Taal en Tongval. Jaargang 55

[p. 143]

Johan van der Auwera & Annemie Neuckermans
Een Oost-Vlaamse Driedubbele Negatie

Abstract

The paper focuses on the construction en niemand niet ‘not anyone’ (literally ‘not no one not’), available in East Flemish dialects and finds it to be unaccounted for in current typological work about negation. We spell out in some detail how predicate negators like not and quantifier negators like noone interact and develop. Within this hypothesis en niemand niet will be analyzed as an intermediate stage. From the point of view of dialect geography, en niemand niet is also an intermediate form.

1. Inleiding

In dit artikel wordt een voor Oost-Vlaanderen typische driedubbele negatie vanuit een typologische hoek bekeken. De negatieve uitdrukkingsvorm in kwestie wordt geïllustreerd in (1).

(1) 'k en ben niemand ni tegengekomen
‘ik ben niemand tegengekomen’

Naar de vorm bevat (1) drie negaties: de twee predikaatnegaties en en ni en de kwantomegatie niemand.¹ Naar de betekenis gaat het evenwel om slechts één negatie. Met (1) wordt er ontkend dat de spreker iemand tegengekomen is. Flet typologische perspectief van waaruit de constructie bekeken wordt betreft vooral het werk van Haspelmath (1997), waarin onder meer de interactie van de ‘Jespersen Cyclus’ en de uitdrukking van kwantomegatie bestudeerd wordt. De dialectgegevens werden verzameld in het kader van het ‘SAND-project’ (‘Syntactische Atlas van de Nederlandse Dialecten’).² In dit artikel worden enkel de Zuid-Nederlandse gegevens besproken.

1 Er bestaan voor ‘predikaatnegatie’ en ‘kwantomegatie’ vele andere termen in de literatuur. En ... niet kan beschouwd worden als een enkelvoudige zij het ‘discontinue’ of ‘tweedelige’ negatie. Het verschijnen van een negatieve kwantor in een negatieve context wordt vaak in termen van concord besproken.

2 Het SAND-project loopt van 2000 tot 2003 en wordt ondersteund door het Vlaams-Nederlands Comité voor Nederlandse Taal en Cultuur (G.2214.00). Het onderzoek wordt uitgevoerd door een samenwerkingsverband tussen de Uni versiteiten van Amsterdam, Antwerpen, Gent, Leiden en het Meertens-Instituut. Het veldwerk waarop dit artikel berust werd uitgevoerd door Gunther De Vogelaer (Gent), Annemie Neuckermans (Gent), en Vicky Van Den Heede (Antwerpen). Er werd gebruik gemaakt van een questionnaire (Barbiers & Vanden Wyngaerd (2001). Ander SAND-werk over negatie is Barbiers (2003) en Haegeman (2003). Bijzondere dank gaat ook naar Reinhild Vandekerckhove.

[p. 144]

2. De Jespersen Cyclus

Het was Dahl (1979: 88) die de term ‘Jespersen's Cycle’ bedacht voor het scenario, beschreven door Otto Jespersen (1917), waarin een predikaatnegatie vergezeld kan worden door een versterkend element, de versterker met de tijd een verplicht onderdeel wordt van de predikaatnegatie en de oorspronkelijke predikaatnegatie gaat vervangen. De Jespersen cyclus³ lijkt typisch voor Europa te zijn (zie Bemini & Ramat 1996, Haspelmath 1997: 203). Ook het Nederlands heeft de Jespersen cyclus ondergaan (zie Van der Horst & Van der Wal 1979, Burridge 1983, Beheydt 1998). (2.a) schetst de ontwikkeling in termen van 3 stadia. Het is evident dat er tussenstadia zijn: één waarin niet optioneel was als versterking, en één waarin en optioneel kon wegvallen. De evolutie wordt daarom ook vaak weergegeven in termen van vijf stadia.

