De Taalgids. Jaargang 2

Iets over noordenwind enz.

In de veronderstelling, dat de vrager bedoeld heeft, welk onderscheid er tusschen zuider en zuiden, tusschen ooster en oosten bestaat, zullen we hier in het kort de vraag trachten te beantwoorden. Gemakshalve spreken we alleen van ooster en oosten, dewijl alles wat de vorming dezer woorden aangaat, ook toepasselijk is op de woorden zuiden en zuider, noorden en noorder, westen en wester.

Het substantief oost in onze taal beteekende oorspronkelijk ‘zonsopgang, dageraad.’ We vinden dit woord met de be-

[p. 78]

teekenis, die het thans heeft, terug in het Ohd. ôst, en het Ags. eást. Vooral in zamenstellingen komt het voor, zoowel in onze taal, bijv. Oostindië, oostkust, Oostzee, oostwaarts, als in het Ohd., bijv. ôstfalahi, ôstheim, enz. en in het Ags., bijv. eástland, Eástgota, eástdæl, enz.

Uit genoemd substantief is ontstaan een bijwoord oosten, in het Ohd. ôstana, Ags. eástan, hetwelk overal uit of van het oosten beteekent. Zoo vinden we in de zoogenaamde Evangeliënharmonie van Tatian de volgende, in Graffs Spr. D. I, bl. 499 meêgedeelde plaats: ‘Manage ôstana inti vestana quement’, d.i. ‘Menige komen uit het oosten en westen.’ In het Angelsakisch komt eástan, en in het Oudnoordsch austan in bovengenoemde beteekenis dikwerf voor, zoodat men wel geene bewijsplaatsen van ons zal vorderen.

Uit oost is nog een ander bijwoord afgeleid, hetwelk in het Ohd. ôstar, in het Oudn. austr luidt, klaarblijkelijk ons ooster. Het gaf zoowel eene rust op, als eene beweging naar, eene plaats te kennen. Tot voorbeeld strekke Otfried, I, 17, 45: ‘ôstar filu ferrô so scein uns ouh ther sterro,’ d.i. ‘de ster verscheen ons heel ver in het oosten’; daarentegen is ‘naar het oosten, oostwaarts’ gemeend in het Hildebrandslied, vs. 19: ‘Forn her ôstar giweit, flôh her Otachres nîd Hina miti Deotrîhhe enti sînero deganô filu,’ d.i. ‘Vóór langen tijd toog hij oostwaarts, ontvlood hij den toorn van Odoaker van hier met Theodorik en eene menigte zijner helden.’ Dat ook het Oudn. een austr in beide beteekenissen kent, daarvan kan men zich overtuigen door een woordenboek dezer taal op te slaan; voor degenen, wien dit hulpmiddel ontbreekt, mogen de volgende zinsneden het bewijs leveren. In de Völuspâ, str. 32, luidt de aanvang aldus: Austr sat hin aldna î I-arnvidhi,’ d.i. ‘In het oosten zat de oude (Angurboda) in I-arnvidhi;’ doch in het 1^ste lied van Helgi den Hundings-dooder, str. 4, zegt de dichter: ‘Thær austr ok vestr enda fâlu’, d.i. ‘Zij (de schikgodinnen) staken de uiteinden in de aarde naar het oosten en naar het westen.’ De vermenging dezer twee beteekenissen in één

[p. 79]

woord kan geen bevreemding baren, als wij bedenken, dat ook andere bijwoorden, die met denzelfden afleidingsuitgang gevormd zijn, als hier en daar in zich vereenigen.

In zamenstelling wordt dit ôstar, austr vaak gebezigd, en wel in denzelfden zin als ôst, bijv. in ôstarrîhi, ôstarfrancun, ôstarlant; austrvegr. Van daar dat in ettelijke zamengestelde substantieven, oost en ooster verwisseld worden; zoo drukt het Ags. eástveg volkomen hetzelfde uit als het Oudn. austrvegr; zoo schijnt ook het volk, dat wij Oost-Gothen, de Angelsaksen Eást-Gotan noemen, ook Austara-Guthans geheeten te hebben, ten minste als wij mogen aannemen, dat dit woord in den verlatijnschten vorm Ostrogothae getrouw is weêrgegeven.

De stam oost heeft nog verscheiden andere loten voortgebracht, bijv. een adjectief, hetwelk in het Ohd. ôstroni, Oudn. austræna, Ags. eástern, Engelsch eastern luidt, en andere, die wij alle met stilzwijgen voorbijgaan, dewijl ze niets ter verduidelijking van het bovenbehandelde bijdragen. Slechts één woord dient hier nog besproken te worden, namelijk een Ohd. substantief ôsten. Dit substantief vindt men bij Graff, D. I, bl. 498 meêgedeeld, en wel als voorkomende in eene aanhaling uit Notker: ‘fone ôstene ze vestene,’ d.i. ‘van het oosten tot het westen.’ We vinden dit substantief, volgens Graff mannelijk en onzijdig, terug in ons het oosten.

Nu zou men de vraag kunnen opperen: wat is oosten in oostenwind, het substantief of het bijwoord? Daar in oostenwind het begrip moet liggen van ‘wind uit of van het oosten’, besluiten wij tot het laatste.

Het onderscheid tusschen oosten en ooster is dus dit, dat het eerste beteekent ‘uit, van het oosten,’ en het laatste ‘naar of in het oosten, oostelijk.’ Men stelt zich voor, dat de wind uit of van het oosten komt, en niet dat hij daar is; daarom is oostenwind verreweg te verkiezen boven oosterwind, en zuidenwind boven zuiderwind. Beter laten zich oostwind zuidwind verklaren, want met deze duidt men winden aan, die nader bepaald worden door den naam der hemelstreek,

[p. 80]

waaruit ze waaijen. Trouwens, ik betwijfel zeer, of de zamenstellingen oosterwind, zuiderwind wel uit den mond des volks zijn opgevangen; ze klinken althans zeer verdacht.

Maastricht.

H. Kern.