De taal- en letterbode. Jaargang 1

[p. 291]

Wat was aambei in den beginne?
Door J. Beckering Vinckers.

Indien ik aan 't slot van mijn vorig artikel de afleiding van aambei voor een zeker niet minder pijnlijk onderwerp verklaarde dan die van aamborstig, dan had ik voor die verklaring een maar al te gegronde reden. Pijnlijk toch mag een afleiding heeten, waarbij men geen vasten grond onder de voeten heeft. En dit schijnt bij aambei wel het geval te zijn. Noch in onze eigene, noch in eene der met de onze verwante talen is een woord te vinden, waaruit men met zekerheid den oorspronkelijken vorm en de eigenlijke beteekenis van dit geheimzinnige aambei kan opmaken. We kunnen alleen raden, en dus ook misraden.

Voordat ik met mijne poging om iets tot de oplossing van dit raadsel bij te dragen voor den dag kom, zal 't goed zijn even in herinnering te brengen, wat tot nu toe van verschillende kanten voor de verklaring van aambei is gedaan. Wij kunnen dit niet korter doen dan door hier even over te schrijven wat daaromtrent in 't Woordenboek der Ned. taal wordt aangetroffen. ‘Aambei’, zegt de Redactie (1^ste aflev. p. 34), ‘of aanbei, vroeger ook anbei en ambei geschreven, enz. - Ziekelijke zwelling van aders aan het uiteinde der darmen, aan den aars, lat. haemorrhois; ook Takken, Vijgpuisten en Speen genoemd, benamingen ontleend aan den vorm, waaronder de aambeien zich uitwendig vertoonen, enz.’ ‘Het pijnlijck ghebreck, het welck wij na de gelijckenisse Speen,

[p. 292]

Anbeyen, Takken ende Vijghpuysten noemen,... en is niet anders als een groote ende smertelijcke spanningh der Speen-aderen, uyt dick ende grof bloedt, als het welcken die kleyne Aderkens in den Eyndel-darm uyt-reckt en deselve als blauwe Tacken vertoont... somtijds gelijck een Vijge ofte Beye aen het Lichaam van buyten uythangende’. v. Beverw., ‘Schat d. Onges.’ 2, 72. By het uitbrengen der spuit tusschen de aambeien heen, waaraan hy leed. Bild., ‘Gesch. d. Vad.’ 6, 254. Hij overleedt... aan de kankerige gevolgen eener kwetsinge, die hem, zeer met bloedige aembeien gekweld,... was toegebragt. ‘Bijv. op Wagen.’, 10, 11.

Etym. Aambei is een merkwaardig woord, in geene der verwante talen bekend. Het hd. zegt goldene ader, en evenzoo het deensch gyldne aare, zw. gyllenâder. Het tweede lid van aambei is blijkbaar het gewone bei, bes, fr. baie: het ongemak draagt dien naam naar den vorm waaronder het zich vertoont. Doch het eerste lid is minder zeker. Het eng. emrods, emerods laat zich niet vergelijken; het is uit hemorroids samengetrokken. Aan het vz. aan valt niet te denken; het wordt met geen znw. verbonden, tenzij dit aan een ww. ontleend zij. Evenmin komt lat. anus in aanmerking. Bild. (Verkl. Gesl. I. 20) verklaarde ambei, gelijk het woord vroeger ook luidde, als voedsterbes, van mnl. amme, voedster; het zou dan een euphemisme zijn voor speen. Het speen of de spenen was voorheen een gebruikelijke benaming voor het ongemak, en voor zoogspeen of moedertepel zeide men ook moêrbei, moederbei (zie Vondel, 4, 299). Doch indien de benaming op deze vergelijking berust, waarom heeft men dan juist aan de speen van eene voedster of min, en niet aan die van eene moeder gedacht? Het ware natuurlijker geweest, de kwaal niet ambei, maar moêrbei te noemen. Is de verklaring van Bilderdijk dus niet bevredigend, eene andere doet zich voor, die zoowel den vorm (!) als de beteekenis volkomen opheldert. Vermoedelijk mag men aam, am, vergelijken met onr. ama, smarten, pijn doen, zeer doen; van waar ami, pijn, smart, ömun, verdriet, en ama, amu, de naam eener roosachtige huidontsteking (erysipelas). Zie Egilson, 13, 14, Jonsson 19 en 767. Ook Ags. oma, rubigo, ignis sacer, schijnen hiertoe te behooren. Duidelijk spreekt Zw. öma, pijn

