De taal- en letterbode. Jaargang 3

[p. 298]

F, s - v, z:
eene bijdrage tot de Nederlandsche uitspraakleer,
door A.B. Cohen Stuart.

In zijne belangrijke verhandeling Over de aard en natuur van de verschillende spraakgeluiden zegt de Hoogleeraar T. Roorda, op blz. 111, dat men in Friesland voor ‘ik lees’ zegt: ‘ik leez’. De schrijver had er bij kunnen voegen, dat dit ook in 't Hollandsch de meest gewone uitspraak is: wel te verstaan, niet als men de woorden zoo op zich zelve uitspreekt, maar in den loop der rede, en wel inzonderheid vóór een klinker. Al schrijft men toch: ‘ik lees een boek’, ‘lees ik’, de uitspraak beantwoordt volkomen aan ‘ik leez een boek’, ‘leez ik’; en, schoon dit misschien niet zoo duidelijk voelbaar is, ook in ‘leesboek’ luidt de s voor 't minst veel zachter dan b.v. in ‘leestafel’. Evenzoo had bij de f kunnen worden opgemerkt, dat ze in gelijke gevallen, b.v. in ‘durf ik’ en ‘durf niet’, geheel of nagenoeg als v klinkt, terwijl daarentegen in ‘straf ik, tref ik, hef ik, besef ik, gis ik, mis ik, eisch ik’ niets van die verzachting gehoord wordt.

Oppervlakkig beschouwd, schijnt dit alles vrij wel van zelf te spreken, en, als natuurlijk gevolg van het toevallig samentreffen van verschillende klanken, nauwelijks vermelding te verdienen. Immers, kan men zeggen, ‘ik durf’, ‘ik lees’ hebben ook in de onbe-

[p. 299]

paalde wijs, ‘durven’, lezen’, de zachte v en z, terwijl ‘ik straf, hef, gis’ enz. in alle vervoegingsvormen de scherpe f of s behouden: ‘straffen, heffen, gissen’ enz. ‘Durf ik’, ‘lees ik’ laat zich beschouwen als verkorting van het ouder en deftiger ‘durve ik’, ‘leze ik’, of, zoo men wil, ‘durv' ik’, lez' ik’; gelijk ‘tref ik, gis ik’ beantwoordt aan ‘treff' ik, giss' ik’. Geen wonder ook, dat hetzelfde verschil zich handhaaft in andere verbogen vormen van dezelfde werkwoorden, als: ‘geef ons, gaf ik, lees op, las ik’ (spr. ‘geev ons, gav ik, leez op, laz ik’), tegenover ‘verhef u, trof ons; vergis u niet’ (spr. ‘verheff-ons, troff-ons, vergiss-u niet’).

Op zulk ‘van zelf spreken’ is echter wel nergens minder staat te maken dan op het grillig gebied der euphonie; en zoo doen zich ook hier bij nader inzien meerdere eigenaardigheden opmerken, waarvan de grond niet zoo dadelijk vóór oogen ligt. Zoo zou men al licht verwachten, het even aangeduid onderscheid ook terug te vinden in zelfstandige en bijvoegelijke naamwoorden op f en s (of sch), naar gelang zij in 't meervoud of de verbogen vormen die letters behouden of in v en z veranderen, of wel verwant zijn aan werkwoorden, die tot de eene of andere soort behooren. Nogtans hoort men niet alleen, zooals te verwachten was, b.v. in ‘lof en dank, huis en hof, lief en goed, wijs en vroom’ de f van ‘lof (loven), lief (lieve)’ en de s van ‘huis (huizen), wijs (wijze)’ tot v en z verzacht, maar evenzeer ook die van ‘bef (beffen), straf (straffen), os (ossen)’ enz. in ‘bef en steek (bev en steek)’, ‘straf en belooning’, ‘os en stier’, ‘wis en zeker’, ‘los en vast’, ‘bosch en duin (boz en duin)’, ‘frisch en gezond’; en desgelijks in ‘strafbaar, bluschbaar, ontplofbaar, onoplosbaar, onuitwischbaar’ (spr. ‘stravbaar, bluzbaar’, enz.), schoon rechtstreeks afkomstig van de werkwoorden ‘straffen, blusschen, ontploffen, oplossen, uitwisschen’, of, zoo men wil, van hunne wortels ‘straf, blusch, plof, los, wisch’; en eindelijk in onverbuigbare woorden, als ‘of ik, als ik (ov ik, alz ik’).

