De taal- en letterbode. Jaargang 3

[p. 71]

Een fragment van een verloren Mnl. Leerdicht.

Voor eenige maanden zond mij Dr. K. Ledeganck van Brussel het fragment, dat hiernevens den lezer wordt medegedeeld. Het is afkomstig van de Bourgondische Bibliotheek te Brussel, waar het, meen ik, als schutblad in een of anderen band is ontdekt. Zoover mij bekend is, komt het fragment nergens voor: ook Dr. De Vries was het geheel vreemd. Een paar woorden toch, o.a. het woord daghewant in vs. 57, komen elders niet voor.

Niet onmogelijk is het dat dit fragment een deel heeft uitgemaakt van het geheel verloren werk Exemplaer, waarvan in de D. Doctr. 3, 1154 wordt melding gemaakt. Aldaar leest men:

Starcmoedecheit es eene doeght,
Daer ghi vele goets uut merken moeght,
Want hets ene doeght, wet dat wale,
Van IIII doeghden cardinale,
Die ic scone vertrecke ende claer
Int boec gheheten Exemplaer.

In vs. 92 toch lezen wij:

Es dit, alst es seker waer,
Soe eest ons een exemplaer,
Waer omme soe sere es ghevallen
Die staet der Kerstenheit met allen.

[p. 72]

Later (vs. 107) wordt gesproken van den tijd toen ‘princen ende prelate’

alre heylicheit

Behuederen waren ende exemplare.

't Verdient nog vermelding, dat de drie aangehaalde exempels (vs. 41-84) in dezelfde volgorde voorkomen in Jans Teesteye, c. xiv, vs. 1300-1343.

Over het Boec Exemplaer is ons verder niets bekend: men zie Dr. Jonckbloet in de Inl. op de Doctr. xxxiv.

A, 1 Die beter es dan al dat goet,

Dat men yemene besunder doet,

Ende dat eyscht gherechtecheit

Ende die eeweghe Gods waerheit;

Want alle goede ghemeynheit

Es gheliker der Godheit,

Die na der heylegher screfturen

Ghemeyne es allen creaturen,

In regimente ende in onthoude,

In dien wesene daer sise in woude

Sceppen, dan eeneghe sunderlingheheit,

Die men verkiest na eyghenheit.

Daerbi, die ghemeynen orbore

Mint ende dien altoes set vore,

Es gheliker Gode in dien,

Dan si die eyghen profijt aensien;

Want willen wijt te rechte merken,

Soe heeft in allen sinen werken

Onse Here van beginne der tijt

Ghemeynt altoes ghemeyn profijt,

Ende dat es oec groete edelheit,

Doght, wijsheit ende profiteleecheit;

Want men daer vercrighet mede⁺

Rijcheit, eere. macht ende vrede,

Al en dade ment om Gode niet,

Alsoe alst dicwile es ghesciet.

Ic late staen diet om Gode daden,

Dat hem oec doen soude eeuwelec stade.

Het scrivet sente Augustijn

In dat bescreven boec sijn,

+ Vs. 23. Hs. vercrighen.

[p. 73]

 

Dat die wile dat die Romeyne

 

Voert setten haer ghemeyne,

 

Ende en vochten om gheen goet,

 

Dat der ghemeynheit niet en bestoet,

35

Noch en wouden gheens dincs pleghen,

 

Dat der ghemeynheit mocht sijn jeghen,

 

A, 2 Soe verwonnen si veel stride

 

Ende regneerden verre ende wide,

 

Ende waren der werelt heren,

40

Groet van machte ende hoeghe van eren.

 

Hi scrijft daer dat een, hiet dus,

 

Lucius Valerius,

 

Te Rome was prince ende here groet,

 

Die vonden was in sine doet

45

Soe arm van wereleker haven,

 

Dat die liede, soudemenne graven,

 

Daertoe moesten aelmoesene gheven,

 

Soe edeleec hadde hi bedreven

 

Sijn eerscap na orbore

50

Der ghemeynheit, dat hi daervore

 

En spaerde noch lijf noch goet,

 

Dat hem sunderlinghe bestoet.

 

Een ander was daer, ende hiet aldus,

 

Quintius Cincinnatus.

55

Hi was een aerm ackerman,

 

Die sijn broet met aerbeide wan.

 

Lant hadde hi wel iiij dachewant,¹⁾

 

Dat hi selve wan metter hant.

 

Hi wart ghecoren prince ende here,

60

Hi vacht victorie ende wan groete eere,

 

Ende verwan die Roemsche viande.

