‘met een rood hoofd; blozend’
	(lett. ‘rood om het hoofd’)
witj am a neeb	‘wit om de neus’
flau üüb a bian	‘met zwakke benen’ (lett. ‘flauw op de benen’)

In het Hoogduits, dat eveneens het anaforische lidwoord kent, is de verbinding mogelijk:

(16)	breit in den Schultern	‘breedgeschouderd’
		(lett. ‘breed in de schouders’)
	grau im Gesicht	‘met een grauw gezicht’
		(lett. ‘grauw in het gezicht’)
	schwach auf der Brust	‘het op de borst hebbend’ (lett. ‘zwak op de borst’)
	nicht richtig im Kopf	‘verstandelijk gehandicapt’
		(lett. ‘niet goed in het hoofd’)
	weich in den Knien	‘met knikkenden knieën’
		(lett. ‘week in de knieën’)

Ik heb echter de indruk dat hij hier minder gebruikelijk is dan in het Fries en het Nederduits. Bovendien ontbreekt in het Hoogduits het gebruik van um in combinatie met woorden voor het gezicht of delen daarvan (weiß um die Nase ‘wit om de neus’ is, net als in het Nederlands, een uitzondering). Er lijkt zich dus wat deze constructie en zijn specifieke kenmerken betreft in de moderne Westgermaanse dialecten een Fries-Nederduits dialectcontinuum af te tekenen. Hierop duidt ook de soms woordelijke overeenkomst van een deel van de uitdrukkingen. De dialectale verbreiding van de verbinding en zijn eigenschapppen en gebruiksmogelijkheden in de verschillende dialecten verdienen echter een diepgaander onderzoek dan in het kader van dit artikel mogelijk is.

3. Analyse en vergelijking

In deze paragraaf geef ik een tentatieve analyse van verbindingen als read om 'e holle in het Fries en vergelijk ik de constructie met andere A^P^DP-verbindingen.

Voor de verbinding read om 'e holle dienen zich minstens twee analyses aan. Omdat de voorzetselgroep het adjectief (de adjektiefgroep) lijkt te modificeren, d.w.z. de extensie ervan beperkt, zou men als een eerste optie kunnen

[p. 132]

aannemen dat de voorzetselgroep geadjungeerd is aan de adjectiefgroep. De structuur van de verbinding zou er dan als volgt uitzien:

(17)	[^ap [^ap read ] [^pp om 'e holle]]

Interessanter zou het echter zijn om de verbinding structureel te relateren aan zinnen als die in (1c), dus om Hy is read om 'e holle in verband te brengen met De holle is him read. In die laatste zin is sprake van een predicatierelatie tussen de holle en read. Wij zouden dat kunnen verantwoorden door aan te nemen dat beide elementen onderliggend in respectievelijk de specificeerderpositie en de complementspositie van een Small Clause staan (vgl. o.a. Stowell 1981, Kayne 1984, T. Hoekstra 1984). In De holle is him read is de holle dan uit de specificeerderpositie van de Small Clause naar de subjectpositie van de matrixzin verplaatst. Zouden we nu in Hy is read om 'e holle ook een predicatierelatie tussen de holle en read en daarmee een Small Clause kunnen aannemen? Dat is inderdaad mogelijk, als we ervan uitgaan dat in verbindingen als read om 'e holle predicaatinversie heeft plaatsgevonden, waarbij het predicaat read uit de complementspositie van de Small Clause (XP) naar de specificeerderpositie van een hoger gelegen functionele projectie (FP) is verplaatst (die dan op zijn beurt prediceert over het onderwerp hy in Hy is read om 'e holle):

(18) [^fp read [^f' om + X.[^j 'e holle [^x. t^j t^fp]]]]

De verbinding read om 'e holle zou daarmee een voorbeeld zijn van predicaatinversie in het adjectivale domein. Voor het verbale domein is predicaatinversie bekend uit copulaconstructies als The best candidate is John tegenover John is the best candidate zonder inversie (vgl. Moro 1997):

(19)	[^fp the best candidate^i [^f is + X^j [^xf John [^x' t^j t^j ]]]]

In de literatuur is betoogd dat ook in het nominale domein predicaatinversie kan plaatsvinden, bijv. in een constructie als (een) schat van kind (vgl. Bennis et al. 1997/1998, den Dikken 1998):

(20)	[^fp schat^i [^f van + een^j [^xp kind [^x' t^j t^j ]]]]

In deze constructie neemt het voorzetsel van de hoofdpositie van de FP in en fungeert als een soort nominale variant van de copula in (19). In (18) zou deze positie worden ingenomen door de voorzetsels yn, op of om. Het hoofd van de Small Clause (X) ondergaat hoofdverplaatsing en wordt aan F geadjungeerd. In (18) en (19) is dit hoofd leeg, in (20) neemt het de gestalte aan van het pseudo-lidwoord een. Voor een nadere motivatie van de betreffende structuren en verplaatsingsoperaties moet hier verwezen worden naar de genoemde literatuur.

