Dat Scaecspel

Regelnummers proza verbergen

[p. 1]

tekstkritische noten

Dat scaecspel.

1Inspice formas et delectare in artifice, qui fecit eas. Siet aen die 2ghescepen vormen ende neemt ghenůecht wt den meyster, diese 3ghemaect ende ghescepen heeft. Want van naturen een ygelic 4ghescepen ende ghemaect dinc in hem besloten heeft een ghelikenisse 5des meysters, daert of ghescepen ende ghemaect is, ende want 6wy sien, dat een ygelic dinc van naturen in zijn eyghen wesen 7scoon ende ghenůeghelic is, naden eysche van sinen weesen ende dat 8dat één dinc scoonre ende ghenůegheliker is dan dat ander, overmits 9dattet den oversten meyster, daert of ghemaect is in volmaectheden 10naerre is, so moghen wy in ons selven wael vijnden, dat 11alle dinghen van énen meyster sijn ghemaket ende ghecomen, 12in deser maniren, dattie vier elementen als dat vier, die lůcht, dat 13water ende die eerde van Gode den oversten meyster hebben haer 14wesen ontfaen, in deser manieren, datsi hem daertoe geven ende 15voeghen, dat alle natůerlike dinghen, die onder die maen naden 16lope der natůer haer wesen ontfaen, van die vier elementen voerseit 17worden gemaect, gheliker wijs als dat hout, steen, mortel ende 18ander dinghen die daer toe behoren, hem daer toe gheven ende 19voegen, dat een natůerlic meyster van hem een hůůs tymmert 20ende maect. Hoe dat die hemel mit allen zinen craften van Gode 21zijn wesen hevet ontfaen, en leyt ons op dese tijt nijt veel of te 22⁺ segghen meer dan dat alle die scoonheit, die | in allen dinghen die 23God ye ghesciep of emmermeer sceppen sal, veel volcomeliker in 24Gode alle zijn gesloten, gheliken alse ons Hugo van Sinte Victoer, 25als mede hier nae sel staen bescreven, ons aldus bewijst: Consideremus 26quanta sint mirabilia dei et per pulcritudinem rerum conditarum 27queramus pulcrum illud, pulcriorum omnium pulcherrimum, quod 28tam mirabile et ineffabile est ut ad ipsum omnis pulcritudo transitoria 29est et si vera sit comparabilis esse non possit¹⁾. Dat aldus veel te

12. C.D.I. [in deser......vier]. 12-13. F. lucht, water ende aerde. 12-14. C.D.I. die lucht...... ontfaen]. 22. E. meer. F. maer. 23. F. welvolcomelic. 24. F. [alle] zijn beslolen. 29. A.B. qualis. C.D.E.F.G.H.I. comparabilis.

+ oi. lb

1) Hs. qualis. Veranderd naar C.D.E.F.G.H.I.

[p. 2]

tekstkritische noten

1segghen is: ‘Laet ons merken, hoe groot die wonderlicheden 2Gods zijn ende laet ons by der scoonheit der gescepen dingen 3zůeken die onsprekelike scoonheit Goods, die also wonderlike 4ende onspreeclic scoon¹⁾ is, dat by haer alle gescepen scoonheit, 5al waert dat men enich mochte vijnden, nijt ghelikent en mach 6worden’. Want dan die overste meyster daer wy alle of sijn ghemaect, 7also wonderlic ende soe ontspreeclic scoon is ende een 8yghelic minsche van rechter naturen begheert²⁾ scoonheit te besien 9ende te bescouwen, ende want wy nu nijt daer toe comen moghen 10tensi bi der scoonheit der ghescepenre dingen, die hi selven ghemaect 11ende gescepen heeft, soe heb ic voirhanden tscaecspeel³⁾ 12uten Latijn in Duutsche te trecken ende te maken, sprekende van 13dier edelre subtijlre scoonheyt, die in dat scaecspel besloten is, 14⁺ opdat een yghelic minsche die dat boec siet, leest of hůert lezen, | 15bider scoonre ghenůeche(lic)heit des boekes in een bekennen der 16onsprekender scoonheit Gods mocht worden ghetogen. Mer want ic 17van mi selven myn dan nijt en vermach, soe bid ic den oversten 18vader⁴⁾, Gode van hemelrijc, in wes mogentheit hemel ende eerde is 19besloten, dat hi zijn oghen der ontfarmherticheit neder op my wil 20slaen ende my een luttel van zijnre wijsheyt wil verlenen, waerby 21ic dit begonnen werc also moet volbringen, altoos tot hem alle die 22doechden, die hier in worden begrepen, te nighen ende te bughen⁵⁾ 23datter zijn name in gheëert si ende alle die gene, diet lesen of 24hůeren lesen, in een volcomen kennen, naedat ons moghelic is, 25mogen comen, opdat wy wt dien bekennen mit zůlcker barnnender 26minne Gods van binnen also moeten worden ontsteken, dat wy nijt 27en begheren te doen, dan dat Gode ghenůechlic ende bequame si. 28Dat ons moet verlenen die ghene, die zijn name is ghebenedijt in 29Secula Seculorum. Amen. |

31In voerleden tyden was een hoverdich, onghenadich tyran, gheheten 32⁺ Elmeradap, die zijns vaders lichaem dede deylen aen drien 33hondert stůcken ende gafse teten driehondert vůlen wilden dieren,

3-4. B.C.D.E.F.G.H.J. wonderlike ende onspreeclic scoon is. 11. H.I. voorhanden tscaecspel. 16. C.D. niet ende min dan niet. E.F. niet min dan niet. 19-20. E. dat sijn oghen der ontfermherticheit hier neder op mi gheslaghen moeten werden. J.B. moet slaen. F. op mi sla. 32. E.F.G.E. coninc tot Babyloniën, die.

1) Hs. scoon ende onspreeclic.

2) Ingevoegd naar de andere Hss.

3) Hs. ‘voir vanden scaecspeel’, veranderd naar H. en I.

+ fol. 1c

4) Ingevoegd naar de andere Hss.

5) Van ‘altoos’ tot ‘bughen’ is niet duidelijk.

+ fol. 1d

[p. 3]

tekstkritische noten

1voghelen, die gheheten zijn vůltures. Dese coninc verhart mitten 2duvel, onder alle quade půnten soe had hi één zůnderlinge quaet 3punte, als dat hi Gode nijt en kennede ende dat hi nijt en woude 4ghelaect noch berespet wesen van zijnre groter quaetheyt, ende 5wye hem daer of laecte of berespte, dien plach hi te doen ontliven, 6also dat dat heel conincrijc daer zeer om tafter was ende in zwaren 7verdriet ende vervolchdent aen enen groten wysen meyster, raet 8des conincx voorseyt, gheheiten Phylometor, dat also veel beduut 9als een minre des maets of des gherechticheit¹⁾ ende baden den 10meyster voorseit, dat hi den coninc zijn grote quaetheit laken wilde 11⁺ ende tot důechden trecken. Daer op die meyster antwoorde | ende 12seyde, dat hi des nijt doen en dorste overmits vrese des doots, 13want hi anxt hadde, dathi hem gheliken manigen anderen groten 14meyster vanden live beroven soude. Doe sprac dat ghemeen volc 15vanden conincrijc ende seyden, dathi des nijt ontsien en soude, 16mer dathi den doot liever kyesen ende aengaen soude, dan datmen 17inder waerheyt onder dat ghemeen volc seggen soude, dat des 18conincx leven ende zijn grote quaetheit van zinen rade quam. Doe 19Phylometer voorseit deze woorde hoorde, docht hi op Senecam²⁾ 20dat een man die goet waer, so wes hi meende, dat hi mit Gode 21ende mit eeren doen mochte, dat soude hi doen, oec hoe zůer, hoe 22scadelic ende hoe vreselic dat hem waer, ende dat men enen goeden 23man tot gheenre quaetheit dwinghen noch dreyghen en mach, noch 24van gheenre důecht keren ende datter niemant gherechtich en waer, 25die den doot, die die armoede ende enich verdriet der werelt, daer 26hi Gode mede behaghen mach, ontsiet. Iuxta illud: vir bonus, quod 27honeste se facturum putaverit faciet, eciam si laboriosum, etiam si 28dampnosum, eciam si periculosum; ab honesto nullo deterrebitur, quod 29(ad)³⁾ turpia nulla invitabitur. Nemo enim iustus esse potest, qui mortem, 30qui dolorem, qui exilium, qui egestatem timet. Waeromme hi den

1. B. vultures dat sijn ghieren. G. die gheheten zijn in den Latine vultures, in Duytsche ghieren. 2. C.D.E. onder alle ander quade punten. F. zonder dese quade punten. 3. B. niet en bekende. 75 B. gheliken anderen menighen groten vanden E. gheliken [manigen] anderen. F. gheliken den anderen. 20. C.E. dat een goet man was hi meende. D. dat een goet man wes hi meende. 19 vlgg. H.I. wart hi peinzende up Senecam, dat elc goet man, waer hi met gode. mettien meende te doene, dat hi dat doen zoude, hoe zuer. 22. C.D.E.F. oec hoe vreselic dattet hem waer. 25. B.C.D. des werelts. E.F. des wercs.

1) Aldus in het Hs.

+ fol. 2a

2) Groote afwijking in G; hier wordt het Lat. citaat gescheiden door de mnl. vertaling

3) Ingevoegd naar de andere Hss.