[p. 293]

doen, öm, pijnlijk, dat bepaaldelijk van lichaamsdeelen (voeten, tanden enz.) gezegd wordt en geheel met ons zeer gelijk staat. Van denzelfden stam is waarschijnlijk aamt, de zuchtige zwelling van den uier der koeien (zie Aamt), alsmede de Ohd. âmer, dolor (Graff, I, 597), waarnevens Ags. geômor, Ohd. jâmar, jâmer, Mnl. jamer, ons jammer. Aan Ond. amu, Zw. öm, beantwoordt Ndl. aam, gelijk aal (bier) aan Ags. ealu, Zw. öl. Aam is dan de echte oudste vorm, am de verzwakte uitspraak. Aam wijst op het pijnlijke of ontstokene van het ongemak, bei op den uitwendigen vorm: aambei is zooveel als een pijnlijk (of roosachtig) besvormig gezwel.’

Alzoo de Redactie.

Voor zoo ver de Redactie hier verwerpend te werk gaat, kan ik mij zeer goed met hare redeneering vereenigen, doch de door haar zelve voorgedragen verklaring schijnt mij ook niet geheel vrij van bezwaren. Immers is, zoo als de Red. besluit, aambei de echte en oudste vorm, dan stooten we hier op dezelfde zwarigheid, die wij vroeger bij aamborstig aantroffen, dat namelijk de vroeger voorkomende vormen anbei, aenbei en ambei meer van den oorspronkelijken vorm afwijken dan de latere aambei. Doch hierop kom ik straks nader terug. Eerst wil ik even doen opmerken, dat de voorstelling der Red.: ‘aan Onrd. amu, Zw. öm beantwoordt Ndl. aam, gelijk aal (bier) aan Ags. ealu, Zw. öl’, niet juist is. Ten eerste is het onjuist het Oudn. amu gelijk te stellen aan het Zweedsche öm, al was 't alleen maar, omdat amu een substantief is en öm een adjectief; maar buitendien is amu ook een geheel ander woord dan öm. Dat Oudn. substantief is niet amu te schrijven maar âmu, met een lange a, 't welk, al werd de a ook in de Woordenboeken niet met het lengteteeken opgegeven - dat intusschen wel het geval is - toch noodzakelijk uit de Oudnoordsche klankleer volgt. Immers gaat in 't Oudn. een korte a voor u steeds in ö over, doch de lange blijft onveranderd. Ware dus de a kort dan zon 't woord ömu zijn. De Redactie heeft hier drie verschillende vormen, die misschien wel verwant, maar in 't Oudn. reeds duidelijk onderscheiden worden, met elkaar verward. Van die drie vormen heeft de eerste tot stamklinker een korte, de tweede een lange a, en de derde

[p. 294]

den tweeklank au. Tot den stam met korte a behooren het subst. ami, het ww. ama en, blijkens klankwijziging en beteekenis, ook het subst. ömun; tot den stam met lange a behoort het subst. âma of âmu; en tot den au-stam het adj. aumr, deerniswaard, armzalig, ellendig; en aumligr, deerlijk, deerniswaardig; en anmkan, deernis, aumingi, deerniswaardig mensch, stakker, aumka, deernis hebben, beklagen, en met de gewone klankverandering eyma, smarten enz. Aan dit adj. aumr, en geenszins aan 't subst. âmu, beantwoordt het Zweedsche öm, deerlijk, pijnlijk, teergevoelig, teder, meewarig. Evenzoo komt met aumkan 't Zw. ömkan, met aumka 't Zw. ömka overeen. De ö van 't Zw. öm is dus van een geheel anderen oorsprong dan die van öl. De ö van dit laatste woord is, blijkens 't Ags. ealu, 't Eng. ale en 't Nederl. aal, overgebleven in aalbessen (in Groningerland alberen met korte a), uit een korte a geboren door den invloed der volgende u, waardoor het ook reeds in 't Oudn. öl was geworden. Dat 't Oudn. woord vroeger die u bezat, blijkt niet alleen uit de klankwijziging ö, maar ook uit den dat. enk. en den gen. mv. die respectievelijk öl(v)i en ölva luiden. Dat het Ags. oma, roest, roos, van dezelfde familie is als die Oudnoren, geloof ik ook, maar tevens, dat het Ags. woord een lange o heeft, daar het klaarblijkelijk in vorm en beteekenis geheel overeenkomt met âmu en de Ags. o, die aan een Oudn. â beantwoordt, lang pleegt te zijn. Zoo beantwoordt aan 't Ags. ôl in ôlthrong (schoeriem) 't On. âl in âlar-reipi (leren riem); welke â ook in 't Oudn. reeds tot ô is verplomt, daar men zoowel ôlar-reipi vindt als âlar-reipi.