[p. 133]

Een analyse met predicaatinversie als in (18) is echter niet onproblematisch. In de eerste plaats is het een beetje verdacht dat het voorzetsel in de verbinding read om 'e holle kan variëren, ook al is die variatie beperkt. Er lijken bovendien selectierestricties te bestaan tussen voorzetsel en DP. Zo verschijnt het voorzetsel om, zoals we gezien hebben, vooral bij woorden voor het gezicht of delen daarvan. Dat is onverwacht, als de prepositie een copula-achtig element is. Als we van een analyse zoals in (18) uitgaan, dan voorspellen we bovendien dat de woordreeks P^DP, die in deze analyse geen constituent vormt, geen PP-verplaatsing en PP-pronominalisering kan ondergaan. In vele gevallen zijn PP-verplaatsing (extrapositie, topicalisatie en scrambling) en PP-pronominalisering inderdaad moeilijk tot slecht, maar het is de vraag of dit structurele oorzaken heeft en of niet eerder de verregaande lexicalisering van de meeste A^P^DP-verbindingen hier een hand in het spel heeft.⁸ Bij een min of meer transparante verbinding zoals die in (21a) is zowel PP-verplaatsing (21b-d) als PP-pronominalisering (21e) echter geen probleem:

(21)	a.	...dat er (al) keal op 'e plasse is	‘...dat-ie (al) kaal (lett. kaal op de schedel) is’
	b.	...dat er (al) keal is op 'e plasse
	c.	Op 'e plasse is er (al) keal
	d.	...dat er op 'e plasse (al) keal is
	e.	...dat er dêr (al) keal is

Hoewel dit betekent dat de structuur in (18) niet correct kan zijn, is daarmee een analyse met predicaatinversie nog niet helemaal van de baan. We zouden namelijk ook kunnen aannemen dat de woordreeks P^DP inderdaad een PP-constituent is en wel het PP-subject van de Small Clause (XP). Het hoofd van de FP zou bij zo'n analyse leeg blijven. Het Small Clause-predicaat is over het PP-subject naar de specificeerderspositie van de FP verplaatst.

8 De syntactische splitsing van verbindingen als read om 'e holle door PP-verplaatsing of ook door verplaatsing van het predicaat (bijv. Read is er om 'e holle) geeft sprekers, ook als ze het resultaat accepteren, vaak het gevoel dat de PP niet meer zo vast bij het adjectief hoort, eerder een zelfstandige bijwoordelijke bepaling is geworden. Splitsing leidt tot een verlies aan geidiomatiseerdheid. Verbindingen die een overdrachtelijke betekenis, hebben verliezen deze bij splitsing; zo kan...dat er slop is yn 'e ankels misschien nog betekenen ‘...dat ie slappe enkels heeft’, maar niet meer ‘...dat ie onvast van karakter is’. Verbindingen die alleen een overdrachtelijke betekenis hebben, kunnen daarom helemaal niet gesplitst worden (*...dat er rûch is yn 'e mûle ‘...dat ie grove taal gebruikt’).

[p. 134]

Dat PP's als subject kunnen optreden, is niet algemeen aanvaard. Verbindingen van het type read om 'e holle kunnen misschien echter vergeleken worden met de A^PP-verbindingen in zinnen als in (22) (zie ook Broekhuis 1999, 333-337).