[p. 4]

tekstkritische noten

1⁺ ghemenen volc vanden conincrijc beloofde, dat hi hoor bede | volbringen 2zoude ende den coninc van zijnre dwalinghe te keren nae 3zijnre machte. Mer wantmen van naturen den doot ontsiet ende 4dat loon des dogets gheernne ontfinge, begonde hi te studeren, in 5wat manieren hi best zijn lijf behouden mocht ende dien coninc tot 6enen gherechtigen leven te brenghen, ende maecte dat scaecspul 7inder stat van Babyloniën ende dat tafelbort naeder stat voorscreven. 8Ende ghi zult weten, al ist zake, dat veel lude seggen, dattet scaecspul 9eerst ghevonden wort ende ghemaect inden strijt voor Troeyen, 10dat des nijt en is behoudelic haers woorts, mer tis ghecomen wt 11Caldeën in Grieken. Ende ic ghelove wel, dattet inden strijt voor 12Troeyen eerst ghemeenlic gheopenbaert wort, mer so worttet eerst 13ghemaect inder stat van Babyloniën, die gheleghen is in Caldeën 14ende nijt inder stat van Babyloniën, die gheleghen is in Egypten. 15Ende dat dit waer is, moghen wi weten by dat dese stat recht 16viercant was ende elke cant was XVI milen lanc ende IIII werven 17XVI maect LXIIII, dat ons beteykent wort by LXIIII viercante 18veldekijns, die daer in dat tafelbort staen ende die ommeganc 19vander stat voorseit daer by beteykent wort. Ende dat die lijsten 20des borts | hogher zijn dan dat velt, beteykent ons die hoecheit 21⁺ vander můren des stats, waer by dat ghi weten zult, dat die můren 22al ommegancs drie milen hooch waren. Ende in eenre horn vander 23stat stont een driecant toornne die gheheten was Babel, VII milen 24hoge, so dattie gheheel stat van Babiloniën altoos bynnen duuster 25was, overmits hoocheyt der můren ende des toorns.

26Opdat dese Phylometor, also voorscreven is, zijn lijf behouden 27mocht ende den coninc voorscreven brengen tot enen goeden 28leven, visierde hi na minscheliker vormen twee coninghen mit horen 29bataelgen, ghemaect alle gader nae minscheliker vorme van goude 30ende van zulver, enen ygheliken verchiert mit scoonheden ende 31moghenthede nae zinen staet, daer hi by beteykent wort. Op dattie 32coninc voorseyt by der edelre ghenůechliker vormen, wercken ende 33zedichede der ghemaecter coningen van goude ende van sulver

1. F. vanden lande des coninckrijcs. 2. F. dwalinghe keren. 3-4. B. der werlt. E. der duechden. 7. B. nader stat forme. C.D. naeder stat voerseit. F. nader formen des scaecs voorscreven. 9. F. behouden. 12. E. mer voirwaer, dattet eerst ghemaect is. F. maer voirwaer, dattet yerst ghemaect wort. 13-14. F. [in Caldeen..... gheleghen is]. 15. E.F. stede. 16-17. E.F. maken LXIII [dat]. 17. E.F. [ons b.w.b. LXIII]. 18. F. dat scaecspils tafelbort. 20. F. velts. 21. E. van den. 22. E.F. ommegaens. 22. E. eenre hoerne.

+ fol. 2b

+ fol. 2c

[p. 5]

tekstkritische noten

1zine quaetheit bekennen mochte ende oec vernemen mochte die 2grote edelheit, die een coninc toebehoorde, soe visierde Phylometor 3dese twee ghemaecte coningen nae rechter conincliker eren mit 4horen bataelgen opdit voorseyde tafelbort onderlinge te striden 5ende die een den ander van lachterheyt te beruspen, op dattie | 6⁺ levende coninc Elmeradap in die beruspinge der ghemaecter 7coningen, recht of men¹⁾ enen anderen castiede, inden gront zijns 8herten beruspt ende castiet soude werden ende also ten lesten zijn 9leven te beteren.

10Doe dese voorseyde Phylometor dit spul ende dit tafelbort volbrocht 11ende volmaect hadde, alse voorseyt is, begonste hi openbaer, 12in des conincs Elmeradaps zale, dit spul mit edelen hertogen, 13graven, baenroedsen, ridderen ende knechten al spelende te striden. 14Des die coninc voerseit vernam ende doe hi die grote nye ghenůechlicheit, 15vroetscap, wijsheit, subtilicheit ende edelheit, die in dat 16spul besloten was, [ende]²⁾ begonste te smaken ende te verstaen, 17begheerde hi mit Phylemetor dat spul al stridende te spelen³⁾. Doe 18antwoorde Phylometor, dattet nijt redelic en waer, nader ghemeyn 19loop der naturen, dat yemant meyster soude wesen, eer hi discipel 20ende scolier hadde gheweest, nader vorme eens onderdanichs scoliers. 21Des die coninc voorseit dat ghelyede recht te weezen ende al 22begherende te leren, gaf hi hem over altemael onder den meyster 23Phylometor, als een goet discipel sculdich is te doen. Doe begonste 24hem die meyster te openbaren die vorme der tafelen des speels, die 25edelheit, wijsheit, die den coninc toebehoren, mede wat dien edelen 26⁺ luden toebehoort ende wat ambocht die ghemeente | doen sal, als 27hier nae ghescreven staet.

28Doe die coninc vernam, dat dit voorscreven spul in hem besloten 29had correxie, daer hi manighen wysen man om ghedoot hadde, 30begonste hi mit dreyghenden woorden den meyster te vragen, 31waeromme dat hi dat spul ghemaect hadde. Doe antwoorde hem 32die meyster ende seyde: ‘O my lieve heer coninc, dit spul heb ic 33ghemaect, op dat ghi u leven beteren sout ende u conincrijc mit 34eren mit bliscapen besitten ende regeren sout, des ghi nijt doen 35en moecht, tensi dat zake dat ghi, mit edelre wijsheit des gherechts

1. F. zoude. 2. F. toebehoirt. 13. F. ende knapen. 14. F. doe die c.v. dit vernam ende. 21. F. coninc [voorseit] lyede dat. 21. E.F. waer. 22. E. gaf hi hem al over den meester. F. gaf hi hem over den meester.

+ fol. 2d

1) Ingevoegd naar C.D.F.G.H.I.

2) Veranderd naar de andere Hss.

3) Ingevoegd naar de andere Hss.

+ fol. 8a

[p. 6]

tekstkritische noten

1verchiert, van den ghemenen volc ghemynnet wort. Waerom ghi 2weten zult, dat so wie zijn onderzaten mit felre starcheit, ghelijc 3den wolf den scapen, mit quader loosheit, als den vos die gansen, 4mit felre wreetheit, alse die leeuwe den goedertiren beesten, om 5zijn profijt scat, sceert of onder den voeten druct, die mach nae 6recht gheen coninc heten, mer hi sal heten een quaet vals tyranne 7nader vorme der onredeliker beesten voorscreven. Mer dieghene 8die in ghelikenisse Gods zijn ondersaten mit rechter vroetscap ende 9wijsheit [hout ende bescermt ende]¹⁾ totter overster zalicheit 10daerse God toe ghescepen heeft trecket ende brenget, ende die 11volmaecte goede ondersaten in die doget mit rechter vroetscap 12ende wijsheit hout ende bescermet, nijt alleen om zijn profijt, mer 13in Gods eren; mede dieghene die begheert, dat een yghelic mit 14Gode zijns te bet hebbe, die rechte edel natuer voerwaer begheert 15te gheven ende mede te deylen enen ygeliken hare doget, ende 16⁺ deze | is mit rechter reden een coninc gheheten ende anders niemant. 17Voort, heer coninc, so zuldi weten, so wie dat anders zijn conincrijc 18regeert dan Gode, den oversten coninc, nae te volgen als hi alre 19best can ende mach, die waer beter, dat hi gheen coninc en waer, 20mer een arm brootbidder waer, overmits dat hi zijn conincrijc nijt 21en regeert tot Gods eren ende tot zijnre zielen zalicheit, mer tot 22zijnre ewyger verdomenissen. Mede heer coninc, soe heb ic dit 23spul ghemaect, opdat die edel heren ende die goede rike burghers 24een subtijl tijtcortinghe hantieren mogen, om ledicheit mede te 25scuwen. Want ledicheit is een moeder ende een oorspronc van 26alre quaetheit ende zunderlinghe van hate, van nijt ende ghierichede 27ende van wanhope, als een yghelic minsche in hem selven²⁾ ghevoelen 28mach. Waeromme ghi weten zult, dat dit spul nijt visiert noch 29ghemaect en is voor die grove, rude, viercante keerls, die in dit 30spul nijt en zůecken dan tijtlic ghewynne of hoverdye, mer tis 31zunderlinge gemaket voor die goede, edel, subtijl lude, op datsi 32⁺ mit desen speel Gode mogen leren | kennen, minnen ende nae te 33volgen, also datsi begheren mit Gode enen ygheliken hulplic te 34wesen ende niemant scadelic. Iuxta illud: Deum amabis, sic illum 35imitaberis, ut velis omnibus prodesse et nulli nocere.

1. E. van den gemeente. F. van der meente. 8. Vlgg. C.D.G.H.I. [mit rechter vr....... in die doget]. 15. F. ende dese mensche. 22. F. [mer ter zijnre ewiger verdomenissen]. 27. D.E.F. voelen. 23. F. versiert.

1) Veranderd naar E.F.

+ fol. 3b.

2) Ingevoegd naar F.

+ fol. 3c.

