De taal- en letterbode. Jaargang 1

[p. 113]

Ochtend of ochend?
door P.J. Cosijn.

Ik hoop van ganscher harte, dat menig lezer zal glimlachen bij 't lezen van bovenstaande vraag. Het zal een bewijs zijn, dat onze Bode zich ook den toegang heeft weten te verschaffen tot die kringen, waar men met taalstudie wel wat opheeft, maar zich toch noode afgeeft met vraagstukken, die over 't rechtmatige van een letter meer of minder loopen. Voor de wetenschap evenwel bestaan er geen kleinigheden. Het mag een versleten formule, een oudbakken gemeenplaats zijn, toch is het zoo; voor haar is alles van belang. Ik acht het noodeloos dit uiteen te zetten. Liever ga ik dadelijk tot de questie zelve over. Zij komt neer op de vraag, of we in ons welbekende ochend een zuiverder vorm hebben dan in 't in de spreektaal minder gebruikelijke ochtend. Vooraf echter ééne opmerking. Onder zuiverder vorm versta ik er zulk eenen, die meer oorspronkelijke bestanddeelen of klanken behouden heeft. Hoe grooter verlies 't woord door afslijting, uitstooting of afwerping geleden heeft, des te minder vertoont het de zuivere of organische type. Al wat er verder bij is gekomen, komt thans niet in aanmerking; zulke toevoegsels of aangroeisels mogen anorganisch heeten, omdat ze niet tot 't oorspronkelijke wezen des woords

[p. 114]

behooren, toch zijn ze in de meeste gevallen geen nuttelooze ballast geweest, maar hebben integendeel door hun steun menigen echten klank voor afslijting bewaard.

Wat nu de woorden in questie aangaat, geen van beide vertoonen ze den echten vorm. Waarschijnlijk viel na de afscheiding van 't Gotisch, maar vóór de splitsing der overige Germaansche talen, een w na de t weg; ten minste 't Angelsaksisch heeft uhte, 't Oudhoogduitsch uohta, 't Oudnoorsch ôtta, maar 't Gotisch uhtvô (stam uhtvôn). Hoe het ook zij, de t is aan alle eigen en om deze is het mij te doen. Ochtend nu voor een meer oorspronkelijken, ochend voor een verminkten vorm te houden, ligt voor de hand. Nogtans wordt in ons Woordenboek 't tegenovergestelde geleerd. Aldaar lezen wij: ‘Ochtend en ochend zijn sinds lang de gebruikelijke vormen in de schrijftaal. In de spreektaal wordt de t niet gehoord; men zegt altijd ochend. Die vorm is inderdaad ouder en echter. Uit Got. uhtvô ontstond de oorspronkelijke Nederl. vorm ochte, uchte, of ocht, uht (verg. Osaks. uhta, Nnd. ucht). Ocht en ucht verliepen in de volkstaal tot ochend en uchend, door de inschuiving der n, evenals naakt tot nakend, tachtig tot tachentig overging, en boekweiten eerst boekete, vervolgens boekende(gort) werd. Maar nevens de volksuitspraak ochend en uchend bleef ochte, uchte bestaan, ook wel ochten, uchten geschreven. Geen wonder, dat allengs de beide vormen dooreenliepen, en men de t van ochten, uchten ook in ochend en uchend overbracht, waarin zij eigenlijk niet behoorde, omdat zij reeds in de d was uitgedrukt. Zoo ontstond de schrijfwijze ochtend en uchtend, die later nog te meer geijkt werd door de gewaande etymologische verklaring, volgens welke men in ochtend het tegenw. deelw. meende te zien van een verzonnen ww. ochten, dat een intensief zou geweest zijn van mnl. oeken, vermeerderen, zoodat ochtend eigenlijk den tijd van den vermeerderenden of toenemenden dag zou aanduiden.’

Gelijk men ziet, ik schrijf de plaats geheel over, om niet door weglating van 't een of ander de redeneering der Redactie te kort te doen. Trots 't gezag, dat mannen als de vries en verwijs hebben, waag ik het mijne bedenkingen er tegen in te brengen. Niets zal mij aangenamer zijn dan, wanneer ik dwaal, of door hen of door anderen daarvan overtuigd te worden.