(2) a. en > en... niet > niet
b. en > en (... niet) > en... niet > (en...) niet > niet

Bijzonder aan het Nederlands is dat het wellicht de enige Germaanse taal is die het oude en nog niet geheel heeft opgegeven, althans niet in de zuide-

Kaart 1. Gebruik van en.... niet in hoofd- en bijzinnen

3 We spreken in deze paper liever van ‘Jespersen cyclus’ dan van ‘Jespersen's cyclus’, omdat er meer dan één type is en we daarom de term graag met een onbepaald lidwoord willen gebruiken.

[p. 145]

lijke dialecten. Kaart 1 is een voorlopige SAND-kaart die laat zien waar we sporen van en... niet aangetroffen hebben, in de hoofd- en de bijzin of enkel in de bijzin. Het is dit en... niet dat we ook in (1) terugvinden.

De Jespersen cyclus is eerst en vooral een generalisatie over de ontwikkeling van predikaatnegatie. Maar de hypothese is relevant voor een goed begrip van kwantornegaties, en wel op een dubbele manier. Ten eerste kan het versterkende element een kwantornegatie zijn. Voor het Nederlands is dit het geval. De versterker niet betekende oorspronkelijk ‘niets’. Voor het Frans is dit anders, want het Franse pas betekende ‘stap’. Studies van de Jespersen cyclus benadrukken terecht de parallellen tussen de ontwikkeling in het Frans ((3)) en het Nederlands.

(3)

ne

>

ne... pas

>

pas

Maar toch is er een verschil: voor het Nederlands, en niet voor het Frans, was de versterker al negatief. Eén aspect van de cyclus voor het Nederlands is dus dat een kwantornegatie uiteindelijk een predikaatnegatie wordt.

De tweede manier waarop de Jespersen cyclus relevant is voor kwantornegatie is dat de kwantornegatie, als het ware, zijn eigen Jespersen cyclus heeft, al is het een lichtjes afgeslankte vorm. Dit heeft onder meer Haspelmath (1997: 204) aangetoond, met het Frans.

(4)	a.	je ne dis >	je ne dis pas	>	je dis pas
	b.	----	je ne vois personne	>	je vois personne

Net zoals in het tweede stadium van de ‘normale’ Jespersen cyclus de negatie tweeledig is en in het derde stadium de oude predikaatnegatie verdwenen is, zo is er een tweeledig stadium in de uitdrukking van de kwantornegatie, en zo verdwijnt daarna de oude predikaatnegatie. In het eindstadium van de cyclus van de kwantornegatie wordt de negatie enkel nog op de kwantor uitgedrukt. Dit is typologisch zeldzaam, aldus Haspelmath (1997: 202), die zich verder ook beroept op het eerdere werk van Bernini & Ramat (1992) en Kahrel (1996). Als kwantornegatie op de kwantor zelf uitgedrukt wordt dan is er een universele voorkeur om de negatie terug bij het predikaat uit te drukken. Haspelmath ( 1997: 203) geeft hiervoor een semantische verklaring, maar of die juist is of niet, het feit dat er die universele voorkeur is lijkt een robuuste hypothese. Verder beweert Haspelmath dat er slechts twee contexten zijn waarin de taal kan afwijken van de universele voorkeursstrategie en één daarvan is precies die van een Jespersen cyclus zoals in (4.b). Bovendien, aldus weer Haspelmath (1997: 205), is de universele voorkeur zo sterk dat het effect van de Jespersen cyclus weer ongedaan gemaakt kan worden. In het Frans van Québec, bij voorbeeld, komt er een pas personne stadium (gegevens in Daoust-Blais 1976: 1127 en Muller 1991: 262).

[p. 146]

(4)

b'.

----

je ne vois personne >

je vois personne

>

je vois pas personne

Tot hier het typologische werk over de relatie tussen predikaatnegatie en kwantornegatie. Voor wat het Nederlands betreft, biedt de analyse een plausibel perspectief voor het voorkomen van (5), de variant van het Standaard Nederlands, alsook voor (6), een variant die in grote delen van het Zuid-Nederlandse taalgebied voorkomt - zie sectie 4).