[p. 7]

tekstkritische noten

1Nadat ons die Scripture bewijst, so sel een coninc in zijn overste 2staet aldus wesen gheformeert: inden eersten so sel hi sitten in 3een coninclike stoel; ten anderen so sel hi aen hebben een purpur 4cleet; ten derden so sel hi hebben een ghulden crone op zijn 5hooft; ten vierden so sal hi hebben een septrum in zijn rechter¹⁾ 6hant ende ten vijften sal hi hebben een ronden appel in zijn lufterhant. 7Indien dat hi sal sitten wort ons bewijst, dat hi sal wesen 8sachtmoedich, ghestadich ende goedertiren. Gheliken als wy lesen 9⁺ van enen hertoge van | Athenen, gheheten Phylistratus²⁾, die welke 10een zuverlike jonge dochter hadde, also dat een jonghelinc overmits 11zijnre dochter zuverlicheit mit haerre minne also ontsteken 12wort, also dat hyse wachte op eenre stede, daer si mit haerre 13moeder soude comen. Ende doe hi hoor vernam, ginc hi haer teghen 14ende custse aen horen mont. Waer omme haer moeder so vertoornt 15ende verbolghen wort, dat si ghinc tot Phylistratum horen man 16ende bat hem, dat hij dien iongelinc wilde doen onthoofden. Doe 17antwoorde die hertoge voerseit wt den gronde des oetmoedicheits 18ende des goedertirenheit zijns herten ende seyde aldus: ‘Is dat 19zake dat wij dengenen, die ons liefhebben ende teyken der minnen 20bewysen, zullen doden, wat zullen wi dan denghenen doen, die 21ons leet hebben ende viantscap bewysen?’ Ende aldus behilt hi 22zijns dochter eer, zijns wijfs ruste ende des jonghelincx leven, 23Deze voorseyde hertoghe Phylistratus hadde een specialen vrient, 24gheheten Arispus, dien hi mit zinen woorden also vertoornde, dat 25Arispus voorseit hem in zijn aensicht spoech. Die hertoge voorseit 26zinen moet, zijn woorden ende zijn ghelaet van toornne also bedwanc, 27recht of hem gheen onghelijc mer groot eer ghedaen had gheweest, 28⁺ ende doe zijn kinderen die lelichede haers | vaders wouden wreken, 29verboet hi hem datsi gheen wrake doen souden, want hi seyde tot 30zinen kijnderen, dat hi wel wist, dattet wt gheenre quader herten, 31mer van rechter liefte, die Arispus tot hem hadde, waer ghesciet. 32Des ander dages, doe Arispus tot hem selven quam ende overdochte

10. F. [jonge]. 12. E.F. [also] dat hyse. E. wachtede. 13. F. quam. 16. E.F. woude. 17-18. E. der oetmoedicheden. E.F. goedertierenheits. 24. E.F. mont. 26-27. C. recht of hem ghien onghelije ghesciet, mer groet eer hadde gheweest ghedaen. F. recht oft hem goet ende gheen onghelijc en waer ghedaen. 29. F. seggende: ‘Ic weet wel, dattet uyt ghenen quaden herten en quam, maer uyt rechten lieften, die Arispus tot mi heeft ist ghesciet.’

1) Ingevoegd naar E.F.

+ fol. 3d

2) Waarschijnlijk is bedoeld Pisistratus, zooals de naam bij Valerius Maximus luidt.

+ fol. 4a

[p. 8]

tekstkritische noten

1die lelichede, die hi den hertoghe bewyset had, nam hi een zwaert 2ende wilde hem selven doden. Dat vernam Phylistratus ende ghinc 3tot hem ende lovede ende zwoer hem, dat hi noch mit hem in 4dieselve vrientscap waer ende bliven soude, daer hi te voren in was.

5Voort so lesen wy, dat Alexander die Groot op een tijt zeer 6vertoornt was op enen ridder die hi heet bocken, omme datmen 7zijn hooft of zouden slaen. Doe sprac die ridder: Appello, dat 8also veel beduut: ‘Ic begheer enen meerren heer ende¹⁾ een hoger 9rechter.’ Doe antwoorde Alexander: ‘Weetstu enen meerren of 10enen hoger here dan ic ben?’ Doe sprac die ridder: ‘Neen ic, mer 11ic appellier van enen verbolghen man tot enen goedertiren here.’ 12Doe verstont Alexander wt des ridders woorden, dat nae rechten 13rechte niemant toe en behoorde enich vonnisse te wysen of rechte 14te hanteren, die wyle dat hi toornich waer; mede dat een heer in 15veel hoger ende meerre staet is, die wyle dat hi goedertiren ende 16sachtmoedich is, dan die wyle dat hi toornnich ende verbolgen 17⁺ is. | Waeromme dat hem nyemant wonderen sal, ist dat een vroet 18man van enen toornnigen heer totten selven heer oetmoedich 19appelliert.

20Oracius bescrijft ons, dat een quaet wreet tyranne, gheheten 21Phalerides²⁾, studeerde omme te vijnden manighe wrede manieren 22van tormenten, daer hi zijn ondersaten, die tot zinen wille ende 23tot zinen ghebode nijt en stonden, mochte mede pinen ende ter 24doot brenghen. Die welke tyranne in zijn lant hadde enen potghieter, 25gheheten Pecillus³⁾, die vysierde ende maecte wt zijnre 26natuerliker wreetheit, om den quaden tyranne, zinen heer, te behagen, 27een matalen stier, bynnen hol ende aen die een zyde 28een veynster mit enen sloot, daer men die verwijsde in werpen 29soude ende mitten vier van onder also te verbernnen ende so te 30doden, datmen wt horen pinen gheen minschelike stemme mer 31een stiers stemme soude horen ende verstaen, op dattie tyranne,

3. F. lovede ende zeyde hem. 5. E.F. [so] E.F. ook die Groot. Lond. Inc die Grote. 6. E.F. hiet. 9. E. weet ghi. 11. C.D.E.F.G.H.I. verbolgen ende toernigen heer tot enen saftmoedigen ende goedertieren heer. 12. E.F. [wt des ridders woorden]. 20. Origenus. 21-22. F. menigerhande tormenten. 26. E. wreetheden. 27. E.F. metalen. 28. E.F. verwijsde lude. 9. E. bernen.

1) Ingevoegd naar F

+ fol 4b

2) Bedoeld is Phalaris, tyran van Agrigentum op Sicilië 570-554 v. Chr.

3) Hs Bedoeld is Perillus.

[p. 9]

tekstkritische noten

1zinen heer, te min soude ghenegen weesen tot ontfarmicheden ende 2te meer ghesterct wesen in zijnre quaetheit. Doe deze Pecillus 3dit werc ghevonden ende ghemaect hadde, presenteerde hijt zinen 4heer. Ende doe die tyran, sinen heer, dit werc der wreetheit wel 5bequam, prijsde hijt zeer. Mer den meyster des wercs hi vermaledide 6⁺ ende seyde: ‘Wat hebstu, wreder ende ongenadigher, my, 7die wreet ende onghenadich byn, ghegheven ende ghepresenteert! 8Voerwaer, du sulstet eerst proeven ende smaken die wreetheit, die 9du ghevonden hebste!’ Ende aldus wort die potghieter alre eerst 10inden matalen stier ghebrant. Iuxta illud psalmiste: Incidit in 11foveam, quam fecit¹⁾, dat also veel beduut: ‘Hi viel inden put, 12die hi selve hadde ghemaect’. Ende voerwaer mi dunct, dat gheen 13dinc meerre recht mach macken, dan dattie quade mit zijnre 14eyghenre quaetheit wort verdorven. Waeromme een ygelic heer 15studeren sal, dat hi ghenadich ende goedertiren sal wesen, want 16het teghen natuer ende reden waer, dat een goedertiren minsche 17een quaden, wreden doot soude sterven. Mer dicke ghezien es²⁾, 18dat quade ende wrede lude quader doot zijn ghestorven. Iuxta 19illud Salvatoris: Qui enim gladio pugnat, gladio peribit³⁾.

20Ten anderen, dattie coninc an sel hebben een purper cleet, wort 21⁺ ons bewijst, dat hi mit vroetscapen ende warachtichede ghechiert 22sel wezen, want het gheen reden en mach maken, dat een man 23coninc soude wesen, die gheen ondersceyt en wyst tusschen reden 24ende onreden, recht ende onrecht. Iuxta illud: ‘Ve terre, cuius rex 25puer est⁴⁾; puer inquam centum annorum et elementarius senex’. Dat 26also veel beduut: ‘Soe wee den lande, daer die coninc een kijnt 27is of van hondert jaren ende van naturen out’. Dat natuerlike 28vroetscap den coninc toe behoort, bewijst ons Aristotiles in dien dat 29hi Alexander van zijnre zotheit beruspte in dezer manieren. Doe 30Alexander voor een stat lange ghelegen hadde, die hi nijt wynnen 31en conste, wort hi in hem selven toornich ende beclam die stat

1. F. sijn. E.F. ontfarmherticheden. 2. E.F. wreeder quaetheit. C. Becillus. 4. E. die heer, die tyranne voorseit. 10. E. in sinen metalen styer. F. in zynen stier verbrant. 11. F. dats also veel te beduyden. 16. yegen. 17. F. gesien es. 17. dic ist gesien. 21. F. waerheden g. 24. F. twisken. 26-27. E.F. is een kint seg ic van h.j. 29. C. [van zijnre zotheit]. E.F. zijnre quaetheit. H.I. sijnre dwaesheit. 31. E.F. en mochte.

+ fol. 4c

1) Psalm 7, 16

2) Ingevoegd naar E.

3) Matth. 26, 52.

+ fol. 4d

4) Ecclesiastes 10, 16.

