De taal- en letterbode. Jaargang 1

Vélocipède.

Daar in den laatsten tijd herhaaldelijk is voorgesteld 't vreemde vélocipède door een echt Nederlandsch woord te vervangen, meenen wij onzen lezers geen ondienst te doen met het overnemen der twee artikeltjes, door Prof. de vries in 't Leidsche Dagblad dienaangaande geschreven. Wij geven ze hier een meer blijvende plaats en stellen onze lezers daardoor in de gelegenheid de voor wieler aangevoerde gronden nader te toetsen.

de redactie.

I.

Mijnheer de Redacteur,

In uw geacht Dagblad van heden lees ik een uittreksel uit het blad De Stad Gent, in antwoord op de vraag: ‘welk woord

[p. 80]

zal men in het Nederlandsch aannemen voor het Fransche vélocipède?’ De vraag schijnt veel belangstelling te wekken; er is reeds meer in de dagbladen over gehandeld, en zelfs bij het aanstaande Leuvensche Congres is zij plechtig aan de orde gesteld. Nu het gebruik van dit snelle vervoermiddel zoo toeneemt, is het ook wel raadzaam dat wij er een Nederlandsch woord voor bezitten. Vélocipède is op den duur niet bruikbaar, en voor iedere samenstelling ongeschikt. In den mond des volks zou het binnenkort onvermijdelijk tot vloospeet verbasteren, en daarmede zou de taal zeker weinig gediend zijn! Ik neem derhalve de vrijheid u opmerkzaam te maken, dat onder de talrijke namen, door het Gentsche dagblad uitgedacht - en waarvan sommige al heel curieus zijn - er één voorkomt, die, naar mijne bescheidene meening, uiterst gelukkig gekozen is en alle aanbeveling verdient. Ik bedoel den naam wieler. De taal ontleent hare woorden liefst aan datgene, dat in de zaak, die zij benoemen moet, het meest in 't oog valt: slang van slingen (slingeren), vlieg van vliegen enz. Nu valt bij een vélocipède wel niets meer in 't oog dan de wielen; de geheele toestel is een kunstmatig samenstel van wielen. Zich op die wijze voort te bewegen, zulk een samenstel van wielen te berijden, kan dus niet eigenaardiger heeten dan wielen, en de toestel zelf niet beter dan wieler. Dat woord drukt het denkbeeld volkomen zuiver uit, en mag te eerder aangenomen worden, omdat het tot dusverre geheel nieuw is, en dus volstrekt geene andere beteekenis medebrengt, tot geenerlei verwarring aanleiding geven kan. Het zal te lichter ingang vinden, daar wielen voor draaien van oudsher in onze taal bekend is geweest, gelijk b.v. vondel (1, 167) reeds sprak van een molen, die eene poos stilstaat ‘sonder wielen’, en in onze dagen de heer hasebroek (Poëzij, bl. 3) schreef: ‘schoon 't rad steeds voort-wielt.’ Een wieler, een draaier, is dus reeds op zich zelf een zeer gepaste naam; en dubbel gepast, omdat hier het draaien juist met wielen geschiedt. Draaiende wielen - wielende wielen - ziedaar wat de vélocipède ons te aanschouwen geeft. Kan hij beter naam dragen dan wieler?

Die naam levert ook nog andere voordeelen op, die zeer voor hem pleiten:

1^o.	Hij is kort en gemakkelijk in. 't gebruik.
2^o.	Hij biedt ons tevens het werkwoord wielen aan, voor met den wieler rijden, als b.v. Hij heeft een uur lang gewield: hij is naar den Haag gewield, enz. Zulk een werkwoord kan men toch op den duur niet missen, en velocipedeeren zal men liefst niet gebruiken.

[p. 81]

3^o.

Hij geeft aanleiding om de vélocipèdes met twee of drie wielen kortweg aan te duiden door tweewieler en driewieler, terwijl dan wieler de algemeene naam blijft, die niets omtrent de bijzondere inrichting beslist. Een tweewieler is zeker verre te verkiezen boven een tweewielige vélocipède.

4^o.

Hij laat de gelegenheid vrij, om later, wanneer nieuwe uitvindingen het noodig maken, die door nieuwe samenstellingen zeer eenvoudig uit te drukken. Thans wordt de wieler bewogen door met den voet te trappen. Wie weet of dit later niet geschieden zal door werktuigen, die men met stooten, trekken, draaien, schroeven of anderszins in beweging brengt? Welnu, dan zullen, nevens de hedendaagsche trapwielers, later stootwielers, trekwielers, draaiwielers, schroefwielers enz. verrijzen. Geen nieuwe uitvinding, of zij zal aanstonds het juiste woord in gereedheid hebben.