(5)	ik ben niemand tegengekomen
(6)	ik ben niemand ni tegengekomen

Zowel niemand als niemand ni vinden hun plaats in de Nederlandse pendant van het Franse (4.b’).

(7)

----

ik en zag niemand

>

ik zag niemand

>

ik zag niemand ni

Over het en... niemand ni in (1) evenwel biedt de Jespersen-Haspelmath gedachtegang geen uitsluitsel. Dit probleem zullen we in de volgende sectie oplossen.

3. Een geïntegreerd scenario

In wat volgt schetsen we een hypothese over de mogelijke ontwikkeling van de Nederlandse predikaat- en kwantornegatie. Er is een focus op de processen, niet op de chronologie, en evenmin op de allomorfische variatie. Ook de vele bestaande hypothesen over de factoren die de snelheid van het proces kunnen beïnvloeden (zoals hoofdzin tegenover bijzin of de plaats van de negatie) laten we buiten beschouwing. We ontwikkelen een scenario dat plaats biedt aan zowel de predikaatnegatie als de kwantornegatie. Voor wat de predikaatnegatie betreft biedt dit artikel weinig nieuws, en verwijzen we voor argumentatie en gegevens naar Van der Horst & Van der Wal (1979), Burridge (1983), en Beheydt (1998). Voor kwantornegatie bestaat er nog geen systematisch historisch onderzoek. Het geschetste scenario, in sectie 4 overigens nog voorzien van een variant, geldt hier als zeer tentatief. In wat volgt stellen we de Jespersen cyclus voor in termen van vijf stappen (zoals in (2.b)) in plaats van drie (zoals in (3)).

De oudste overgeleverde bronnen van het Nederlands documenteren het gebruik van de enkelvoudige predikaatnegatie en. Dit is het eerste stadium van de Jespersen cyclus. Voor wat de kwantornegatie betreft, is het onze hypothese dat de taal de universele voorkeur voor de dubbele uitdrukking laat zien, met naast een kwantornegatie ook nog een predikaatnegatie - zie Figuur 1. Aan

[p. 147]

de kant van de kwantornegatie behandelen we enkel en niet en en niemand en in de latere uitwerking overigens alleen en niemand.⁴

Stadium	Predikaatnegatie		Kwantornegatie
1	en	en niet	en niemand

Figuur 1. Ontwikkeling van predikaat-en kwantornegatie - Stadium 1

Niemand en niet zijn morfologisch complex. In een vroeger stadium is er een fusie geweest tussen en of ne en de positieve kwantoren iemand en iet. We nemen aan dat het de gewone predikaatnegatie en is die univerbeert met de positieve kwantor (vgl. Stoett 1923: 160-161, en Bernini & Ramat 1996 over het Oudsaksisch en Gotisch), dat op die manier een patroon ontstaat dat niet in overeenstemming is met de universele voorkeur om de kwantornegatie te laten vergezellen van een predikaatnegatie⁵, en dat de situatie met de herinvoering van en terug rechtgetrokken wordt. Figuur 2 laat zien dat er in het eerste stadium van de predikaatnegatie aan de kant van de kwantornegatie al behoorlijk wat gebeurd moet zijn.

Stadium	Predikaatnegatie	Kwantornegatie
1	en

Figuur 2. Ontwikkeling van predikaat-en kwantornegatie - Stadium 1

In het klassieke tweede stadium wordt de predikaatnegatie versterkt. Hiertoe wordt er een kwantornegatie ingeroepen. Mogelijkerwijze begint de vorm zich in die periode te ontdubbelen, met een niet vorm die zich specialiseert voor predikaatnegatie en een niets vorm die voor kwantornegatie fungeert.

4 Op dit ogenblik hebben we alleen voor niemand SAND-gegevens. We doen geen uitspraken over de andere kwantoren.

5 In de vorige sectie hebben we vermeld dat er volgens Haspelmath (1997: 203) twee processen zijn die tegen de universele voorkeur kunnen ingaan. Het ene is de Jespersen cyclus, het andere is univerbatie van predikaatnegatie en kwantor. Volgens ons (maar, vreemd genoeg, niet volgens Haspelmath 1997: 209) hebben we hier precies met het tweede proces te maken.

