De taal- en letterbode. Jaargang 3

[p. 284]

De instrumentaal ie
door H. Kern.

Toen ik op bl. 72 der vorige aflevering 't stuk over niettemin las, was ik eenigszins verwonderd, niet over de verklaring van te zelve - want de juistheid daarvan is boven allen twijfel verheven, - maar daarover dat B. Vinckers het niet overbodig achtte zulk een, naar ik meende, bekend feit in herinnering te brengen. Bij nader inzien begreep ik echter dat V. misschien volstrekt geen onnoodig werk gedaan had, dat het dikwijls raadzaam is, zelfs de allereenvoudigste zaken niet voor algemeen bekend te houden. Zoo verkeerde ik in den waan dat de Mnl. instrumentaal ie in ie lanc so mere, e. dgl., Mhd. ie, Nhd. je wel geene toelichting meer zou behoeven. Doch toen ik aan 't zoeken ging, bleek het dat woordenboeken en spraakkunsten dit ie, je in den zin van ‘naarmate’ òf in 't geheel niet behandelden, òf verwarden met 't gelijkluidende ie, je ‘ooit.’ In Benecke's Mhd. woordenboek, o a., vinden we ie verklaard als Nhd. je, en vergeleken met Got. aiv. Tot zooverre goed; dat ie, hetwelk in 't Latijn overgezet is unquam of usque, is te vergelijken met Got. aiv. Maar wat heeft 't homonyme ie, waar het 't Latijnsche eo, quo uitdrukt, met aiv te maken? Toch wordt in gezegd woordenboek tot datzelfde ie, d.i. unquam, usque, gebracht: ie-ie, je-desto; bijv. ie hoeher berc, ie tiefer tal ‘hoe hooger berg, hoe (deste) dieper dal.’ Dat dit ie een gansch ander woord is, daarvan kan men zich door eene gemakkelijke proef licht overtuigen: men vertale 't aangehaalde voorbeeld eens in 't Latijn met ‘unquam altior mons, unquam profundior vallis’, of in onze taal: ‘ooit hooger berg, ooit dieper dal’!

[p. 285]

Eene voor de hand liggende vergelijking¹⁾ van 't Nederl. hoe-(des)te, Ags. the-the, Lat. quo-eo, enz., die alle instrumentalen zijn of ten minste den zin er van hebben, ware voldoende geweest om in 't licht te stellen dat Nhd je, waar het ‘naarmate’ of ‘deste’ aanduidt, Mhd. ie, Ohd. ieo (voor iio), Mnl. ie, je, een ander woord moest wezen dan je ‘ooit’. Het spreekt van zelf dat iio, io, enz. de regelmatige instrum. is van Got. is, Hoogd. er, en dat er tusschen ie en (des) te, Hoogd. des (to) vormelijk hetzelfde onderscheid is als tusschen Hoogd. er en der.

De Got. vorm des intrumentaals van is is ons niet overgeleverd; hij kan geluid hebben ijê (vgl. svê) of ei (uit ia), naar analogie van sva. Denkbaar is ook ji (uit ia altoos). In 't Ohd. komt de instr. van er zelden voor; hij luidt ieo bij Nôtker, aangehaald in Graff's Spr. I, 517, waar het ook al verward wordt met 't gelijkluidende woord voor ‘ooit.’ Even regelmatig als ieo ware ieu, iju, iu.

In 't Mnl. zegt men ie lanc so meer of so lanc so meer of in lanc so meer; zie o.a. Wapene Martijn, uitg. Verwijs, vs. 78, benevens de varianten, en Verkeerde Mart. vs 58. Dit in is correlatief van Os. than, bijv. Hēliand 11,13 (uitg. Schmeller): than langa the he thana druhtskepi ēgan môsta ‘zoo lang als hij de heerschappij bezitten mocht’. Vgl. Lat. quam, tam, iam.

Bij deze gelegenheid zij het mij geoorloofd een paar opmerkingen te maken omtrent eenige door B.V. aangehaalde instrumentaalvormen. Er zijn twee Indogerm. woordstammen, die elkaar in de verbuiging aanvullen of gewestelijk vervangen: de eene is kwa, waarvan o a. 't Lat. quod en ons wat; de andere is kwi, waarvan o.a. 't Lat. quid en ons wie. De regelmatige instrum. van kwa is kwâ; de bijwoordelijke, oude ablatief moet kwâd geluid hebben. Daar de beteekenissen dezer twee naamvallen in malkaar overgaan, is het moeielijk te beslissen of 't Got. hvê, Os. hwô, Nederl.

1) Door vergelijking heeft de vergelijkende taalstudie goede uitkomsten verkregen alleen vergelijking kan den taalgeleerde behoeden voor 't maken van spinnewebben. Om te kunnen vergelijken, moet men kunnen zien, en om iets in eene taal te kunnen zien, moet men de taal kennen. Wie zich onderwindt talen te vergelijken, waarvan hij weinig of niets kent, alleen op gezag van een woordenboek, wroet in den bliade.

[p. 286]

hoe (voor hwoe), Saksisch-Geldersch wô (uit hwô) aan Indog. kwâ of aan kwâd of aan beide beantwoordt. Van kwi is de instrum. kwiâ; daaruit Os. hwiu, verkort hwi of hwi, Mnl. (t)wi, Ags. hvî (voor hvie), Eng. why, Hoogd. wie (uit hwiu). Op dergelijke wijze vullen de stammen thi(a) en tha, ons die en dat, in 't Germaansch elkander aan. De instrum. van thi(a) is Mnl. (be)di, Ags. thŷ (voor thiu), enz. Van tha is de instrum. Ags. the, Hoogd. (des)to, uit tha, en dit laatste uit thâ. Evenals de Got. a in den uitgang der vrouwelijke naamwoorden in 't Ags. u wordt, bijv. nom. enk. giba = Ags. gifu, maar ook wel e, bijv. accus. enk. giba = Ags. gife, is het natuurlijk dat de Got. a als uitgang van datief en instrum. soms u wordt, bijv. in thiu, dat we uit 't bestaande thŷ mogen opmaken, doch gewoonlijk e, bijv. fiska = Ags. fisce. Niet zelden valt Got. a in 't Ags. geheel weg, althans achter lange lettergrepen; dus Got. bôta, Nederl. boete, Ags. bôt; Got. thiuda, Ags. theod. Zoo zal 't Ags. hû, Eng. how wel ontstaan zijn uit hwe, dit uit hwa, dit laatste uit hwâ. De Ags. instrum. the = Nederl. te, Hoogd. to, staat voor tha, dit voor thâ; is dus gesproten uit den stam tha, terwijl thŷ bij den stam thia behoort. 't Lengteteeken waarmede Grein en andere uitgevers van Ags. teksten de e van den instrument. voorzien mist allen grond en is gelijk te stellen met den circumflex waarmede Grimm de u van den instrum. in 't Ohd. en Os. voorzien heeft, in weerwil der onmogelijkheid dat eene Indogerm. lange â in den uitgang ooit in 't Ohd., Os., enz. eene û kon opleveren. Nog ongerijmder, zoo mogelijk, is de Ags. dat. mv. thrîm, waarin de speelsche fantasie van Dr. Grein zich vermeidt, in weerwil van 't Got. thrim, Skr. tribhyas, enz. Die onnozele circumflex ‘speaks volumes’.