[p. 10]

tekstkritische noten

1alleen mit zinen eygen live. Ende doe zijn edel lude dat vernamen, 2⁺ dat | hoor heer optie můren vander stat was, begonsten si mit groter 3neernsticheit die stat te beclymmen, also dattie stat doe ghewonnen 4wort. Doe begonste dat heel heer Alexandrum zeer te prysen, dat 5hi een cloec ridder waer, mer Aristotiles, zijn meyster, seyde, dat 6hi ghedaen hadde als een hoverdich sot ende nijt als een vroet 7ridder, ende bewysede dat aldus: had dat zake gheweest, dat by 8avonturen een boeve hem door den buuc ghesteken hadde, soe had 9hi scandelic ende lasterlic zijn lijf verloren ende zijn heel heer 10ghesceynt. Waer by Aristotiles meent, dat ridderlike cloecheyt 11zonder natuerlike wijsheit nijt staen en mach. Opdat dan die coninc 12mit vroetscapen si verchiert, soe sel hi mit Senecam die geleden 13tijt overdencken ende sien, hoe sijn voorsaten, zijn ghebůren hoor 14conincrijc regiert hebben ende in allen punten daer si wel in ghedaen 15hebben, sel hi hem naevolghen nae zijn vermoghen ende 16daer si in ghedwaelt of teghens die rechte reden hebben gedaen, 17sel hijs hem ofgaen. Mede sal hi zijn teghenwoordighe tijt mit 18rechten reden also [te] regeren, datmen in ghenen punten noch in 19ghenen wercken hem beruspen en moge. Ende ist sake, dathi des 20nijt en doet, soe bewijst hi mit zinen wercken dat hi geen goet 21coninc en is, mer een natůerlic sot is. Oec sel hi die toecomende 22tijt mit vroetscapen also voorsien, dat hem gheen scande noch 23⁺ zinen coninc | rijc gheen plaghe nakende en sy, dat by sinen regimente 24toecoomt. Waerom mi wel goet denct, dat grote heren 25oude jeesten ende hystoriën by hem hebben, daer si tusschen tyden 26in studeren moghen, hoe si hem selven ende hoor lantscap regeren 27zullen. Oec dattie coninc warachtich sel wesen, wort ons aldus 28bewijst: want hi overmits zijn dienst Gode een deel wort ghelikent, 29ende God is die overste waerheit, so ist wel reden, dat hi 30warachtich si. Hierom bescrivet ons Valerius¹⁾, dat doe Alexander 31vertoornt²⁾ was op een stat gheheten Lapsacum³⁾ ende quam mit 32enen groten heer, om der stat voorseit te destrueren ende te nijt

1. F. die eedel luyde van zynen heer. 3. E.F. beclymmen ende te bestriden. 5. E.F. cloeck man ende een stout ridder waer. 10. F. zeyt. 12. E.F. vroetscap. 12. F. voirleden. 13. E. ghebueren. F. geboren. 18. B. ieghen rechte redenen. 19. E.F. mach. 21. F. toecomen mach. 24. E.F. dunct. 31. F. die hiet Lapsatum.

+ fol. 5a

+ fol. 5b

1) Bedoeld is Valerius Maximus.

2) Hs. vertoornt vertoornt.

3) Bedoeld is Lampsakus.

[p. 11]

tekstkritische noten

1te maken, doe quam een burgher van der stat, een groot clerc, 2die Alexanders meyster hadde gheweest, gheheten Anaximenes, wt 3der stat voorseit Alexandrum te moete, omme hem voor die stat te 4bidden [voorscreven]¹⁾. Doe Alexander dat sach, op dattie meyster 5voorscreven nijt te woorde en soude mogen comen om hem te bidden, 6soe seide Alexander aldus: ‘Ic zweer by den goden, dat ic geen 7van allen diestu mi bidste en sel doen’. Doe verstont die meyster 8voorscreven wijsliken des conincx eet ende seyde: ‘Heer coninc, soe 9bid ic u, dat ghi deze stat mijnre ghebůerten neder wilt werpen ende 10te nijt maken’. Doe Alexander deze bede hoorde ende verstont, 11⁺ vergaf hi deser stat voor | screven haerre misdaet ende hi liet zijn 12evelen moet sincken, want hi liever hadde, dat hi zijn toorn liet 13sincken, dan dat hi zijn eet hadde ghebroken. Ende aldus is deze 14stede behouden ghebleven, overmits des conincx eet ende des 15meysters wijsheit. Concilianus²⁾ seyt, dat zweren zonder noot en 16hoort ghenen edelen noch ghenen groten heren toe, want een slecht 17woort van enen coninc of van enen prince toebehoort, dattet vaster 18ende zekerre wesen sal, dan eens coopmans eet.

19Ten derden, dat een coninc een ghulden crone op zijn hooft 20hebben sel, wort ons bewijst, dat hem toe behoort wijsheit, mit 21welker wijsheit hi inden eersten Gode sal kennen, ten anderen 22dathi Gode sal minnen ende ontsien ende mit al zijnre machten ende 23craften blidelike dienen. Want also ons Aristotiles seyt: ‘Als dat 24ghemeen volc siet ende | verneemt, dat hoor heer Gode dient, 25minnet ende ontsiet, plegen si horen heer al minnende tontsien ende 26⁺ mit blider ghenůechten tot zinen dienste te staen, also als ons 27die Scrifture des Ouden Testaments van Moysi wael bewijst. Mer 28een yghelic heer behoeft hem wael daer voer te wachten, dat hi 29mit Moysen ende Pylatum die eer, die Gode toebehoort, zijnre 30persoen nijt toe en scrive, want wie dat doet, die wil Gode van 31zijn ere beroven. Ende want hier voren ghezeit is, dat een coninc 32toe behoort vroetscap ende hier gheseit is, dat hem mede toebehoort 33wijsheit, soe mochte yemant vraghen: ‘Ist nijt één dinc, vroetscap

1. F. poerter. 4 vlg. F. up dat hi den..... woorden en woude laten comen om te bidden. 12. F. quaden moet. 17. F. [van eenen coninc]. 18. C.D. eede. 31. F. gesciet is. 31-32. F. ende want hiermede geseit is, dat hem toebehoort. 33. E.F. oec yemant segghen.

1) Geschrapt naar E.F

+ fol. 5c

2) Bedoeld is: Quintilianus, vergl. 9, 2, 98 Nam et in totum iurare nisi ubi necesse est, gravi viro parum convenit. Het Latijn heeft: Quintilianus dicit, quod iurare viro gravi et nobili et famoso parum convenit nisi ubi necessitate est.

+ fol. 5d

[p. 12]

tekstkritische noten

1ende wijsheit?’ Dantwoorde: ‘Neen, want vroetscap leert enen 2man hoe¹⁾ dat hi hem ende sijn²⁾ tijtlike goede naden loop des tijts 3mit rechter reden sal regeren; vroetscap voerwaer leert, watmen 4doen sal, hoemen(t) doen sal, wanneer men(t) sal doen, waerment 5doen sal³⁾, wiement doen sal ende waerom men(t) doen sal ende so 6wes men nijt en sal doen, mer wijsheit alleen leert Gode te mynnen, 7te kennen, te dienen ende te ontsien, want wijsheit is dat alre 8volcomenste bescouwen Gods, welke bescouwen ons in Gode also 9grote goetheit ende volmaectheit bewijst, ende ons also grote 10begeerte zijnre mynnen openbaert, dat een minsche, die daer toe 11⁺ comen mach | alle ander goede dingen voor nijt en rekent ende 12mede zijn eygen lijf; mer bovenal begeert hi, waert Gods wil, dat 13hi van dezer werelt waer versceyden, opdat hi hier boven mit 14Gode mochte zijn verenicht. Ende alsulcdanige minsche mach wel 15seggen mit Salomon: ‘Dese ewyge wijsheit heb ic van minen 16kijntschen dagen ghemint ende ghezocht ende my zijn alle gode te 17samen mit hoir⁴⁾ gecomen ende ontallic eer is mi van hore 18moghentheit ghesciet. Ende ic heb my verblijt in al dat my is 19gesciet, want die wijsheit is my voorgegaen, welke wijsheit is een 20moeder van alle minen goeden⁵⁾, welke wijsheit ic zonder gheveynsthede 21hebbe gheleert, zonder haet of nijt anderen luden mededeel 22ende hoor edelheit ic nijt en bedecke, want voorwaer si is 23důerbaerre dan die zonne ende beter dan enich lichte der sterren, 24wantsi heeft in hore rechter hant ewicheit der dagen ende in hoor 25lufter hant rijcheden mit bliscap. Laet ons dan merken mit Hugo 26van Sinte Victoer die wonderlichede Gods ende laet ons zůecken 27bi der suverlichede der ghescepenre dinghen die scoonheyt des ewichs 28lichts ende wijsheit, der scoonre alrescoonste, die welke also wonderlic 29ende ontspreeclic is, dat by hoor gheen tijtlike scoonheit,

4-5. B. wanneer m.d.s. ende wiement d.s. ende wes m.n. doen en sal. C. [hoement d.s.w.m.d.s.] ende waerom ment doen sal, wiement sel doen ende waerom ment sel doen. 4. D. hoeneer ment sal doen. 11. C. alle ander guede. F. alle ander goet. 14. F. alsulken. 16. F. myne kijntheit. 16-17. E. goeden F. gueden. 17. C. ontastelike. D. ontallike. 18. E.F. van hoir ghesciet. 26. E. wonderlicheden. F. wonderlycheit. 27. E.F. suverlicheit. 27. E.F. ghescepen. 27-28. C.E. des ewichs [lichts ende] wijsheits. F. des ewighen [lichts ende] wijsheits.

1) Ingevoegd naar E.F

2) Ingevoegd naar E.F.

3) Ingevoegd naar E.F

+ fol 6a

4) Hs. horen.