[p. 148]

Stadium	Predikaatnegatie	Kwantornegatie
1	en
2

Figuur 3. Ontwikkeling van predikaat-en kwantornegatie - Stadia 1 en 2

In dit stadium wordt niet hoe langer hoe meer verplicht. In dit proces zou het zich ook naar andere negatieve contexten kunnen uitbreiden, met name die van de kwantornegatie. In Figuur 4 tonen we voor en niemand - en niets laten we voortaan buiten beschouwing - twee scenario's, in het ene scenario wordt niet ook optioneel bij en niemand, en in het andere niet.

Stadium	Predikaatnegatie	Kwantornegatie
1	en
2

Figuur 4. Ontwikkeling van predikaat-en kwantornegatie - Stadia 1 en 2

Beide scenario's kunnen in termen van analogie verklaard worden. Als niet optioneel toegevoegd wordt aan de kwantornegatie, dan zou dat kunnen zijn omwille van de analogie met de optionele toevoeging aan de predikaatnegatie. Maar ook als het niet gebeurt, kan analogie spelen: en niemand is een dubbele markering, net zoals en niet. De toevoeging van niet aan en niemand zou een drieledig en niemand niet doen ontstaan, wat de analogie in termen van tweeledigheid zou verstoren. Voor de splitsing in twee scenario's is er verder

[p. 149]

ook dialectevidentie. Op Kaart 2 geven de twee driehoeken samen ongeveer de zone weer waarin op dit ogenblik en niet nog voorkomt in de hoofdzin. In de linker driehoek komt en niet voor samen met en niemand, in de rechter driehoek komt en niet voor samen met en niemand (niet).

Kaart 2. en niet, en niemand, en niemand (niet)

Natuurlijk heeft een diachrone hypothese diachroon bewijsmateriaal nodig en Kaart 2 toont enkel een synchroon dialectbeeld. Maar toch toont Kaart 2 dat de predikaatnegatie en niet even goed kan samengaan met de kwantornegatie en niemand als met de kwantornegatie en niemand (niet).

In het derde stadium is niet verplicht geworden, zowel voor de predikaatnegatie als voor één van de twee kwantornegatiescenario's. Verder moet de druk om bij en niemand nog een niet toe voegen nu groter zijn dan in het vorige stadium, want ondertussen is niet bij de predikaatnegatie verplicht geworden.

[p. 150]

Stadium	Predikaatnegatie	Kwantornegatie
1	en
2
3

Figuur 5. Ontwikkeling van predikaat-en kwantornegatie - Stadia 1-3

In het vierde stadium is en aan het verdwijnen en in het vijfde stadium is het weg. Opnieuw is er een analogiedruk om de niet-loze kwantornegatie te verrijken met niet. In het vijfde stadium is de kans dat niet toegevoegd wordt wel bijzonder groot, omdat de niemand strategie indruist tegen de universele voorkeur.⁶

6 Het idee dat niet ook in het vijfde stadium in het systeem van de kwantomegatie kan toetreden werd al door Blancquaert (1923: 61) geopperd.

[p. 151]

Stadium	Predikaatnegatie	Kwantornegatie
1	en
2
3
4
5

Figuur 6. Ontwikkeling van predikaat-en kwantornegatie - Stadia 1-5

Deze voorstellingswijze laat de in (4) voorgestelde parallellie goed zien. In Figuur 7 tonen we de twee Jespersen cycli met een kadertje met een volle lijn. Maar Figuur 7 bevat nog drie andere Jespersen cycli, aangeduid met onderbroken lijnen. Hier gaat het om een ontwikkeling van en niemand naar niemand niet via en niemand niet of (en) niemand (niet). De drie cycli verschillen naar gelang van het stadium waarin niet zijn intrede doet. Het is precies het en niemand niet waarvoor in vorig onderzoek nog geen plaats was.