[p. 115]

In de eerste plaats geloof ik niet, dat naakt tot nakend en tachtig tot tachentig overging. Ware dit 't geval, dan zou er, ik beken het, geen bezwaar tegen zijn om aan te nemen, dat ook uit ocht een ochend ontstaan kon. Zoolang echter geen tweede voorbeeld van zulk een scheiding en inlassching geleverd wordt, blijft dit bedenkelijk. Voor nakend en tachentig durf ik dit bepaald ontkennen. Immers zoowel naakt als nakend zijn uit een ouderen vorm naked ontstaan, die in 't eene geval saamgetrokken, in 't andere met een ingelaschte n verrijkt werd. De Gotische vorm naqatha (ik citeer opzettelijk den stamvorm, omdat de Nominatief voor de th niets bewijst), 't Oudhoogduitsche nachat, 't Angelsaksische nacod, 't Engelsche naked en - last not least - 't Middelnederlandsche naket bewijzen dit voldingend. Dat in naakt de d, die zich met voortgezette klankverschuiving uit de th ontwikkelde, tot t werd, lag aan 't voorafgaan der tenuis k. Evenmin vermag tachentig iets vóór, wel wat tegen de stelling der Redactie getuigen. Aan een ontstaan uit tachtig kan niet gedacht worden. De Middelnederlandsche vormen tachtentig en tachtig, d.i. tachttig, wijzen op een voorafgaand tachtetig, dat ook werkelijk voorkomt. In dit tachtetig, d.i. t-achte-tig, was de e even goed als in naked op hare plaats, blijkens 't grondwoord, dat niet acht, maar achte luidde, als ook door 't Gotische ahtau, Sanskrit ashtau volkomen gestaafd wordt. De inlassching der n verklaar ik liefst door analogie naar zeventig en negentig. En dat deze zelfs de wonderlijkste vormen kan opleveren, moge 't Middelnederlandsche dusentich voor dusent bewijzen. De eenige zwarigheid, die overblijft, is de uitstooting der t. Maar wij zijn, dunkt mij, al vrij wat gevorderd, nu wij gevonden hebben, dat ochend voor ochtend niet alleen staat, maar een tegenhanger heeft in tachentig voor tachtentig. Wellicht veroorzaakte de omstandigheid, dat in 't eene woord de lettergreep met een t én begon én sloot, en in 't andere drie achtereenvolgende syllaben met een t aanvingen, deze syncope. Of wel is zij te vergelijken met onze welbekende deminutieven zachjes, luchjes, tochjes, enz. enz. voor zachtjes, luchtjes, tochtjes, enz. enz. De tegenwerping, dat de t hier tusschen twee medeklinkers staat, gaat niet geheel op; want dat de j haar naam van halfklinker niet ten onrechte draagt, maar zelfs, als ware zij

[p. 116]

een echte vocaal, een lettergreep kan openen, bewijst dezelfde deminutiefuitgang in gaatje, lootje, goodje, enz.

De vorm ochend vereischt derhalve een geheel andere verklaring; misschien is de volgende niet onjuist: Kiliaens ochten, uchten uit ochte en uchte staat volkomen gelijk met toren uit torre, jongen uit jonge, vasten uit vaste (de e kan in dit laatste voorbeeld dezelfde zijn als in ochte, t.w. â, Got. ô). De n nu moest in 't Hollandsch dialect óf wegvallen óf door de tongletter worden gesteund. En dit laatste heeft en hier en elders plaats gehad. Ik wijs alleen op iemand, niemand, ergent, nergent voor ieman, nieman, ergen, nergen. Dat men de laatste vormen niet ergend en nergend schrijft, ligt natuurlijk aan de onverbuigbaarheid der woordjes. Bovendien ook hier kan analogie in 't spel zijn. Immers tegenover avond staat ochtend; vaak worden beide woorden verbonden; van den ochtend tot den avond, van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat, enz. enz. Niets komt mij waarschijnlijker voor, dan dat de vorm van 't eene woord op dien van 't andere heeft invloed gehad.

Ten slotte nog een enkele opmerking. Zij betreft de etymologie des woords. De Redactie is van meening, dat aan de sh in den Sanskrit wortel ush aan den éénen kant een sisklank, aan den anderen kant een keelklank beantwoordt. Maar waartoe kan ons hier 't Sanskrit baten, dan alleen tot vaststelling van den Indogermaanschen wortel? Is Sanscrit sh, blijkens uro, aurora, enz. uit een s ontstaan, dan is de Arische wortel us en kan onmogelijk is ons ochtend (maar wel in ons Oos-t) schuilen. Omgekeerd, is in Sanskrit sh van wortel ush een keelklank te zoeken (maar ik betwijfel dit op gezag van Schleicher en Curtius ten sterkste), dan heeft de Indogermaansche wortel ug met uro en aurora niets gemeen. De voorstelling der Redactie zou ons haast in den waan brengen, alsof 't Sanskrit voor de moeder der Arische talen te houden is. Maar met allen eerbied voor 't heilige Indisch zijn wij zoo vrij dit volstrektelijk te ontkennen.