 

Doe wart een ander vanden lande

 

Prince ghecoren; ende hi ghinc weder

 

Sijn lant wennen, alsoe neder

65

Alse hi hadde gheweest te voren:

 

Hi en was rikere niet een coren.

 

Al was hi here vander stat,

 

Hi en gaderde gheenen scat;

 

Maer hi besorghede soe sere tgemeyne,

70

Dat hi sijns selfs achtte cleyne.

1) Dachewant, of daghewant, een woord dat elders in onze Mnl. letterkunde niet voorkomt. Bij Kil. is Dagh-wand, i. dagh-mael, Modius agri, versus, id quod uno die arari aut verti potest: a dagh et wenden. Verg. Halbertsma, Aant. op den Sp. Hist., Praef. 157, en verg. Mhd. tagwan (Benecke 3, 479 a).

[p. 74]

 

Te dier tijt waren die heren

 

Rike van glorien ende van eeren;

 

B, 1 Die gemeynheit maecten si rike

 

Van eertschen goede sonder ghelike;

75

Maer binnen huse wouden si sijn

 

Soe arm, sprect Sente Augustijn,

 

Dat daer was verworpen een

 

Van den senatoerscape daer omme alleen,

 

Om dat bi hem teenre stonden

80

Tien pont selvers waren vonden.

 

Si wisten wel dat proper goet

 

Soe sere ontkeert der heren moet,

 

Dat si daerbi opt ghemeyne

 

Achtinghe hebben harde cleyne.

85

Daer omme namaels, doe sunderlinghe

 

Elc ghinc gaderen propere dinghe,

 

Ende si om minne ertscher haven

 

Haer oude edele seden begaven,

 

Doe quam die Roemsche staet beneden,

90

Soet scijnt op den dach van heden.

 

Es dit, alst es seker waer,

 

Soe eest ons een exemplaer,

 

Waer omme soe sere es ghevallen

 

Die staet der Kerstenheit met allen.

95

Wilen doe bruederlike minne

 

Regneerde in den beghinne

 

Der heilegher Kerstenheit,

 

Ende waerheit ende gherechtecheit

 

Ende men soe zere rochte tgemeyne,

100

Dat men op proper achtte cleyne,

 

Ende in cloestere sunderlinghe

 

Ghemeyne waren alle dinghe,

 

Ende princen ende prelate

 

Hadden soe groete caritate,

105

Wijsheit ende gherechtecheit,

 

Dat si alre heylicheit

 

Behuederen waren ende exemplare,

 

Doe bloyde ende groyde langhe jare

 

B, 2 Die staet der heylegher Kerstenheit;

110

Doe was trouwe ende vriendelescheit

 

Onder de Kerstenen ende goede seden,

 

Ende leefden underlinghe in vreden;

 

Doe vant men Santen ende Santinnen,

 

Die de heyleghe gheest van binnen

115

Soe hadde vervult, dat men mochte sien

 

Meneghe miracle ghescien.

[p. 75]

 

Maer seder dat princen ende prelate

 

Niet en achtten op earitate,

 

Noch op bruederleke minne,

120

Daer alle waerheit geleght inne,

 

Ende men proper te hebben begonste,

 

Ende elc gaderde soe hy meest conste,

 

Ende men tgemeyne niet en rochte,

 

Voere alsoe alst varen mochte,

125

Te mids dat si mochten ghewerden,⁺

 

Alse met den scapen doen de herden,

 

Diese scheren alsi willen,

 

Ende diese oec alst hen goet dunct villen.

 

Ye seder soe es te dale

130

Die kersten staet ghegaen te male,

 

Ende leecht welna onder voet,⁺

 

Die in groeter hoecheit stoet;

 

Want nu die subiecte leeren

 

Aen haer prelate ende aen haer heren

135

Hoeverde ende giericheit,

 

Ende alle onghewarecheit,

 

Ende elc besorght nu sunderlinghe⁺

 

Sijn gherief ende sijns selves dinghe.⁺

 

Vare alst mach dat goede ghemeyne,

140

Dies achtmen nu harde cleyne;

 

Des es nu meer op desen dach

 

Dan mens oyt te voren sach.

 

Wel hem die sonder proper leeft,

 

Ocht die dat selve, dat hi heeft.....

 

 

 

E.V.

 

Leiden, Sept. 1871.

+ Vs. 125. Hs. Te mieds.

+ Vs. 131. In het Hs. is het laatste woord door een gat in 't papier onleesbaar.

+ Vs. 137. Hs. est.

+ Vs. 138. In het Hs. onleesbaar.