[p. 152]

Figuur 7. Ontwikkeling van predikaat-en kwantornegatie - Stadia 1-5

4. De dialectologie van (en) niemand (niet)

In de vorige sectie hebben we beweerd dat en niemand niet een constructie is die ontwikkelingsgewijs tussen en niemand en niemand niet zit. We laten nu zien dat en niemand niet ook dialectologisch intermediair is.

Kaart 3 toont de ruime spreiding van niemand niet. Er werd informanten gevraagd of zin (8) in hun dialect mogelijk was.

(8)	er wil niemand niet dansen

[p. 153]

Kaart 3. Verspreiding van niemand niet

Kaart 3 laat zien dat niemand niet zeer ruim verspreid is. Er is een kleine Brabantse zone waarin niemand niet niet aanvaard wordt - maar wel iemand niet.⁷ Het is echter vooral in West-Vlaanderen dat niemand niet geweerd wordt. Hier, en vooral in zuidelijk West-Vlaanderen, wordt niemand niet vertaald in en niemand. Dit wordt op Kaart 4 getoond.

Kaart 4. Verspreiding van en niemand

7 Dit fenomeen werd al door Pauwels (1958) opgemerkt. We besteden er bijzondere aandacht aan in van der Auwera & Neuckermans (in druk).

[p. 154]

Sommige informanten vertalen zin (8) ook met en niemand niet. Op Kaart 5 zien we dat Oost-Vlaanderen hiervoor het kerngebied is.⁸

Kaart 5. Verspreiding van en niemand niet

Als we Kaarten 3, 4 en 5 vergelijken zien we dat het kerngebied voor en niemand niet als een overgangsgebied tussen en niemand en niemand niet beschouwd kan worden. Maar er is meer. Elk van de informanten die en niemand niet gebruikten in hun vertaling van (8) aanvaarden ook of het westelijke en niemand, op Kaart 6 aangeduid met ⇐, of het oostelijke niemand niet, aangeduid met ⇒.

Kaart 6. en niemand niet tussen en niemand en niemand niet

8 Hiermee wordt niet ontkend dat en niemand niet ook elders kan voorkomen. Ook Haege- man (1995: 116) aanvaardt het voor het West-Vlaams.

[p. 155]

De conclusie is dat de dialectgegevens en de cycliciteitshypothese met elkaar in overeenstemming zijn. In beide bekleedt en niemand niet een intermediaire status. Zoals ook bij de discussie van Kaart 2 mogen we niet beweren dat de moderne dialectspreiding een bewijs levert voor de diachrone hypothese. In de cycliciteitshypothese heeft de intermediariteit van en niemand niet een systeeminteme oorzaak: het is omwille van de analogie met de predikaatnegatie van het eigen systeem, het Jespersoniaanse spel van verzwakking en versterking, en het bestaan van een universele voorkeursstrategie (geen kwantornegatie zonder predikaatnegatie) dat sprekers aan hun kwantornegatie een niet toevoegen. Maar er is ook een systeemexteme verklaring mogelijk. Sprekers kunnen hun systeem ook aanpassen omwille van interferentie van een ander systeem. In deze optiek is het en niemand niet gebruik analyseerbaar als een mengvorm van en niemand en niemand niet. Het gaat om sprekers die conservatief waren en in het derde stadium aan en niemand toe waren of in hun vierde aan (en) niemand, maar die uit het progressieve systeem van hun buren, meer bepaald uit het niemand niet van hun vijfde stadium, het niet overnamen. De stappen van een dergelijk extern gestuurde ontwikkeling zijn al in de cyclus voorzien. In Figuur 8 duiden we ze aan met een omkadering. Ook vanuit dit systeemextem perspectief is en niemand niet een intermediaire constructie, een conservatieve constructie met een uit een ander systeem gedropt progressief element.