In 't algemeen dus is voor f en s (of sch) aan 't eind van een woord of lettergreep vóór klinkers de zachte uitspraak (als v, z)

[p. 300]

regel, en de scherpe bijzonder eigen aan eigenlijk gezegde werkwoordvormen, die aan eene onbepaalde wijs op fen, sen of schen beantwoorden. Den eersten regel volgen ook de onregelmatige werkwoordvormen ‘is’ en ‘was’ (‘is u’, spr. ‘iz u’), en, bij wijs van uitzondering - zoo als er over en weder wel meer zullen bestaan -, de gebiedende wijs van 't werkwoord ‘passen’ in de uitdrukking ‘pas op’, spr. ‘paz op’; evenwel, regelmatig: ‘pass-'et eens aan!’ ‘ik pass-er op’, enz.

Wat de medeklinkers betreft, behoeft wel nauwelijks gezegd, dat vóór de scherpe k, t, p en f de f en s, onverschillig van welken oorsprong of aard, scherp blijven. Dit heeft ook plaats vóór h, waar die hoorbaar is, als in ‘blijf hier, lees hier, geloof hem’. Eene stomme h daarentegen laat den volgenden klinker natuurlijk als aanvangsklinker gelden, b.v. in ‘of het, als het, geloof het, straf hem’, uitgesproken: ‘ov 'et, alz 'et (of az 'et), geloov 'et, straff-em.’ Zonderling evenwel, dat het in de spreektaal gebruikelijke ‘ie’ voor ‘hij’ de voorafgaande f en s altijd scherp laat, of, zoo men wil, verdubbelt, zoodat ‘gaf hij, las hij, is hij, was hij, of hij, als hij’ zonder onderscheid luidt: ‘gaffie, lassie, issie, wassie, offie, alssie (assie’); terwijl het vrouwelijk ‘'er’ voor ‘haar’ den gewonen regel volgt: ‘geev' er, prijz 'er’, maar ‘straff-er, loss-er af.’

Vóór de zachte medeklinkers b en d, als ook vóór de halfklinkers j en w en de vloeiletters l, m, n, r, is de uitspraak doorgaans zacht: ‘afbranden, blijf bij mij, ijsbeer, boschbrug; afdoen, misdaad; vijf jaar, zes jaar, blijf je, lees je; afleiding, misleiding, boschlust; afmaken, losmaken, vischmand; durf niet, afnemen, vrees niet, wijsneus; afrekenen, misrekening, wees redelijk; afwijzen, lofwaardig, miswijzing, prijzenswaardig’, enz. worden, als men zich niet op scherpe afscheiding van lettergrepen toelegt, uitgesproken: ‘avbranden, blijv bij mij, ijzbeer’, enz.

In hoever ook hier de werkwoorden op fen, sen en schen zich door behoud van de scherpe f en s onderscheiden, durf ik niet zoo zeker te bepalen. Vóór j komt het mij niet twijfelachtig voor: immers zegt men met volkomen scherpe f en s: ‘dat tref je, vergis je niet’; en zoo, zou ik meenen, ook vóór m en n,

[p. 301]

in ‘straf me, ik vergis me; bluf niet, mors niet’; schoon hier ook wel de zachte uitspraak ‘morz niet’ gehoord wordt. Deze zachte uitspraak heeft, ook in die werkwoorden, de overhand vóór b, d, l, r en w, als in ‘ik trof beiden thuis, straf den schuldige, schaf raad, ik eisch recht, pas bij, beslis dadelijk, beslis liever’.