(22)	a....dat it hjir^i [^fpnoflik t^i] is	‘...dat het hier prettig is’
	b. ...dat it [^fp kâld yn Alaska] is	‘...dat het koud in Alaska is’
	c. ...dat it [^fp koarter oer Grins ] is	‘...dat het korter over Groningen is’

In Bennis & Wehrmann (1987) worden gepronominaliseerde PP's als hjir in (22a) en - impliciet ook - volle PP's als yn Alaska in (22b) als adjuncten geanalyseerd, die, doordat ze aan it, het syntactische subject van de Small Clause, gerelateerd worden, als het logische subject daarvan kunnen worden opgevat. Een probleem van deze analyse lijkt mij dat deze zogenaamde adjuncten, als het het volle PP's zijn (gepronominaliseerde PP's zoals hjir in (22a) worden verplicht gescrambeld), tussen het Small Clause-predicaat en het werkwoord kunnen staan, iets wat normaliter niet mogelijk is (vgl. *...dat het koud vorige week was). Vandaar zou ik hjir en yn Alaska liever als het syntactische (PP-)subject van de Small Clause willen opvatten. Net als in de verbinding read om 'e holle treedt in (22) verplicht predicaatinversie op. PP-subjecten van Small Clauses kunnen om niet helemaal duidelijke reden niet als subject van de zin voorkomen, zodat het Small Clause-subject hier niet tot zinssubject kan promoveren; zinnen als (23a) en (23b) zijn uitgesloten. De subjectpositie van de zin wordt derhalve in (22a,b) door een semantisch leeg voorlopig onderwerp it ingenomen.⁹ Routebeschrijvende PP's als oer Grins zijn (om al even onduidelijke reden) een uitzondering op de regel (vgl. Neeleman & Weerman 1999, 117-120): Ze kunnen optioneel in de subjectpositie van de zin voorkomen (vgl. (23c)):

(23)	a.	*...dat hjir noflik is
	b.	*...dat yn Alaska kâld is
	c.	...dat oer Grins koarter is

Semantisch worden het PP-subject van de Small Clause en het zinssubject aan elkaar gerelateerd. Abstraherend van de precieze procedure betekent dat

9 In het Zweeds zijn zinnen als Här är kallt idag ‘Het is hier koud vandaag’ en I Lund är väldigt vakkert ‘Het is erg mooi in Lund’ naast Här är det kallt en I Lund är det väldigt vakkert echter mogelijk (vgl. bijv. Platzack 1979, 11).

[p. 135]

dat in (22) de plaatsaanduidende PP als het logisch subject van de zin wordt opgevat, terwijl in zinnen met de verbinding read om 'e holle het subject van de Small Clause en het subject van de zin samen een ‘deel van een geheel’-interpretatie krijgen (Jantsje is read om 'e holle betekent logischerwijze ‘Jantsje's hoofd/het hoofd van Jantsje is rood’).¹⁰

Merk tenslotte op dat ook het klemtoonpatroon in de FP's in (22) overeenkomt met dat in de verbinding read om 'e holle: Het adjectief krijgt een duidelijk primair accent (...dat it KÂLD yn Alaska is).

Er is nog een ander type fan A^P^DP-verbindingen, dat voor een analyse met predicaatinversie in aanmerking zou kunnen komen, namelijk dat in (24) (vgl. Sipma 1949, 47; zie ook Broekhuis 1999, 461-463):¹¹

(24)	kant fan lea	‘welgevormd van leden’
	tsjep fan troanje	‘knap van gezicht’
	sûn fan herten	‘gezond van hart’
	rûn fan foarm	‘rond van vorm’
	swiersettich fan bestean	‘zwaarmoedig van aard’
	geef fan ynhouten	‘een goede lichamelijke gesteldheid hebbend’
		(lett. ‘gaaf van inhouten’)

De woordreeks P^DP bevat hier steeds het voorzetsel fan ‘van’ en een kaal substantief.

Ook in (24) lijkt een predicatierelatie tussen substantief en adjectief te bestaan. De semantische overeenkomst met de verbinding read om 'e holle is vrij groot. De verbinding in (25a) kan bijvoorbeeld met die in (25b) geparafraseerd worden (even afgezien van het stilistische feit dat de laatste wat verhevener klinkt):

(25)	a.	klien yn 'e mul	‘met een slanke taille’ (lett. ‘slank in de taille’)
	b.	klien fan mul	‘slank van taille’

Voor de verbindingen in (24) ligt een analyse als in (18) meer voor de hand.

10 Small Clauses met een PP-subject en inversie van het predicaat vinden we in zuivere vorm misschien ook in gebiedende zinnetjes van het type Op bêd mei jimme! ‘naar bed met jullie!’ en Fuort dermei! ‘Weg ermee!’.