Figuur 8. Ontwikkeling van predikaat-en kwantornegatie - Stadia 3-4

[p. 156]

5. Conclusie

In dit artikel hebben we een schets gegeven van de ontwikkeling van predikaat- en kwantornegatie. Deze schets integreert de klassieke Jespersen cyclus voor predikaatnegatie, alsook drie cycli voor kwantornegatie. Er wordt op die manier een plaats voorzien voor een driedubbele constructie, die typisch is voor Oost-Vlaamse dialecten en die binnen het typologische werk over negatie nog niet beschreven, laat staan verklaard was. Van deze driedubbele negatie - type en niemand niet - hebben we beweerd dat ze een tussenstadium is tussen en niemand en niemand niet. We hebben laten zien hoe het intermediaire karakter gereflecteerd wordt in de dialectgegevens.

Bibliografie

Barbiers, Sjef
	2003	Microvariation in varieties of Dutch. In: Barbiers, Comips en Van der Kleij (eds.) 13-40.
Barbiers, Sjef en Guido Vanden Wyngaerd
	2001	Vragenlijst voor de Syntactische Atlas van de Nederlanse Dialecten. Intern verslag SAND-project.
Barbiers, Sjef, Leonie Cornips en Susanne van der Kleij (eds.)
	2003	Syntactic Microvaration. Meertens Instituut Electronic Publications in Linguistics 2, http://www.meertens.knaw.nl/books/synmic/
Beheydt, Griet
	1998	Het gebruik en de vorm van de negatie in het Zuidelijke Nederlands in een diachronisch perspectief (15de - 20ste eeuw.). Licentiaatsthesis, Katholieke Universiteit Leuven.
Bernini, Giuliano en Paolo Ramat
	1996	[1992] Negative sentences in the languages of Europe. Berlin: Mouton de Gruyter.
Blancquaert, Edgard
	1923	Over de dubbele ontkenning en nog wat. Handelingen van het Vlaamse Filologencongres 6: 60-69.
Burridge, Kate
	1983	On the development of Dutch negation. In: Hans Bennis en W.U.S. van Lessen Kloeke (eds.), Linguistics in the Netherlands 1983, 31-40. Dordrecht: Foris.
Dahl, Östen
	1979	Typology of sentence negation. Linguistics 17: 79-106.
Daoust-Blais, Denise
	1976	Étude de quelques constructions syntaxiques du parler français de Montréal: quantificateurs et négation. In: Marcel Boudreault en Frankwalt Möhren (eds.), Actes du XIIIe congrès international de linguistique et philologie romanes. Volume II, 1119-1132. Québec: Les presses de l'université de Laval.
Haegeman, Liliane
	1995	The syntax of negation. Cambridge: Cambridge University Press.

[p. 157]

Haegeman, Liliane
	2003	Some notes on DP-intemal negative doubling. In: Barbiers, Cornips en Van der Kleij (eds.), 152-184.
Haspelmath, Martin
	1997	Indefinite Pronouns. Oxford: Clarendon Press.
Jespersen, Otto
	1917	Negation in English and Other Languages. Copenhagen: A.F. Host.
Kahrel, Peter
	1996	Aspects of negation. Doctoral dissertation, University of Amsterdam.
Muller, Claude
	1991	La négation en français: syntaxe, sémantique et éléments de comparaison avec les autres langues romanes. Genève: Droz.
Pauwels, J[an] L.
	1958	Het dialect van Aarschot en omstreken. Brussel: Belgisch Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek.
Stoett, F[rederic] A.
	1923^3	Middelnederlandsche spraakkunst, syntaxis. Den Haag: Nijhoff.
van der Auwera, Johan en Annemie Neuckermans
	in druk	On the typology of no one: a view from Brabantic. Leuvense Bijdragen 92, nr. 3-4.
Van der Horst, J.M. en M.J. van der Wal
	1979	Negatieverschijnselen en woordvolgorde in de geschiedenis van het Nederlands. Tijdschrift voor Nederlandse Taal-en Letterkunde 95: 6-37.