Ofschoon, blijkens het aangevoerde, de vergelijking On. amu: Zw. öm: Ndl. aam = Ags. ealu: Zw. öl: Ndl. aal (bier) in meer dan een opzigt onjuist is, zou toch, zoo er geene andere zwarigheden waren, het aam van aambei wel uit een met eenen der aangevoerde Oudn. woorden overeenstemmenden stam kunnen zijn voortgekomen: uit een stam met korte a als ami en ama naar 't model van aal On. öl, oorspronkelijk alu; of uit een stam met lange a als âmu, âma naar de analogie van aam, On. âma, maat van 4 ankers.

Wat mij belet de door de Red. voorgeslagen afleiding voor de ware te houden is dit, dat zij de vormen anbei en aenbei, waar-

[p. 295]

onder het woord zich bij de oudste schrijvers vertoont, onverklaard laat. Dodonaeus, bij wien het woord zeer dikwijls voorkomt, bezigt of anbeien of aenbeien; doch aembeien en zelfs ambeien kent hij nog niet. Zoo leest men, om een paar voorbeelden te geven, bij dien Mechelschen medicijnmeester op pag. 491, 528, 544, 583, 1033, 1211, 1333, 1397, 1405 spenen oft anbeyen; 699 anbeyen; 1075 speenaderen oft anbeyen; maar 572 aenbeyen oft spenen; 685 en 1023 sp(e)enen oft aenbeyen. Kiliaen schijnt het woord niet te hebben; bij hem vind ik alleen speen. Meijer heeft pag. 411 ambeyen, en Beverwijck, ‘Schat der Ges.’, anbeyen, Petiscus ambeyen, Chomel aambeyen, Holtrop aan- en aambeyen, Bomhoff enkel aanbei, Georges-Schneiter aanbei, maar het in mijn vorig artikel aangehaald E.N. Woordenboek, bij Noorduin uitgekomen, aan- en aambei¹⁾. Uit het boven bijgebragte blijkt, dat het met aambei bijna evenzoo staat geschapen als met aamborstig en aambeeld: de vormen met an, am en aan komen vroeger, die met aam eerst later voor. Ik houd dan ook, op grond der bij aamborstig vermelde klankwet, volgens welke wel b.v. genber in gember, maar niet kraambol of krombeen in kraanbol of kronbeen overgaat, anbei voor den 't digtst bij den oorsprong liggenden vorm. Nemen we nu als grondvorm angbei aan, dan laten zich daaruit alle verschillende vormen even ongedwongen verklaren als al de verschillende vormen van aamborstig uit angborst. Alleen in een enkel, maar, helaas! in een zeer gewigtig, punt staat de afleiding van aambei uit angbei bij die van aamborstig uit angborst achter: de grondvorm angborst bestaat, terwijl van het bestaan van den grondvorm angbei, zoo ver ik zien kan, nergens blijk is. Het vroeger bestaan van angbei is enkel een gissing. Intusschen heeft de afleiding uit angborst wat den vorm betreft vrij wat boven die uit aam, ami of âmu vooruit²⁾. Deze laatste laat de oudste vormen anbei en aenbei onverklaard, ja is er mee in strijd; de afleiding uit angbei geeft van alle vormen een natuurlijke, met de geschiedenis der Nederlandsche klankontwikkeling volkomen strookende, verklaring. Anbei ontstaat uit angbei door 't uitvallen der g, even als anborst uit angborst; aenbei ontspruit uit anbei door verlenging van an tot aen, even als aenborstig uit anborstig; ambei wordt uit anbei

1) Behalve anbeyen en spenen, heet dit pijnlijck ghebreek, om met Van Beverwijck te spreken, bij Dodonaeus ook wel speenaderen (p. 1075). Op p. 912 zegt hij: ‘Deselve is ook goet totten loop van de spene oft der vergulden aderen, als de veltscheerders die noemen’. Die Feldscherer van dien tijd waren zeker veelal van over den Rhijn. Voorts noemt D. de ambeyen op p. 59 vijgwratten en op 1397 vijchbladeren. Merkwaardig heeten ze bij Petiscus ook damen, dat gelijk staat met spenen; want Kil. verklaart deme, demen door ubera jumentorum, papilla uberi, d.i. speen, en Meyer heeft deeme = mamma.