11 Frei (1939) spreekt met betrekking tot zulke verbindingen al van ‘le type converse’. Hij zegt bijv. van een Franse zin als Sylvie est jolie de jeux ‘(lett.) Sylvia is mooi van ogen’ (p. 185): ‘Mais il arrive aussi que, par une sorte de court-circuit ou de de chassé-croisé, le prédicat se rapporte au premier sujet: Sylvie est jolie..., le second spécifiant, dès lors, à quelle partie du premier ce prédicat s'applique:...jolie des yeux. Dit in tegenstelling tot het ‘directe’ type Sylvie a de jolis yeux ‘Sylvia heeft mooie ogen’. Dezelfde tegenstelling direct/geconverteerd onderscheidt Frei in de woordvorming: Zo zou Fries slopankelich ‘met slappe enkels’ bij hem tot het directe type behoren, spiersterk ‘gespierd’ (lett. spiersterk) daarentegen tot het geconverteerde.

[p. 136]

De prepositie is constant, nl. fan, en PP-verplaatsing (hier alleen geillustreerd aan de hand van PP-extrapositie) en PP-pronominalisatie zijn altijd slecht:

(26)	a.	...dat se kant fan lea is
	b.	*...dat se kant is fan lea
	c.	*...dat se dêr(fan) kant is

Daarom zou ik ook voor deze verbindingen een analyse met predicaatinversie willen aannemen, waarbij het Small Clause-predicaat kant over het Small Clause-onderwerp lea heen naar de specificeerderpositie van een FP is verplaatst, waarvan fan het hoofd is:

(27)	[^fp kant^i [^f' fan + X^j [^xp lea [^x' t^j t^i]]]]

Nog meer als bij de verbinding read om 'e holle, speelt de geidiomaticeerdheid van de verbinding ons hier echter parten; het is moeilijk vast te stellen of de specifieke structurele eigenschappen aan de syntactische structuur of aan de geidiomatiseerdheid van de verbinding te danken zijn. De analyse met predicaatinversie die hier voor read om 'e holle en kant fan lea voorgesteld is, leunt daarom vooreerst sterk op theorie-interne opvattingen over de syntactische representatie van predicatie; harde empirische argumenten voor een Small Clause-analyse en tegen een analyse als in (17), waar om 'e holle (en fan lea) adjuncten zouden zijn, heb ik vooralsnog niet kunnen vinden.

Van verbindingen als read om 'e holle en kant fan lea onderscheiden zich in ieder geval duidelijk verbindingen van een adjectief en een PP-complement zoals in (28):¹²

(28)	grutsk op har bern	‘prots op haar kinderen’
	mâl mei syn beppe	‘gek op zijn oma’
	slij nei jenever	‘verzot op jenever’
	hurd oer syn meiwurkers	‘hard jegens zijn medewerkers’

12 Naast adjectieven met een PP-complement ter rechter zijde - het normale geval - kent het Fries, evenals de andere continentaalwestgermaanse talen, ook een aantal adjectieven met een DP-complement ter linker zijde (vgl. van Riemsdijk 1983):

(i)	it libben sêd	‘het leven zat’
	de problemen treast	‘tegen de problemen opgewassen’
	it paad bjuster	‘de weg kwijt’
	de kening trou	‘de koning trouw’

[p. 137]

bang fan hûnen	‘bang voor honden’
goed foar de kjeld	‘goed tegen de kou’

Zulke verbindingen hebben een structuur als in (29):

(29)	[AP [A grutsk [PP op har bern ]]]

Dat op har bern hier een PP is, blijkt uit het feit dat PP-verplaatsing algemeen mogelijk is; in (30b) wordt dit geillustreerd aan PP-extrapositie. Ook PP-pronominalisatie is onproblematisch, zoals (30c) laat zien:

(30)	a	...dat se grutsk op har bern is
	b.	...dat se grutsk is op har bern
	c.	...dat se dêr grutsk op is

Adjectieven (adjectiefgroepen) met een daaraan geadjungeerde PP, dus met de struktuur in (17), die we voor verbindingen als read om 'e holle en kant fan lea voorlopig terzijde hebben geschoven, komen waarschijnlijk ook voor. Vergelijk daartoe de meer of minder geidiomatiseerde verbindingen in (31) met een oorzaakaanduidende fan-PP (zie ook Broekhuis 1999, 463-465):¹³