Omtrent j valt nog op te merken, dat deze in den verkleiningsuitgang je met eene voorgaande s (ook met sch en st) tot den klank van de Fransche ch (van cheval) samensmelt; zoodat b.v. de uitspraak van ‘kaasje, postje’ zich in 't Fransch zou laten wedergeven door ‘câche, poche’. Evenzoo, schoon minder vast, de j van 't voornaamwoord ‘je’ met de s van werkwoorden op sen of schen en van 't onregelmatige ‘moest’: dus ‘moest je’ = Fransch mouche; daarentegen met de s van werkwoorden op zen tot de zachte Fransche g (van genou), als in ‘blaas je’ = Fr. blâge; en zoo ook in ‘is je, was je’. In ‘als je blieft’ hoort men, onregelmatig, eene scherpe Fransche ch in plaats van g; deze daarentegen weder in ‘als je wil, als je komt’¹⁾.

Vóór den uitgang lijk blijven f en s scherp, b.v. in ‘lieflijk, treflijk, vreeslijk’: waarschijnlijk als verkortingen van ‘liefelijk, treffelijk’, enz.

Er blijven nog drie medeklinkers, g, v en z, die buiten twijfel tot de zachte behooren, maar zich van de overige daardoor onderscheiden, dat ze, in stede van de voorafgaande f of s te verzachten, integendeel geneigd zijn daarmede tot eene scherpe fch, ff, fs,

1) Al is hier de Fransche ch en g te hulp geroepen tot hepaling van de uitspraak van onze sj, ik wil daarom niet geacht worden in te stemmen met de bewering van Prof. Land (Over uitspraak en spelling, voornamelijk in de Ned. taal, bl. 29), dat die uitspraak, als ‘palatale sisklank’, in 't Ned. niet thuis hoort, en, bv. in ‘sjorren, sjouwen’, door de voorname wereld fatsoenshalve in de plaats gesteld wordt van die (met duidelijk onderscheiden s-j) als in 't Fransche sien, nation. ‘Sjorreu’ en ‘sjorlijn’ (een touw, om iets meê ‘zeevast’ te sjorren) hoort men wel het meest van matrozen, en, zoover ik weet, nooit anders dan met de Fransche ch, die hier toch wel niet door het fatsoen der voorname wereld is ingesmokkeld? ‘Sjouwen’ behoort ook niet juist bij voorkeur tot het gebied der voorname wereld; maar hoe het door sjouwerlieden zelven wordt uitgesproken, moet ik voor 't oogenblik in 't midden laten. In ‘sjees’ (chaise) en ‘sjerp’ meen ik van min beschaafden de uitspraak met s-j wel gehoord te hebben; echter nooit in verkleinwoorden als ‘kaasje, postje’, enz.

[p. 302]

sf, ss (of ssch) samen te smelten, als in ‘loof God, afgeven, aschgrauw; jufvrouw, blijf voor, misverstand, vischvangst; lofzang, leeszaal, wees zoo goed, beslis zelf, geenszins, alleszins, vijf zes zeven’, waarvan eene vlugge uitspraak ten naaste bij luidt als ‘loof chot, afcheven’, enz. Hetzelfde geschiedt soms ook met eene volgende d, bijv. in ‘of dat, is dit’, uitgesproken ‘of tat, is tit’.

In 't begin van een woord of lettergreep blijven f en s vóór alle letters zonder onderscheid scherp (als in ‘frisch, fuik, fluit, uitfluiten; sap, slaaf, snood, versnijden’), en worden v en z door een' onmiddellijk voorafgaanden scherpen medeklinker²⁾ verscherpt, als in de even opgenoemde voorbeelden: ‘jufvrouw, beslis zelf’, en desgelijks in ‘opzicht, niet veel,’ enz. Vóór w duldt onze taal ook in dezelfde lettergreep geene s, maar alleen z (als in ‘zwart’), die echter door een' voorafgaanden scherpen medeklinker mede verscherpt wordt, als in ‘pikzwart’.