5) Ingevoegd naar D.E.F.G.H I

[p. 13]

tekstkritische noten

1al waer dat zake datmen se vijnden mochte, nijt ghelijct en 2⁺ mach wesen. |

3Ten vierden, dat een coninc in zijn rechter hant hebben sal een 4septrum wort hem by bewijst, dat een coninc boven al toebehoort 5gherechticheyt. Waerom ghi weten zult, dat gherechticheyt is die 6alrescoonste doecht der doechden, by welker doget een ygelic 7hevet, dat hem van recht toe behoort. Want noch die avontsterre 8noch die morgensterre, noch die zonne, noch die mane, no gheen 9van die planeten en is so wonderliken noch so moghentich in horen 10werken, als die gherechticheit, also als ons een exempel bewijst 11van enen keysar, gheheten Troianus, die ghezet ende gheordiniert 12hadde, dat so wye den anderen van den live ter dood brochte, die 13souder selve om sterven. Die welke keysar een enich kijnt, eyn 14enich zoen, hadde van dertien jaren, daer hi zunderlinge zijn ghenůecht 15in had gezet, | overmits des kijnts scoonheit, zedicheyt ende 16⁺ anders veel goeder punten diet kijnt over hem hadde. Soe dat 17gheviel, dat dit kijnt mit een zijn speelghenoot, eens slechts burgers 18kijnt van Roemen, op enen dach soude gaen spelen op een brugge, 19die over den Tyber ghinc, ende des keysars kijnt onverhoet sijn 20speelnoot stiet, dat hi vander brugghe in den Tyber viel. Ende doe 21hi sach sijn speelnoot drencken, screyede hi zeer ende maecte groot 22misbaer. Mer doe die keysar, zijn vader¹⁾, dit vernam, riep hi die 23ghemeen vroetscap van Roemen te samen ende vraechde hem, wat 24recht dat daer toe hoorde te staen. Die vroetscap voorseit, die van 25desen zaken nijt en wisten, wt gherechticheit haers herten wijsden 26dat voor recht datmen dat kijnt, dattet ander²⁾ kijnt in den Tyber 27had gestoten, op die selve brugge setten soude ende die vader 28vanden doden kijnde sonde dat levende kijnt vander brugge stoten 29in den Tyber. Doe wt bitterheit zijns herten sprac die keysar: 30‘Och, sel ic aldus mijn enich kijnt verliesen ende mijn keysarrijc 31enen vreemden erven!’ Doe seyden die vroetscap: ‘Neen heer! 32hier hoort ghenade toe!’ Doe antwoorde die keysar: ‘Minen kijnde

4. B.C. hem [by] b.F. hem [by] gewijst. 8. D. ochtensterre E.F. [die morgensterre]. 9-10. F. horen wesen. 11. B. hiet. 12. F. deen den anderen. 13. B. [een enich kint]. C. een kint een sone. 13. Vlgg. F. [een enich kint.....zijn ghenuecht in]. 14. E. van tien jaren. 16. E.F. [anders]. 20. F. dattet. 21. F. dat sijn spoelgenoet sterven moste. 24. F. behoirde. 29. E.F. [inden Tyber]. 29. E. bitterheden. 29. F. coninc ende keyser. 30. E.F. [enich]. 31. F. seyde.

+ fol 6b

+ fol. 6c

1) Hs zijn vader zijn vader.

2) Hs. tander.

[p. 14]

tekstkritische noten

1en sel gheen ghenade, mer vol recht, gheliken den armsten, 2⁺ ghescien.’ Doe die vader des doots kijndes dit vernam, quam | hi 3mit al des kijnts maghen ende bat den keysar, dat hi zijn kijnt 4wylde laten leven, wantsijt hem alle vergaven, dat hi mochte 5hebben misdaen. Mede, dat hi terecht gheen lijf soude hebben 6verbůert, wanttet tkijnt onnoseliken had gedaen. Doe antwoorde 7die keysar: ‘Dat recht en sel om my noch om mijns kijnts wil 8nemmermeer ghebroken worden’. Ende hi dwanc die vader vanden 9doden kijnde, dat hi moste doen als dat recht ghewyset hadde. 10Ende rechte voort dede hi zijn kijnt op die brugge voorseyt setten 11ende van boven nederstoten. Doe dat ghemeen volc dat sach, vielen 12si neder al screyende op horen knien ende baden Gode mit 13innicheden, dat hi dien kijnde ghenadich wilde wesen. Ende altehant 14worden die kijnder alle beyde van enen yngel uten water op 15thoever ghezet ende quamen beide hant aen hant al singhende 16ende lachende ter bruggen wert gegaen, welc wonder zonne, mane 17noch gheen van die planeten en mochte doen.

18Voort zo lesen wy van enen edelen machtigen heer, gheheten 19Erkenbaldus van Burdan, die mitter minne des gherechticheits also 20ontsteken was, dat hi ghenen persoen in den rechte aensach, mer 21enen ygheliken recht dede. Die welke heer op een tijt, doe hi siec 22lach vernam, dat zijn zusters zone een vrouwen name wilde ververcrachten. 23Doe gheboet hi zinen knechten datsi sinen neve voor. 24⁺ seyt hanghen zouden. Doe veyns | den hem die knechten, dat te 25doen ende seyden datsijt ghedaen hadden. Daer nae een corte tijt, 26doe die neve voorseit meende, dat zijns oems toorn ghedwest¹⁾ 27waer, quam hi om zinen oom te vanden. Doe die oom zinen neve 28vernam, die hi waende dat hanghen hadde gheweest, nam hi een 29mes ende stac zijn neve daer doot ende doe worden si alle vervaert 30die dat sagen ende vernamen. Ende doe deze heer voorseit ziecker 31wort²⁾, omboet hi zinen prochipape omme zijn biecht te spreken

1. B.F. armen. 3. F. zijns. 4. F. hi hem al vergave. 5. Vlgg. F. [mede ..... had ghedaen]. 6. E. want dat kint. 8. E.F. nu noch nemmermeer..... [hi] dwanc. 9. E. dat hijt moeste. 9. E. gherechte ghewijst. 10. F. brugge brengen. 12. D.E.F.G.H.I. [op horen knien]. 14. E.F. dat God. 14. F. uten water ghebrocht, up den oever gheset. 18. E. [en]. 20. E.F. aen en sach. 22. E.F. zijn zuster zoon 22. E. [name]. 26. B. gheweest. E. ghelest. F. geslicht. H.I. ghedweerst. 28. E. ghehangen hebben gheweest. F. ghehangen te wesen. 30. E.F. doe die heer voorseit. 31. E.F. doe ontboet hi.

+ fol 6d

+ fol. 7a

1) B. heeft aan den rand: gheslecht

2) Hs. ziecker wordt voorseit

[p. 15]

tekstkritische noten

1ende dat sacrament te ontfaen. Ende doe hi zijn biechte sprac, 2hi nijt en seyde van zijns neven doot. Doe vraechde hem die pape, 3waer omme dat hi zijns neven doot nijt en biechtede. Doe seyde hi 4dat hi daer gheen rouwe of en hadde noch nemmermeer hebben 5en soude. Doe seide die pape: ‘Is dat waer, sone wil ic u Godes 6licham nijt gheven’, ende die pape ghinc mitten sacramente van 7daen. Doe dede die heer voorseit den pape weder omme roepen 8ende bat hem, of hi besien woude zijn ceborye, of hi daer enich 9sacrament in hadde. Ende doe die priester die cyborie binnen sach, 10hi daer nijt in en vant. Doe seyde die heer: ‘Sich, God, die 11welke du my gheweyghert hebste, hevet hem selven my ghegheven.’ 12Ende rechtevoort sachmen dien heer een sacrament in zijn mont 13hebben. Waer om een ygelic heer studeren sel omme gerechticheit 14te doen ende des en sal hi laten om liefheit, om leetheit, om 15vrese | noch omme ghewynne. Want David seit aldus: ‘Voerwaer, 16⁺ ic hebbe ionc geweest ende ic byn out gheworden ende ic en 17hebbe ghenen gherechtigen achter zien ghelaten, noch zijn kijnder 18broot sien bidden²⁾.

19Voort so zuldi weten dat my voerwaer ghezeit is, doe ic tot 20Parijs stont, dat een provoost van Parijs een quadye overmits zijnre 21quaetheit wt Parijs bannede op zijn lijf. Welke quadye quam te 22dienen mit enen hertoghe, des conincx brueder van Vrancrijc, 23want ghemeenlic quadyën mit groten heren begheren te dienen. 24Daer nae, doe die hertoge van den coninc zinen brůeder wort 25omboden, toech die quadye mitten hertoge tot dat hi by Parijs 26quam. Ende doe begonste hi te dencken, hoe hem Parijs verboden 27was ende begeerde aen zinen heer, dat hi daer bliven mochte. Doe 28seyde die hertoghe: ‘Wat! Trect mit my; die provoost en sal di

¹

2. E.F. en zeyde hi niet. 3. E die manslachte zijns neven. F. die manslacht zijns neefs niet en zeyde. 3. E.F, antworde. 4. F. of hebben. 5. F. priester. 6. F. wech mitten sacramente. 7. E. wederroepen. F. wederhalen ende zeide dat hi. 8. cyborie. F. soborie. 11. E. den welken. F. dien welken. 12. E. so sachmen. 12. F. in zijn mont dat sacrament. 14. E. om vreese, om leetheit noch om gewin, F. om vrese, om wreetheit noch om gewin. H.I. noch om lief, noch om leet, noch om vrese, noch om gewin. 17. E.F. gherechtigen man. 17. F. after sien laten of zijn. 19. E. sult ghi. 19. ghezeit wort. F.G. was. 20. E. to Parijs. F. een proest [van Parijs]. 25. E.F. ontboden 28. F. Wat! recht mede; die proest en sal u niet doen.

+ fol. 7b

2) Vergl. Psalm 37, 25.