2) Van aumr, Zw. öm, als eerste lid van aambei kan niet wel sprake zijn, aangezien, On. au, Zw. ö, overeenkomt met een scherpe Nederl. oo, b.v. On. saumr, Zw. söm, Ndl. zoom, On. baun, Zw. böna, Ndl. boon, On. daufr, Zw. döf, Ndl. doof, etc. etc. Ik kan hier met één wel opmerken, dat de Redactie van 't Woordenboek verkeerd zou doen, zoo zij aan rook (hooistapel) onvervaard een mrv. roken gaf, zoo als dat in de woordenlijst van Dr. De Vries en Dr. Te Winkel is gedaan. 't Oudn. hraukr, zoowel als 't Ags. hreac eischen natuurlijk rooken met scherpe oo. Of roken zich ook laat verdedigen? Niet onmogelijk; doch dan op grond van iets anders dan het ww. riken, rak, waarvan wijlen Dr. Te Winkel in zijne woordenlijst rook (hooistapel) afgeleid acht; met welk ww. echter ons woord, blijkens de On. en Ags. vormen, niets te maken heeft.

[p. 296]

geboren door den assimileerenden invloed der b, even als amborstig uit anborstig; en aambei komt door assimilatie uit aanbei voort, gelijk aamborstig uit aanborstig. Voorts is de verklaring van aambei uit angbei ook daarom waarschijnlijker dan die uit ami of âmu, omdat van zamenstellingen met deze twee woorden in de verwante talen, voor zoo ver ik kan zien, geen voorbeelden worden aangetroffen, terwijl 't Ags. en 't Oudh. ettelijke woorden vertoonen, die op dezelfde wijze met ang schijnen zamengesteld, als dit volgens onze veronderstelling in angbei het geval is. Zoo heeft ten eerste het Ags. angnägl, dat verklaard wordt door paronychia, en dolor ad ungulam, d.i. nijdnagel en pijn aan den klaauw (!)³⁾. Dit angnägl is in 't Eng. onder twee vormen bewaard: agnail en hangnail. Dit laatste heeft van de spraakvormende gemeente, die aan could een l, aan groom een r en aan whole een w heeft geschonken, waar ze oorspronkelijk niets mee te maken hebben, een h ontvangen, waardoor het haar meer begrijpelijk wordt. Agnail heeft zijne n en tevens eenigzins zijne beteekenis verloren; want Knowles verklaart het door whitlow, d.i. fijt, dat men dien lexicograaf maar half kwalijk kan nemen, aangezien er bij de Woordenboekschrijvers sedert, ik zou haast zeggen, onheuchelijke tijden, op 't 't stuk van agnail met zijne stam- en zinverwanten een waarlijk chaotische verwarring heerscht, waarop ik bij eene andere gelegenheid hoop terug te komen⁴⁾. Onze, in vele opzigten zoo uitstekende Holtrop, heeft in dezen, zoo als menigmaal, het juiste. Volgens hem is agnail: a sore flaw⁵⁾ or slip of the skin at the root of a nail; d.i. een pijnlijke schilfer of uitloopsel van 't vel aan den wortel eens nagels. Angnagl is dan eigenlijk een pijnverwekkende nagel, en deze benaming steunt op dezelfde aanschouwing, waarvan verscheidene andere namen van ditzelfde euvel uitgaan, als daar zijn nijdnagel, nijpnagel of dwangnagel, bij Kiliaen ook nijdtvel, nijdtvleesch en nijpvleesch⁶⁾. Angan, nijpen, nijden en dwingen zijn woorden die zoo weinig in beteekenis verschillen, dat zich alle door één Lat. woord, premere, laten weergeven, en door drukken, dringen, knellen, kwellen, pijnigen laten omschrijven⁷⁾ Alle genoemde benamingen voor het hier besproken euvel beduiden dus kwellende, pijnigende, pijnlijke nagel. Behalve angnägl heeft 't Ags.

3) Volgens Ettmüller's verklaring dolor ad ungulam zou men op 't denkbeeld kunnen komen, dat hier het klaauwzeer bedoeld wordt. We hebben echter dit dolor ad ungulam denkelijk aan E's elegant Latijn te danken, dat soms onbegrijpelijk is, tenzij men het letterlijk in 't Hoogd. vertaalt.