2) D.i. niet alleen door de scherpe f, k, p, s, t en ch, maar ook door de aan 't slot scherp uitgesproken b, d en g (als in ‘nog vijf’, ‘ik heb zin’); echter niet door de halfklinkers j (zoo als die gehoord, schoon niet geschreven, wordt in 't slot van ‘mooi’) en w en de vloeiletters l, m, n, r.
De opmerking, dat ook andere sluitletters dan f en s de volgende zachte aanvangsletter in de uitspraak verscherpen, dank ik aan Prof. Donders (Physiologie der spraakklanken), § 35, 2^o), die echter m.i. te ver gaat met te zeggen, dat ‘de klinkende w, v, z, g, j, l en r door iederen voorafgaanden consonant, behalve door r, hunnen klank verliezen’, d.i., in onze terminologie, verscherpt worden. M en n gelden in de zijne niet voor consonanten, maar voor resonanten; l en w echter rekent hij, even als r, onder de consonanten. Is het dus zijne meening, dat ook die beiden (l en w) eene volgende v of r van haar klank berooven (of verscherpen), dan moet ik op dit punt van hem verschillen. In ‘alvermogen’, ‘alziend’, ‘uw vader’, ‘uw zoon’ - indien men althans die sluitende w niet als fictief beschouwen wil - kan ik de v en z niet anders dan volkomen zacht (of klinkend) noemen. Dat overigens g, even als v en z, door een' voorafgaanden scherpen medeklinker verscherpt wordt, stem ik volkomen toe; maar voor j en w moet ik volhouden, dat zij integendeel de voorafgaande f of s doorgaans verzachten, en evenzoo eene voorafgaande b of g (bijv. in ‘heb je’, ‘mag wel’) voor de gewone verscherping behoeden. En wat l en r aangaat, moet ik bekennen, mij zelfs geen denkbeeld te kunnen maken van de klanklooze uitspraak, die zij door een voorafgaanden medeklinker zouden verkrijgen.

[p. 303]

Dat in ‘zestig’ en ‘zeventig’ de z scherp wordt uitgesproken, is bekend, en wordt (althans door Prof. Roorda, t.a.p. blz. 110) verklaard uit den oorspronkelijken vorm ‘tsestig, tseventig’; maar is het ook reeds opgemerkt, en in welk verband kan het met deze bijzonderheid staan, dat desgelijks ‘veertig’ en ‘vijftig’ met scherpe f worden uitgesproken, terwijl in ‘vier, vijf, veertien, vijftien’ de v volkomen zacht is, even als de z in ‘zes, zeven, zestien, zeventien’?

Hoe toch het schrift ons gehoor bedriegen kan! Als wij iemand in plaats van ‘treffen, graven, huizen, eischen’ zagen schrijven: ‘treven, grafen, huisen, eizen’, zouden we ons misschien nog minder verwonderen over zijne onkunde of zonderlingheid dan over zijn slecht gehoor; en toch bemerkt bijna niemand, dat wij telkens f of s schrijven, waar wij v of z uitspreken, en omgekeerd; ja, ook na er opmerkzaam op gemaakt te zijn, zal het menigeen nog moeite kosten, zich los te maken van den invloed, dien het schrift op zijne voorstelling uitoefent. Wij volgen in onze spraak klankregels, waarvan het bestaan misschien geheel onbekend is, omdat het schrift ze niet te aanschouwen geeft; wij hebben zelfs zeer eigenaardige klanken in veelvuldig gebruik, die waarschijnlijk in geene spraakkunst vermeld staan, als b.v., zoo ik mij niet bedrieg, die van de n vóór eene f, v of w in ‘aanfokken, aanvraag, aanwijzing’.