Ik geloof dus dezen naam, door het Gentsche dagblad voorgesteld, in ieder opzicht te mogen aanbevelen. 't Is waar, hij is nieuw en klinkt nog vreemd; maar dat zal met iederen naam, dien men kiest, het geval zijn; en is de naam goed, dan went men er spoedig aan. Ook gas, spoorweg, stoomboot, telegram en zoovele andere woorden zijn eenmaal nieuw en vreemd geweest; thans zijn zij oude bekenden. En is ook niet de achterlader al gaandeweg een burger geworden op ons taalgebied? Waarom zou de wieler het niet evenzeer kunnen worden? Het Leuvensche Congres zal wèl doen, hem het burgerrecht te verleenen. Zeer zeker zou de taal er een echt Nederlandschen burger door aanwinnen.

Acht gij de zaak der moeite waard om aan deze regels een plaatsje in uw geacht dagblad te gunnen, dan zult gij mij daarmede verplichten.

2.

Mijnheer de Redacteur,

Met genoegen zie ik, dat de door mij aanbevolen naam wieler bij velen goedkeuring vindt. Doch ik moet er even op terugkomen, om eene kleinigheid aan te vullen en te verbeteren. De Redactie van het Handelsblad, die den naam met welwillendheid ontving en heden reeds een paar malen gebruikte, merkt aan, dat ik verzuimd heb eene benaming voor den velocipedist op te geven. Ik moet bekennen dat ik daar niet aan gedacht heb. Ook voor personen, die andere voertuigen berijden, sjeezen, tent-

[p. 82]

wagentjes, spoorwagens enz., is mij geen naam bekend. Het Handelsblad stelt wielenaar voor. Ik heb daar niet het minste bezwaar tegen: de naam is volkomen goed gevormd. Doch in verband daarmede moet ik opmerken, dat bij mij zelven eene bedenking is opgekomen tegen het werkwoord wielen, dat ik voor het rijden met den wieler aan de hand deed. Daar wielen voor draaien nog heden in dichterlijken stijl in gebruik is, zou het opvatten van dat woord in eene andere beteekenis menige dichterlijke passage kunnen bederven. De schim van tollens zou het mij niet vergeven, zoo ik den lezer aanleiding gaf om bij zijne woorden ‘zoo wielde 't in zijn hoofd dooreen’ (10, 101) aan het rijden met vélocipèdes te denken! En evenmin zou ik het voor den heer beets kunnen verantwoorden, wanneer ik den indruk van zijn ‘eeuwig wervlen, wielen, walen’ (Nav. v. byron, 18) door die dwaze bijgedachte verstoorde. Deze bedenking noopt mij, voor wielen, liever den afgeleiden of frequentatieven vorm wieleren voor te slaan. Dat woord is geheel nieuw en kan geenerlei verwarring veroorzaken, terwijl juist een frequentatieve vorm hier recht eigenaardig is. De analogie der woorden is dan ook nog beter in orde: kleppen, klepper, klepperen; knikken, knikker, knikkeren; stuiten, stuiter, stuiteren; zwabben, zwabber, zwabberen, enz.: evenzoo wielen (draaien), wieler, wieleren. De persoon, die den wieler berijdt, heet dan vanzelf wielenaar. Te recht gaf het Handelsblad aan dien naam dezen vorm, met n. Van wieleren moet niet wieleraar worden afgeleid, maar wielenaar, evenals van tooveren thans niet meer tooveraar, maar toovenaar gezegd wordt. De taal vermijdt gaarne de herhaling van r en l. Bij wieleren, dat ook nog een l heeft, bestaat er dubbele reden om wieleraar, dat bijna niet uit te spreken is, door wielenaar te vervangen.

Ik zou dus voorstellen: wieler, het voertuig; wieleren, het berijden; wielenaar, de berijder.

Ik behoef geene verschooning te vragen, dat ik het woord voor de tweede maal bespreek. De zaak is van weinig belang, maar zij heeft toch voor de taal hare betrekkelijke waarde, en niets wat de taal raakt mag ons onverschillig zijn. De beoefenaar der moedertaal moet niet alleen haar verleden ophelderen en haar heden verklaren, maar ook voor de toekomst hare verrijking en ontwikkeling helpen lideen naar de wetten, die zij zelve hem geleerd heeft.