4) Ook bij Meyer heerscht dezelfde verwarring. Op paronychia geeft hij: het fijck, de worm, de vijt, een nijpnaghel, nijdnaghel; op reduvia: nijpnaghel, nijdnaghel, nijpvleesch, het fijck, de vijt, en op panaritium: het fijck, de wurm. Deze verwarring zoude men van Lodewijk Meyer, medeeinae doctor t'Amsteldam, wel een beetje onbegrijpelijk vinden, indien er niet reeds vroeg, zooals ik boven gezegd en in een afzonderlijk artikel uitvoeriger hoop uiteen te zetten, in deze, als in vele andere wetenschappelijke kunsttermen, een zonderlinge weifeling werd waargenomen.

5) Flaw zonder meer heteekent ook reeds nijdnagel.

6) Dodonaeus, pag. 119, heeft nijnaghel, dat ook elders in ons land wel gebruikt wordt, en overeenkomt met ni-nagel, zoo als het gebrek, volgens de welwillende mededeeling van mijn vriend J.H. van Dale in Zeeland heet. Nijnagel: nijdnagel = rijmantel: rijdmantel. Over dezen en andere namen later meer.
't Hoogduitsch zegt thans, zeer verkeerd, meestal Nietnagel in plaats van Neidnagel, dat echter ook nog voorkomt, onder anderen in Thieme's E-D, D-E Woordenboek (1859). De verwisseling is zeer begrijpelijk. De Mhd. benamingen voor klinknagel en nijdnagel klonken ongeveer gelijk; klinknagel werd echter nietnagel, nijdnagel daarentegen nîtnagel geschreven, voor welk laatste echter in het, in 1664 uitgekomen, D-Fr-Lat. lexicon van Doen reeds Nietnagel gespeld wordt. Over Nietnagel = klinknagel (over in ons niet- en nagelvast?) later meer.
Bestaat er verband tusschen nijd-nagel en 't Fransche envie? Denkelijk niet. Kan envie een sterke verbastering van redivie zijn?

7) Dat nijden (nîdhan, waarvan nijd, nijdig, benijden) oorspronkelijk knellen, kwellen, pijnigen kon beteekenen, valt misschien niet zoo dadelijk in 't oog. Begrijpelijker wordt dat, als men bedenkt, dat nijd eigenlijk een kwelling, een leed is, gevoeld wegens de welvaart, 't geluk enz. van een ander. Zeker is 't, dat het subst. nîdh in 't Ags. rechtstreeks voor kwelling, foltering, pijniging wordt gebruikt. Zoo zegt Caedmon, Genesis, vrs. 36 ssqq, sprekende over de straf door God aan Satan en zijne medestanders opgelegd:
Seeop thâm vêrlogan vraeclîene hâm, veoree tô leáne, helle heáfas, hearde nîdhas.
(God) schiep den trouwbrekers, (een) ellendig heem, (den) werke te loone, helle geholfer, harde folteringen.
Geholfer (o als in dom) is, schoon van een anderen stam, een derbe Oldamptster, die heáfas goed weergeeft.
Ook het Oudn. subst. nîdh wordt, onder anderen Voluspâ stanza 55, ongeveer in denzelfden zin gebruikt als het aangevoerde Ags.; en 't Oudn. ww. nîdha beteekent mishandelen, hoonen.

[p. 297]

ook nog angseta of angset, carbunculus, pustula, d.i. vurige zweer, puist; een woord dat in beteekenis vrij naauwkeurig overeenstemt met het evenzoo zamengestelde Ohd. angweiz of ancweiz, dat ook door pustula, papula, puist, blaar, blein wordt verklaard, en in welke woorden ang denkelijk het pijnlijke of wel het booze, kwade, nijdige, kwaadaardige aanduidt. Naar de analogie van angnägl, angseta en angweiz zou dan het door ons tot grondwoord aangenomen angbei beteekenen: pijnlijk besvormig gezwel. Onze afleiding komt dus, wat de beteekenis aangaat, geheel met die der Redactie van het Woordenboek overeen, doch de door ons gegiste grondvorm angbei onderscheidt zich van het door de Redactie aangenomen aambei, zooals boven reeds gezegd is, ten eerste daardoor dat angbei alle verschillende vormen, waaronder het woord in kwestie zich voordoet, in volkomen overeenstemming met de Nederlandsche klankleer, verklaart, terwijl aambei de vormen anbei en aanbei enverklaard laat; en ten tweede hierdoor, dat het door ons als eerste lid der zamenstelling aangenomen ang ook in andere woorden in de verwante talen als zoodanig en met de door ons onderstelde beteekenis hoogst waarschijnlijk aanwezig is, terwijl van zamenstellingen met het door de Redactie aangenomen eerste lid geen voorbeelden zijn aan te wijzen.