De voorafgaande opmerkingen waren, met uitzondering van de thans bijgevoegde noten 1 en 2 op blz. 301 en 302 en enkele min beduidende wijzigingen, reeds in Juli 1871 van Batavia aan de Redactie ingezonden, eer ik inzage bekwam van de boven aangehaalde leerrijke geschriften van Prof. Donders en Prof. Land, beiden in 1870 verschenen. In geen van beiden echter, evenmin als bij Prof. Roorda, vond ik meer dan eene vluchtige aanduiding van de hier beschreven groep van verschijnselen, schoon bij ieder van hen verscheiden andere vermeld, die mij vrij wat twijfel-

[p. 304]

achtiger of minder beduidend voorkwamen; sommige ook, die zelfs na de aanwijzing geheel aan mijne waarneming blijven ontgaan, als bij Prof. Donders, § 16, het ‘wezenlijk verschil’ tusschen de e's van ‘bed’ en ‘gebed’. Het ligt zeker vóór de hand, dit aan de jammerlijke zwakte van mijn gehoor te wijten; maar wanneer ik daarentegen weder gelijkstelling zie tusschen klanken, die voor mij zeer aanmerkelijk verschillen - wanneer b.v. Prof. Land, op blz. 18, onder ö¹² 1^o. ‘de engelsche vocaal in bird, son, sun, must’ als ongeveer een en denzelfden klank vermeldt -, dan moet ik in dit een en ander wel een nieuw bewijs zien, hoeveel subjectiefs, ook buiten allen invloed van provincialisme, in de opvatting der uitspraak en in de beslissing tusschen ware en valsche uitspraak pleegt te zijn, - en hierin tevens een overwegend bezwaar tegen eene zuiver phonetische spelling, als door Prof. Land wordt voorgestaan.

Dat ook de gebruikelijke spelling in den grond phonetisch is, ‘gebrekkig phonetisch, 't zij zoo, maar ‘phonetisch’, heeft reeds Prof. Kern in zijn verslag van de evengemelde werkjes in den Gids van April 1871 opgemerkt. Dat ‘gebrekkig’ behoeft evenwel juist niet te worden verstaan in dien zin, alsof onze spelling slechts eene mislukte poging zou zijn, om de uitspraak af te beelden. Het is veeleer, zooals de heer Land het voorstelt, een vergelijk tusschen uitspraak, etymologie en schrijfgebruik, maar een vergelijk, dat m.i. in beginsel volkomen gewettigd wordt door de eigen eischen van schrift en schrijftaal, tegenover uitspraak en spreektaal. Tot die eischen - die wellicht te weinig in hun goed recht erkend worden - meen ik in de eerste plaats te mogen rekenen eene zekere vastheid van vorm, die zich met de nauwkeurige uitdrukking van alle nuances en verschillende opvattingen van uitspraak kwalijk verdraagt, en waarvan het gemis, hoe laag men ook moge zien op eene gekunstelde eenparigheid, vrij wat ernstiger ongerief opleveren zou, dan aan de aanleering van eene algemeen gebruikelijke spelling verbonden is. Van dat ongerief krijgt men nog slechts een flauw denkbeeld, wanneer men b.v. een oud Hollandsch woordenboek raadpleegt, en bij elk

[p. 305]

woord op tal van mogelijke schrijfwijzen bedacht moet zijn; want ook bij gemis van een algemeen erkend stelsel heerschten toch altijd - en waarschijnlijk ook wel in alle geschreven talen - velerlei conventies, die de willekeur binnen zekere grenzen hielden. Waar het echter op uit zou loopen, indien ieder voor zich wilde schrijven, zoo als hij meent te spreken en te hooren, laat zich eenigszins nagaan uit de schriftproeven van geheel ongeletterden. Zeker zou een meer beschaafd schrijver al spoedig trachten, ook daarin althans zich zelf eenigermate gelijk te blijven; maar hij zou dan, gelijk elk ervaren kan in de spelling van bastaardwoorden of de transscriptie uit vreemde talen, veel meer moeite hebben om zich rekenschap te geven van de voor elk geval passende schrijfwijze, dan de aansluiting aan eene conventioneele spelling geven kan. Wie daarentegen met eene phonetische spelling ook algemeene eenparigheid beoogen mocht, en derhalve een stelsel verlangen, dat zich van het thans gebruikelijke slechts onderscheidde door meer uitsluitende inachtneming van de heerschende of als juist erkende uitspraak, zou zich wel verzekerd mogen houden, op niet minder twistpunten te stuiten, en ten slotte het onderwijs slechts nieuwe en zwaarder lasten op te leggen.

Leiden 16 Juni 1872.