(31)	a.	sljucht fan ferealens	‘gek van verliefdheid’
		dûm fan lilkens	‘dol van woede’
		siik fan ûnwennichheid	‘ziek van heimwee’
	b.	slop fan laitsjen	‘slap van het lachen’
		ferrêde fan toarst	‘uitgedroogd van de dorst’
		trochwiet fan swit	‘doornat van het zweet’

Dat we hier inderdaad met PP's te maken hebben, blijkt uit het feit dat PP-extrapositie zonder meer mogelijk is:

(32)	a.	...dat er sljucht fan ferealens wie	‘...dat ie gek van verliefdheid was’
	b.	...dat er sljucht wie fan ferealens

Het lijkt plausibel dat het hier, net als bij oorzaakaanduidende fan-PP's in het verbale domein (vgl. Mulder 1992, hdst. 7), om adjuncten gaat. Werkwoord-

13 Merk op dat oorzaakaanduidende fan-PP's, wanneer ze geen psychische oorzaak (31a), maar een fysieke oorzaak (31b) aanduiden, in deze verbindingen in het Fries vaak geen lidwoord bevatten, waar het Nederlands dat wel heeft.

[p. 138]

modificerende fan-PP's zoals in (33) staan zelfs verplicht in extrapositie:

(33)	a.	*...dat er (al) fan lilkens trille
	b.	...dat er (al) trille fan lilkens	‘...dat ie (al) trilde van woede’

Topicalisatie en scrambling zijn zowel bij adjectief- als bij werkwoordmodificerende fan-PP's uitgesloten:

(34)	a.	*Fan ferealens wie er sljucht / *Fan lilkens trille er
	b.	*...dat er fan ferealens (doedestiids) sljucht wie / *...dat er fan lilkens (al) trille

De verklaring voor de onmogelijkheid van topicalisatie en scrambling is waarschjnlijk dezelfde als die voor het feit dat werkwoordmodihcerende oorzaakaanduidende PP's verplicht in extrapositie staan. De verbindingen in (31) hebben het primaire accent op het voorzetselvoorwerp, maar een sterke extra prominentie op het adjectief; ze vertonen hetzelfde klemtoonpatroon als adjectieven met een versterkend bijwoord (slim fereale ‘erg verliefd’) of een versterkend prefix (bijv. smoarfereale ‘smoorverliefd’). Hoewel bij deze geidiomaticeerde verbindingen in syntactisch opzicht het adjectief/werkwoord het hoofd is en de fan-PP een bepaling, zijn de semantische verhoudingen eerder andersom: sljucht fan ferealens en trilje fan lilkens betekenen eigenlijk zoveel als ‘vreselijk verliefd’ en ‘vreseliijk boos zijn’. Vanwege hun betekenis houden ze waarschijnlijk de volgorde {versterkend element - versterkt element} aan.

Wanneer er geen sprake is van versterking (geidiomaticeerdheid) kan een oorzaakaanduidende fan-PP overal optreden, maar juist niet meer tussen het adjectief en het werkwoord:

(35)	a.	Fan tinken wurdt men wurch	Van denken word je moe’
	b.	...dat men fan tinken wurch wurdt
	c.	...dat men wurch wurdt fan tinken
	d.	*...dat men wurch fan tinken wurdt

In zo'n geval hebben we dan ook niet meer te maken met een A^P^DP-verbinding, maar met een zelfstandige adjunct-PP.

Bij het laatste type van A^P^DP-verbinding dat ik hier ter sprake wil brengen, gaat het om gevallen als in (36):

(36)

a.

kreas/eptich/skurf yn 'e klean

‘net/deftig/haveloos gekleed’ (lett. ‘net... in de kleren’)

[p. 139]

	libben/fleurich/flot op 'e trie	‘levendigvrolijk/vlot’ (lett. ‘levendig... op de draad’)
	goed op 'e stap	‘welvarend; gezond’ (lett. ‘goed op de stap’)
	goed yn steat	‘in goede staat’ (lett. ‘goed in staat’)
b.	goed fan oppassen	‘goed opppassend’ (lett. ‘goed van oppassen’)
	goed fan oannimmen	‘goed kunnende en willende leren’ (lett. ‘goed van aanemen’)

De verbindingen in (36) laten geen PP-extrapositie (of andere PP-verplaatsing) toe:

(37)	a.	...dat er kreas yn 'e klean is
	b.	*...dat er kreas is yn 'e klean

PP-extrapositie is gewoonlijk mogelijk met complement- of adjunct-PP's, maar niet met PP's die als (secundair) predicaat fungeren (vgl. T. Hoekstra 1984). Er is inderdaad reden om aan te nemen dat de PP's in (36) predicaten zijn en dat het bij deze verbindingen niet om AP's gaat, maar om PP's met een daaraan geadjungeerd bijwoord. Ze zouden dan de structuur in (38) hebben:

(38)	[PP [AP kreas] [PP yn 'e klean ]]

In gevallen als kreas yn 'e klean en fleurich op 'e trie is dat meteen duidelijk; de PP's yn 'e klean en op 'e trie kunnen ook zonder modificerend bijwoord voorkomen in repectievelijk de betekenissen ‘in de kleren, (aan(gekleed’ en ‘opgewekt’. Uitdrukkingen als fleurich op 'e trie onderscheiden zich door de klemtoon op het substantief en doordat de PP zelfstandig in min of meer dezelfde betekenis kan voorkomen van A^P^DP-verbindingen als die in (39), waar de klemtoon op het adjectief valt en waar de PP niet zelfstandig een predicatieve functie kan hebben:

(39)	tin op 'e trie	‘weinig kleren aanhebbend’ (lett. ‘dun op de draad’)
	skier op 'e trie	‘niet zuiver wit (van stoffen)’ (lett. ‘grauw op de draad’)

De verbindingen in (39) moeten dus tot het type read om 'e holle worden gerekend.

[p. 140]

De verbindingen in (36b) vertonen op het eerste gezicht overeenkomst met die in (24). Er bestaan echter verbindingen van hetzelfde type met een onmiskenbaar bijwoord. Vergelijk:

(40)	tige fan byinoarhâlden	‘erg spaarzaam, zuinig’ (lett. ‘erg van bijelkaarhouden’)
	tige fan oanpakken	‘goed willende aanpakken’ (lett. ‘erg van aanpakken’)

Sommige A^P^DP-verbindingen van het type in (36) zijn ook te herkennen aan het feit dat ze met het koppelwerkwoord sitte ‘zitten’ inplaats van wêze ‘zijn’ gecombineerd worden; sitte verschijnt gewoonlijk met PP-predicaten (vgl. Der sit in gatyn 'e hoas ‘Er zit een gat in de kous’):

(41)	tin yn 't fleis (sitte)	‘mager, niet vlezig’ (lett. ‘dun in het vlees’)
	tin/rûch yn't hier (sitte)	‘met dun haar / met lang en slordig haar’ (lett. ‘dun/ruig in het haar’)
	rom/krap yn 't fel (sitte)	‘een goede/slechte lichaamsgesteldheid hebbend’ (lett. ‘ruim/krap in het vel’)

Een probleem is dat in meerdere verbindingen van het type in (36) de PP niet zonder een begeleidend bijwoord kan optreden, zodat deze niet altijd zonder meer als de predicatieve kern van de verbinding te herkennen is (*yn steat, *fan oannimmen).

4. Conclusie

In dit artikel heb ik een bijzonder type van A^P^DP-verbindingen in het (Westerlauwers) Fries aan de orde gesteld, namelijk uitdrukkingen zoals read om 'e holle ‘met een rood hoofd; blozend’. Dit type verbindingen lijkt vooral sterk verbreid te zijn in het Fries-Nederduitse taalgebied. Ik heb ze voorlopig geanalyseerd als gevallen van predicaatinversie in het adjectivale domein en heb betoogd dat de woordreeks P^DP in deze verbindingen een PP-subject is. Door hun klemtoonpatroon - ze hebben primair accent op het adjectief - onderscheiden ze zich duidelijk van andere A^P^DP-verbindingen, d.w.z. van een tweede verbinding met predicaatinversie (waar de DP het subject is en P een copula-achtig voorzetsel), van verbindingen van een adjectief en een PP-complement, van verbindingen van een adjectief en een PP-adjunct en van PP-predicaten met een modificerend bijwoord. Deze andere A^P^DP-verbindingen konden in het kader van dit artikel niet uitputtend worden behandeld en ook bij de verbinding read om 'e holle blijven enige vragen open. Een probleem bij de structurele analyse van A^P^DP-verbindingen vormt de sterke

[p. 141]

geidiomaticeerdheid van de meerderheid daarvan; hierdoor wordt het toepassen van de gebruikelijke syntactische tests bemoeilijkt. Nader onderzoek naar specifieke eigenschappen van A^P^DP-verbindingen (bijv. naar het opvallende klemtoon patroon van read om 'e holle) is daarom geboden.