1 Ingevoegd naar de andere Hss.

[p. 16]

tekstkritische noten

1nijt misdoen.’ Doe reet hi mit zinen heer totdat hi totter poorten 2quam. Ende doe wort hi van vresen also ontsteken, dat hi begheerde 3weder om te ryden¹⁾. Doe seyde die hertoge: ‘Rijt boudelic²⁾. Dy 4en sal nijt misschien.’ Doe seyde die quadye: ‘Lieve heer, so laet 5my in uwen toom lopen’, als hi dade. Doe die hertoge voorseyt 6voor dat sauzelet quam, moetede hem die provoest ende hiete hem 7⁺ mit groter eren welcome. Ende doe hi dat hadde ghedaen, | nam 8hi den quadye by den arme ende seyde: ‘Vrient, hoort. Ic hebbe 9wat mit u te spreken.’ Doe gheboot hem die hertoghe, dat hi dien 10man soude laten gaen. Doe antwoorde hem die provoest: ‘Lieve 11heer, en wilt u nijt belghen. Desen man moet by my bliven.’ Die 12quadye zeer bat ende die hertoghe verboot, maer die provoost mit 13zinen knechten dien man hielt. Doe die hertoghe sach, dattet emmer 14wesen most, beval hi den provoost op zijn lijf, dat hi dien manne 15nijt en misdede. Ende die hertoghe reet haestelic tot zinen brueder 16int pallaes. Ende die provoost den quadye | mittervaert zonder 17sparen wt dede voeren tot Monfocum³⁾ ende staphants hanghen⁴⁾. 18Daer doe die coninc overmits bede zijns brůeders haesteliken seinde 19toten provoost omme den man, doe antwoorde die provoost: ‘Die 20man is doot. God gheleyden.’ Doe die coninc ende die hertoghe 21zinen brůeder dat vernamen, omboden si den provoost ende vraechden 22hem, hoe hi so coen waer, dat hi dat hadde gedaen. Doe antwoorde 23die provoost den coninc aldus: ‘Lieve heer, ghi hebbet my in 24desen dienst ghezet ende bevolen, dat ic van Gods wegen ende 25van uwen weghen recht soude doen. Ende dat en wil ic om niemants 26wille laten, also lange alst my bevolen is. Mer lieve heer,

1. E. thent bi toter. F. want hi totter. 2. E. so. 3. E weder om te keren. F. weder om te ryden. 3. E.F. boudelic mit my. F. niet geschien. E.F. seyde hi. 5. E. an uwen t. 5. E. voorscreven. F. [voorseyt]. B. sausselet. C. souselet. D. zauzelet. E. sauselet. F. chastelet. 7. E. mit groter feesten willecome. F. hem willecoem mit gr. eeren ende f. 8. E.F. dien quadye die in des hertoghen toem liep. 8. E.F. ende sprac. E. mit di. 11. E.F. dese. 13. E.F. behielt. 14. E.F. doe beval. 14. F. proest. 15. F. haestelick mettervaert. 16. E.F. [Ende]. 16. haestelick mettervaert vuyt dede voeren. 17. B.F. Monfatoen. E. Monfecon. 18. E. vluchts. F. rechtevoort. 18. E.F. sende. 20. C.D.E.H.I. is voert. F. is heen. 21-22. E.F. [ende vraechden hem]. 23. F. aldus in. 25. E. ic niet om niements.

1) B. heeft boven den regel ingevoegd: te ryden.

2) B. heeft aan den rand: snelliken bi mi.

+ fol. 7c

3) Montfaucon, de bekende gerechtsplaats der Fransche koningen.

4) Groote afwijking in 6 vlgg. C: Ende dien proefst haesteliken wt die poert ende dede die quadye sonder sparen wt voren tot Montfeken ende deden hanghen daer.

[p. 17]

tekstkritische noten

1⁺ en wildi des | nijt ghedaen hebben, so setter enen anderen in, want 2ic en wil gheen rechter heten ende nijt weesen’.

3Mer want een ygelic minsche mit Gode toe behoort ontfarmherticheit, 4so machmen vragen: ‘Sal een coninc aldus scerpliken dat 5recht voeren, hoe zal hi dan mit Gode ontfarmhertich mogen 6weesen?’ Dantwoorde, dat boven al gherechtichede mit ontfarmichede 7sal enen coninc zůnderlinge toe behoren, in deser maniren, dat 8zijn gherechtichede door die ontfarmichede sel schinen ende enen 9ygheliken worden gheopenbaert. Want wanneer hi over die quadyën¹⁾ 10recht, rechtevoort so sal hi mededogen hebben over zinen evenkorsten 11van die pijn des gherechts ende dat recht volbringhen 12mit rouwe zines herten van bynnen ende mit teyken des rouwen 13van buten, ghelijc als deze drie heren voorseit hebben ghedaen. 14Waer omme ghi weten zult, dattie rechter mit Gode die quaetheit 15in den minsche ende nijt den minsche in der quaetheit sel haten 16ende leet hebben. Iuxta illud: non hominem in peccato sed peccatum 17in homine odio habui. Dat te segghen is: ‘Ic, God, en hebbe den 18minsch nijt in die zonden ghehaet, mer die zonden inden minsche’. 19Ende aldus sel hi die quaetheit rechten ende die minschelichede 20ontfarmen. Voorwaer, die crafte des gherechticheits is also groot, 21dattie ghene, die van hore quaetheit worden ghevoet, alse dieve 22⁺ ende moer | ders zonder gherechtichede nijt en moghen bliven 23staen. Want die prince der moerders tensi dat hi den roof ghelijc 24deylt, wort van zinen ghezellen doot gheslagen of te mael ghelaten. 25Waeromme ghi weten zult, dat nemmermeer die quaetheit so 26machtich en worden mach, die valscheit so ghemeen mach wesen, 27men sel altoos enen gerechtigen man prysen ende mit herten 28minnen, overmits des groots onsterfliken ghelijcx, dat hi mit Gode 29heeft. Want die logenaers enen warachtigen man prysen, mit hore

1. E. wiltghi. 1. F. set daer een ander. 4. B. scerpelic. F. scharp. 7. E.F. enen coninc zonderlinge toebehoirt. 8. E. barmhertichen. F. barmherticheit. 10. B. recht rechtevoorts. D. quadyën rechte voert. E. quadyën recht voert. F. quadyën rechte voirt. 10. F. mit zinen. 15-16. F. inden mensche zal haten ende leet hebben ende die mensche niet inder quaetheden. 17. F. dats te seggen. 19. E. menschelicheden. F. menschelicheit. 21. F. quaetheden. 22. E. mordenaren. F. moordenaers. 22. E. gherechticheden. F. gherechticheit. 26. F. also gemeen mach worden 28. B. des groots onsterfliken goets. ghelijcx. D. des groots onsterfelicx ghelijcx. E. des goets onsterflics ghelijcs. F. dec guets onsterffelicx gelijcs. 29 vlg. F. een logenaer..... priset mit siner harten mynnet ende ontsiet.

+ fol 7d

1) B heeft aan den rand: of misdadighen.

+ fol 8a

[p. 18]

tekstkritische noten

1herten minnen ende ontsien, die moerders ende dieve enen gherechtighen 2man mynnen ende ontsien¹⁾ ende een ygelic quadye enen 3goeden minsche, al is dat zake, dattie quade der goeder ghezelscap 4scuwet overmits onghelijc hore zeden ende mede, dat hore quaetheit 5te bet mach verholen bliven ende si te myn van hoorre quaetheit 6beruspt mogen bliven. Waeromme dat ghi weten zult, dat een 7yghelic quadye van naturen hem zijnre quaetheit scaemt, al ist, 8dat hise nijt laten wil.

9Na den exempel voorseit ende mede overmits dat keysars recht 10seit, dat men lit om lit ende lijf om lijf sel gheven, machmen hier 11vraghen, of een ygelic die den anderen vanden live ter doot 12brenget, na recht zijn lijf hevet verbůert. Dantwoorde: ‘Soe wye 13overmits nootweer, om zijn eygen lijf te bescermen, den anderen 14van den live ter doot brengt, op dattet openbaer is²⁾, die en 15ver | buert lijf, lit noch goet’. Want een yghelic nae Gods recht 16⁺ zijn weezen, zijn leven ende zijn volmaecthede, daer hi Gode een 17deel mede ghelikent, sculdich is nae zinen vermogen te behouden 18ende te bescermen. Waer omme die natůer nijt alleen den minsche 19mer mede alle ander dinghen ghegheven heeft, dattet van naturen 20begheert zijn weesen³⁾ te behouden. Iuxta illud: Quodlibet 21ens naturaliter appetit se manere. Waeromme die keysar mitten 22paeus Benedictus eendrachtelic ghezet hebben: ‘Vim vy repellere 23licet’. Dat also veel bedůůt: ‘Het is gheoerloft craft ende ghewelt 24mit macht weder te staen’. Waer omme ghi weten zult, ist dat 25enich lantrecht, statuten of kůeren anders in setten of luden willen, 26dat moet wesen behouden Gode, der naturen, den paeus ende den 27keysar hoor recht, wanttet onredelic waer, dat een knecht ombijnden 28soude, dat zijn heer ghebonden hadde, of bijnden, dat zijn heer 29ombonden hadde. Quia non est servus mayor domino suo⁴⁾. Dat also 30veel beduut: ‘Ten is geen knecht moghender ende meerre dan zijn

1-2. F. warachtigen. 3. E.F. al ist. 4. E. onghelikenis. F. ongelijcs. 9. F. [mede]. E.F. dattes. 10. E.F. so machmen. 11. F. anderen dat lijf benimt of vanden live. 12. F. verloren. 13. E. [eygen]. 13. F. Zoe wie zijn lijf bescermt overmits nootwere ende den anderen. 14. F. [ter doot]. 15. E.F. lijf noch lit. 15. F. van Gods. 16. E.F. [zijn leven]. 16. E.F. [een deel]. 17. F. behoeden. 19. F. [ander]. 21. B. appetit permanere. D.E.F. appetit se permanere. 22. E.F. [Benedictus]. 23. E. Dat alsoe vele beteikent. F. Dat alsoe veel te seggen. 27. E.F. ontbinden. 29. E.F. ontbonden. 30. F. datste seggen. 30. E.F. [ende meere].

1) Ingevoegd naar de andere Hss.

2) B. heeft aan den rand: ofte aldus: op dattet oerbaer.

+ fol. 8b

3) Hs. weesen mede te.

4) Vergl. Joh. 15, 20.