Literatuur

Bennis, Hans & Pim Wehrmann
	1887	‘Adverbial arguments’, in: Frits Beukema & Peter Coopmans (uitg.), Linguistics in the Netherlands 1987, Foris, Dordrecht, 1-11.
Bennis, Hans, Norbert Corver & Marcel den Dikken
	1997/1998	‘Predication in nominal phrases’, The Journal of Comparative Germanic Linguistics 1, 85-117.
Bree, Cor van
	1981	Hebben-constructies en datiefconstructies binnen het Nederlandse taalgebied. Hendrik Ido Ambacht (Diss. Leiden).
Bree, Cor van
	1987	Hebben- en datiefconstructies in het Friese (en Nederlandse) taalgebied’, in: Siebren Dyk & Jarich Hoekstra (uitg.), Ta de Fryske syntaksis. Fryske Akademy, Ljouwert, 81-103.
Broekhuis, Hans
	1999	Adjectives and adjective phrases. Modern Grammar of Dutch occasional papers 2. Tilburg.
Corver, Norbert
	1997	‘The Internal Syntax of the Dutch Extended Adjectival Projection’, Natural Language and Linguistic Theory 15, 289-368.
Dijk, Siebren
	1997	Noun Incorporation in Frisian. Fryske Akademy, Ljouwert.
Dikken, Marcel den
	1998	‘Predicate Inversion in DP’, in: A. Alexiadou & C. Wilder (uitg.), Possessors, Predicates and Movement in the Determiner Phrase. Benjamins, Amsterdam/Philadelphia, 177-214.
Frei, Henri
	1939	‘Sylvie est jolie des yeux’, in: Mélanges de linguistique offerts à Charles Bally. Genève, 185-192.
Guéron, Jacqueline
	1985	‘Inalienable Possession, PRO-Inclusion and Lexical Chains’, in: J. Guéron, H.-G-Obenauer & J.-Y. Pollock (uitg.), Grammatical Representation, Foris, Dordrecht, 43-86.
Haeseryn et al.
	1997	Algemene Nederlandse Spraakkunst. Nijhoff, Groningen / Wolters Plantyn, Deurne.
Hoekstra, Jarich
	1986	‘Taalsnipels 12: Slop yn 'e ankels’, Friesch Dagblad (6-12-1986)

[p. 142]

Hoekstra, Teun
	1984	Transitivity. Grammatical Relations in Government-Binding Theory. Foris, Dordrecht.
Kayne, Richard
	1984	Connectedness and Binary Branching. Foris, Dordrecht.
Laan, Klaas ter
	1952^2	Nieuw Groninger Woordenboek. Noordhoff, Groningen-Djakarta.
Moro, Andrea
	1997	The Raising of Predicates: Predicative Noun Phrases and the Theory of Clause Structure. Cambridge University Press, Cambridge.
Mulder, René
	1992	The Aspectual Nature of Syntactic Complementation. HIL dissertations 3. ICG Printing, Dordrecht.
Neeleman, Ad & Fred Weerman
	1999	Flexible Syntax. Kluwer, Dordrecht.
Platzack, Christer
	1979	The Semantic Interpretation of Aspect and Aktionsarten. A Study of Internal Time Reference in Swedish. Foris, Dordrecht.
Riemsdijk, Henk van
	1983	‘The case of German adjectives’, in: F. Heny & B. Richards (uitg.), Linguistic Categories: Auxiliaries and Related Puzzles I, Reidel, Dordrecht, 223-252.
Sipma, Pieter
	1949	Ta it Frysk III. Van der Velde, Ljouwert.
Stowell, Tim
	1981	Origins of Phrase Structure. Diss. MIT, Cambridge Mass.
Visser, Willem
	1987	‘Inalienable Possession’ in het Fries. Ongepubliceerd paper, Fryske Akademy, Ljouwert.
Wurdenbuk
	1986	=Wurdenbuk för Feer an Oomram. Wörterbuch der friesischen Gegenwartssprache von Föhr und Amrum, zusammengestellt von Ommo Wilts. Verlag Jens Quedens, Insel Amrum.