[p. 19]

tekstkritische noten

1heer’. Waerom gheen prince en mach setten¹⁾ mit recht, dat 2⁺ tegens Gode ende der natuerliker reden dracht. |

3Ten vijften ende ten lesten, dat die coninc een ronden appel 4hebben sal in zijnre lufter hant, wort beteykent, die moghentheyt, die 5een coninc over zijn conincrijc toe behoort. Want overmits dat hi 6hier op deser eerden Gods, die almachtich is, stede bewaert, in 7welker moghentheit hemel, eerde ende alle ander dinc volcomelic 8is besloten, so ist wel redelic, dattie moghentheit eens yghelicx 9persoons des conincrijcs ghelijc den appel in der moghentheit des 10conincx besloten si. Hieromme ist, dattie stadicheit zijnre coninghinnen, 11die wijsheit zijns raets, die cloocheit zijnre ridderen, die 12moghentheit zijnre princen, die eendrachticheyt zijnre ghemeenten 13ende alle die vroechde, edelheit ende blijscap des heel conincrijcx 14zunderlinge den coninc, als den oversten, toe wort ghescreven ende 15dat een ygelic persoen des helen rijcx naest Gode, zijn hoop | ende 16⁺ zijn troost op die coninc set. Mede so is een yghelic sculdich zijn 17hooft, zijn ogen, zijn machte ende zinen wille tot zinen coninc te 18bughen, in een teyken, dat hi alle des conincx gebot, dat tegens Gode 19ende tegens die rechte reden nijt en gaet nae zijnre machte wil doen 20ende volbrenghen, ghelijc oft hem God selver gheboden hadde.

21In een teyken, dat dit waer is, so ist, dat deze gulden coninc 22nae zijnre eyghenre moghentheit gaen mach van zijn coninclike 23stoel: ten eersten aen die rechter zyde of aen die lufter zyde in 24den ridderen stede, nader natůer der rocken²⁾ of recht wt, voor des 25coopmans stede. Ende dit is te verstaen also verre alse die steden 26rume zijn ende daar gheen hijnder tusschen en is. Ende aldus so 27heeft die coninc drie wtgange der rocken. Ten anderen mach hi 28wt zinen stoel, nader natůer des ridders, gaen op des smits stede 29voor den drapenyerre, voor den medicijn of op des taverniers 30stede. Mede, want hi mit zire coninghinne verenicht is, so mach 31hi van zijn eygen stede, recht of hi vander coninghinne stede 32ghinghe, gaen staen op des wachters stede. Ende dat is te verstaen

1. E. die heer. 3. F. [lufter]. 5. E. verwaert. 6. E.F. dinghen. 7. F. zijn besloten. 9-10. F. coningen. 12. F. mienten. edelhede. 13. F. gewijst. 14. F. der personen. 16. E.F. [ende zinen wille]. 17. F. [tegens]. 18. F. niet en is. 21. F. zijnre eedelre. 21. F. zijns moghentheits stoel. 23. B. nader natuerliker trockene. 23. F. na des. 25. F. twisken. 26. F. van rocken. 26. F. so mach. 28. E.F. medicijnre. 31. F. ginc staen.

1) Hs. sitten.

+ fol 8c

+ fol. 8d

2) B heeft aan den rand: of also: nader natuer der rechten.

[p. 20]

tekstkritische noten

1also verre als deze voorscreven steden rume zijn. Ende aldus so heeft 2die coninc van zijn ridderscap vijf wtgange. Ten derden mach hi 3van zijn coninclike stoel gaen over hoec, nader natůer der ouwen 4⁺ of zijns raats, voor den smit aen die rechter zyde of | voor den 5tavernier aen die lůfter zyde. Ende aldus so heeft die coninc twee 6wtgange zijns raats. Ten vierden mach hi gaen optes medicijns 7stede nader natuer zijnre coninghinne¹⁾ of optes coopmans stede, 8nader natůer zijnre meynten²⁾. Mer na sinen eersten wtganc soe en 9mach hi nijt meer dan een velt voerwaerder, afterwaerder of 10overhoec gaen. Ende aldus heb ic mit reden vorseyt, datter princen 11moghentheyt³⁾, der ridderen cloecheyt, der ouwen wijsheyt, der vrouwen 12stadicheyt, der ghemeynten blijscap, al in des conincx moghentheyt 13besloten si. Hieromme ist, dat hoenneer die coninc ghevangen, 14geslagen of doot is, soe heeft al zijn heel heer hoor moghentheit verloren. 15Waeromme die coninc, als hi beghinnet te striden, nijt meer dan 16één velt nae zijn stadicheit voort en mach gaen. Voort want die 17coninc in zijn conincrijc recht is als een hooft ende als een hert 18des heel conincrijcx ende het openbaer is, datten die ghemene leden 19buten den hovede nijt en vermoghen ende dattet leven ende beroeringe 20uter herten spruut des heels lichams, hieromme ist dat 21een yghelic persoen van rechter naturen sculdich is, wanneer hi 22zijn coninc in noden verneemt, zijn lijf daervoor te setten, gheliken 23als die handen, die arme ende alle die ander leden, nae horen 24vermogen hem selven inder noot setten omme dat hooft ende dat 25hert | te bescudden. Mer hierop so en sal hem die coninc nijt verlaten 26⁺ ende zijn ondersaten cracht, ghewelt ende onrechte doen. 27Want het dicke is ghevallen, dat dat onrecht, dattie ghemeynte 28verdragen ende liden binnen tlant, alsi buten mit horen coninc 29comen te striden, beghinnen si daeromme te dencken. Ende want 30si haer selven nijt wreken en mogen binnen tlant, begheven si 31horen coninc alsi vernemen, dat die noot aengaet. Ende aldus

1. F. [also verre]. 1. E. reyne zijn. 4. F. ende voor. 6. E. des medicijnres. F. zijns medicijnres. 8. F. ghemeente. 9. F. of afterwaerder. 13. F. besloten is..... wanneer een coninc. 14. E. gheheel. 17. F. harder des heels conynckrijcs. 18. E.F. dat die. 18. F. gemeen luyden. 22. E.F. in node. 23. E.F. die handen, die leden, die. 27. E.F. het is dicke gesien. 27-28. E.F. gemeente bynnen den lande lyden als zy. 28. F. buten den lande. 29. E. [te striden]. 30. E. hem niet. F. hem selven niet. 30. E.F. den lande so begheven. 31. E.F. dat hem die. 31. F. also.

+ fol. 9a

1) Hs. coningen.

2) B heeft aan den rand: ghemeenten.

3) B. heeft aan den rand ingevoegd: besloten is.

+ fol. 9b

[p. 21]

tekstkritische noten

1wort hi dicwijl ghevanghen of doot gheslaghen, dat al bi zijn 2eyghen sculden toecoomt. Wye ist, die zijn eyghen lijf voor enen 3quaden tyranne, ja hoe machtich hi ware, die hem manich cracht, 4onrecht, ghewelt hadde ghedaen, in die aventuer des doots setten 5soude! Hier omme ist, dat een coninc een ygheliken goeden persoen 6zijns conincrijcx sculdich is te bescermen, te voeden ende in 7důechden te stercken, gheliken als dat herte mitten hovede alle 8die ander leden voet, regiert ende in hoor wesen bescermt, naden 9loop der naturen, die hem ghegheven is. Hoe soude een coninc 10van een conincrijc hem mogen verbliden, die gheen bystant van 11princen, ridderen ende ghemeente en hadde! Voerwaer tis een 12dwaes coninc, die overmits zijn versumicheit verliest of hem of 13⁺ laet staen¹⁾ den ghenen die hi die mogent | heit zijns lants heeft 14bevolen. Voert so zuldi weten, dattie een coninc biden anderen 15in die strijt nijt en mach staen, mer ten minsten één velt daer 16tusschen moet wesen. Mede in desen spele soe ghevaltet dicke, dat 17men dien coninc seyt: ‘Scaeck’, dat also veel te seggen is: ‘Doet 18my recht’, ende so is hijt sculdich te doen. Ende aldus nadat mit 19reden voorscreven is, soe sel een coninc sachtmoedich, stadich, 20ontfarmhertich, goedertiren, vroet, wijs, gherechtich ende moghentich 22wesen. |

23⁺ Een coninghinne in haer overste staet nae dat ons die scrifture 24bewijst, sel aldus wesen geformeert: Inden eersten een vrouwe 25scoon van live ende van leden, sittende in een coninclike stoel; 26ten anderen salsi hebben een gulden²⁾ crone op hoor hooft; ten 27derden sel si een bonte mantel om hoer hebben ghehangen. Ten 28eersten is ghezeit, datsi sel weesen scoon. Waeromme ghi weten 29zult, dat scoonheit is een recht sculdighe settinge alle der leden 30te samen, naden rechten eysche des heels lichams. Nu wat soude

2. F. schult. 3. hi waer. F. hi is. 6-7. F. ter deuchden. 10. F. zijn coninckrijc. 11. ridderen noch van sijnre ghemeenten. 12. F. versumenis. 12. B. hem laet staen. C.D.E.F. hem of laet staen. E.F. die moghentheit. 14. F. dat een coninc. E. dat die coninc. 15. E. mit den minsten. F. [mer]. E. tusschen sel wesen moeten. F. sel moeten wesen. 17. C. coninc siet schaken. 18. F. is hi. 19. F. gestadich. 20. F. gerechtich, warachtich, mogentich. 25. E.F. anderen mael. 27. F. zel zy hebben een bonte mantel an hoir hanghende. 29. F. zelt, wat dat schoenhede is. Schoenheit is een rechtsittinghe alle.

+ fol. 9c

1) In het Latijn, in den 4den Tractatus staat: Fatuus enim rex qui ad tantum devenit, ut perdat eum, cui delegata auctoritas pertinebat.

+ fol. 9d

2) Ingevoegd naar de andere Hss.

[p. 22]

tekstkritische noten

1scoonheit des lichams inder waerheit eenre vrouwen verchiren, 2het en waer dat daer by ware scoonheit des ziels. Want wy sien 3dicwijl, dat die alrescoonste lude alre quaetste zijn, overmits dat 4⁺ scoonheit hem dicwijl is een saeck ende een inval tot zunden, | 5want si dicwijl een minsche tot oncuuscheden trect. Waeromme 6boven al eenre coninghinnen toebehoort scoonheit hoorre zielen, 7welke scoonheit is een vergaderinge der stadicheit, scamelheit, 8reynicheit, onderdanicheit ende van alle ander doechden ende 9werken, die wt rechter reden spruten. In datsi sitten sal so wort ons 10bewijst zunderlinge, dat een vrouwe sal weesen stadich, stille ende 11horen man onderdanich. Want overmits dattie manne van naturen 12volmaecter is dan dat wijf, so is hi mede wyser, vroeder ende van 13rade moghender. Waer omme si tot alle hoors mans boden, die op 14reden staen, verbonden is te volbrenghen nae hore moghentheit ende 15nijt te doen buten oerlof hoors mannes, dat ons beteykent wort 16byder huve daer haer hooft mede ghebonden is, in welken hoofde 17alle die vijf zynnen zijn besloten. Mede so sal si wesen stille ende 18nijt hoir¹⁾ onderwijnden²⁾ vanden heymeliken rade, die den ghemenen 19conincrijc aengaet, overmits dat van naturen vrouwen 20qualic connen zwyghen ende helen. Also als ons Macrobius bewijst, 21dat op een tijt een kijnt, ghehieten Papyrius, mit zinen vader ghinc 22in dat ghemeen raethuus van Roemen, daer alzulken heymeliken 23⁺ raet besloten wort, soe dat | verboden wert op dat hooft, dat niemant 24dien raet wtbrengen most. Doe dat kijnt mit zinen vader 25thuus quam, doe vraechde hem zijn moeder, waer het hadde gheweest. 26Doe antwoorde dat kijnt: ‘Moeder, ic hebbe mit minen vader 27gheweest inden raet’. ‘Doe vraechde hem zijn moeder: ‘Wat hebben 28die senatoors ghedaen in den raet?’ Doe antwoorde dat kijnt:

2. C.E. het en waer dat sake dat. F. ten waer sake dat..... waren scoonheden der zielen. 3 4. overmits scoonhede, ide hem dicwyle een sake is ende. F. overmits die scoonheden, die haer dicwijl een saeck ende. 5. G. [wantsi..... trect]. 6. F. der zielen. 7. E.F. ghestadicheit. 9. F. ende dat si. 9. F. sal, want ons. 11. F. [van naturen]. 12. F. [wyser]. 13. B.E.F.G. gheboden. 15. E. beteykent is. F. bewijst waert. 17. F. wijsheit ende die vijf. 18. B. horen man ondervragen. C.E.F.G.H.I. ook hoir onderwijnden. D. hoir te onderwijnden. 19. F. anstaet. 20. C. [ende helen]. 20. E. [als]. F. [also]. 23. E.F. ghesloten. 23. F. was, zo dattet geboden was. 24. E.F. en most. 24. E.F. voorseyde kint. 25. C.D.E.F.G.H.I. moeder, doe zijt alleen hadde, waer. 25 E. wat dat daer gheweest hadde. 27-28. F. moeder, wat die Senatoers gedaen hadden i.d.r. 28. E. senatores.

+ fol. 10a

1) Hs. horen man onderwijnden.

2) B. heeft ‘ondervragen’, over een ander woord heen geschreven; waarschijnlijk stond er ook ‘haren man onderwijnden’.

+ fol. 10b

[p. 23]

tekstkritische noten

1‘Moeder, soud ic dat segghen, dat biden ghemeenen raet verboden 2is te seggen opden peen des hoofdes?’ Doe die moeder dat hoorde, 3wort si van bynnen ontsteken ende woude dat emmer weten. 4Waer omme si den kijnde aenginc, nu mit smeken, nu mit dreygen 5ende ten lesten mit groten slagen. Ende doe dat kijnt sach, dattet 6zijnre moeder hande nijt en mochte ontgaen, vysierdet ende vant 7subtiliken een cleyn loghen, op dattet die pijn zijnre moeder 8mochte ontgaen ende den raet heymelic houden ende seyde: 9‘Moeder, die senatoors hadden raet, oft beter waer, dat een wijf 10twee man hadde, dan dat een man twee wijfs hadde’. Ende doe 11die moeder dat hoorde ende voerwaer verstont, ghi(nc) si rechtevoort 12ende seydet in hemelicheden tot hůeren ghebueren, die welke 13⁺ gheburen dien raet in zulker heymelicheit tot anderen vrouwen | 14seyden, als dat des anderen daghes alle die vrouwen van Roemen 15dat wisten ende mit ghemeenre hant ghinghen voer dat raethuus 16ende baden den senatoers, dat si liever wilden setten, dat een wijf 17twee mans hadde, dan dat een man twee wijfs had. Doe dese 18senatoors dat hoerden, verwonderden si hem zeer mit scaemten, 19waen dat gherufte onder den vrouwen mochte comen. Doe seide 20Papyrius, dat voorseyde kijnt, dat hi die loghen hadde ghevisiert, 21opdat hi dien raet heymelic mochte houden ende den doot van 22zijnre moeder handen mochte ontgaen. Doe prijsden die senatoors 23zeer des kijnts subtilicheit, ende gheboden dat niemant meer 24kijnder inden raet soude bringhen, mer Papyrium, dit voerseyde 25kijnt, wilden si altoos daer in hebben.

26Ten anderen, in dat die coninghinne een ghulden crone op haer 27hooft hebben sal, wort ons bewyset, dat si sal wezen wijs ende 28vroet hoor kijnder also te leren, datter goede lude wt wassen. 29Waeromme dat ghi weten zult, dat die ouders gheliken vader ende 30moeder, van natuerlike reden horen kijnderen verbonden zijn in 31drien. Ten eersten zijn zi hem sculdich haer noottorft, dat is eten

2. E.F. [te seggen]. 3. E.F. [van bynnen]. 4. F. waeromme zy zeyde ende den kinde mit smekende woirden ten yersten anginck, ten anderen mit dregen, ten derden mit slagen. 7. E.F. dattet so. 9. E. senatores. F. hebben raet. 10. F. dant beter waer dat een man. 11. E. dit verhoirde ende dat voirwaer. 12. F. buyren. 13. F. zulker waerdicheit ende heymelicheyt totten. 16. F. die senatoers ende seiden dattet beter waer dat een. 17. E.F. dan een man twe wiven soude hebben. 19. E.F. gherucht. 19. E. onder die. 20. F. visiert. 22. E.F. prijsdent. 23. ghebodent datter. F. boden datter. 24. F. brengen en moste. 25. E.F. in den raet hebben. 26. E.F. in dien dat die. 29. E.F. ouderen. 31. F. zijn schuldich te drien. 31. F. nootdroft.

+ fol 10c

[p. 24]

tekstkritische noten

aant.

1⁺ ende drincken, cleder ende scoen, nae datten | staet van horen 2goede vermach. Ten anderen, zijn die ouders arme, so sijn si hem 3sculdich te leren of te doen leren een ambocht, daer si mit Gode 4ende mit eren hoor¹⁾ noottorft mede moghen wynnen, omme zonde 5ende scande te scuwen, als hier nae bescreven staet, alse wy 6spreken zullen vanden ghemeenen volc; maer zijn die ouders machtich 7ende rijc, soe sijn si sculdich haren kijnderen ende zůnderlinge den 8zonen wijsheit ende vroetscap te leren of te doen leren. Wanttet 9nijt redelic en waer, dat een kijnt Gode in doechden niet gheliken 10en soude, dat nae zijns vaders doot²⁾ Gode in sinen dienste zal 11worden ghelikent alse voor van den coninc wel is bewijst. Waeromme 12grote princen ende heren horen kinderen sculdich zijn ter 13scolen te setten ende duechde, eer, wijsheit ende vroetscap te doen 14leren. Ende dat sal die moeder altoos zijn vermanende. Hierby ist 15dat Aristotiles die heyden meyster aldus seyt: O felicia antiquorum 16tempora in quibus principes³⁾ terre philosophie se dederunt. Tunc 17enim gloria cuiuslibet regni crevit in immensum et viguerunt studia 18arcium in civitatibus. Tunc enim milicia, victoria, philosophia et 19gloria simul concurrerunt, ut patet de Alexandro, qui per industriam 20et philosophiam Aristotilis sibi totum subiugavit mundum. Dat aldus 21veel te seggen is: ‘O, hoe zalich waren die voorleden tijden, in 22welken tijden die⁴⁾ princen der aerden hem tot wijsheit gaven. 23⁺ Doe voerwaer | wies die blijscap een yghelicx conincrijcx in onsprekeliker 24ghenuechten ende doe bloeyden studeringhe der consten 25in allen steden; doe voorwaer ridderscap, moghentheit, wijsheit 26ende blijscap over een liepen, gheliken als ons bewijst wert van 27Alexandrum, die bi der wijsheit zijns meysters Aristotiles alle die 28werelt bedwanc.’ Wee, wee, den ghenen die overmits versumenisse 29haerre kijnder in quaetheden op laten wassen, want hem God die 30kijnder tot hore ewiger verdomenissen niet⁵⁾ ghegheven en⁵⁾ heeft.

1. F. na dat hoir staet van, 2. F. [arme, so sijn si.] 3. F. te leren een ambochte of leren te duen. 5. F. om scande mede. 5. E.F. [bescreven]. 6. moghentich. 6. F. zullen zy ende zijn sculdich. 8. F. [ende]. 9. C.D.H.I. onredelic. E.F. [nijt] redelic [en]. 13. F. te schoel..... om deucht. 14. F. te leren. 14. F. altoos vermanen. 17. F. immensa. 21. F. [O.]. 24. C.E. ghenoechlicheit. 24. E. ende [doe]. F. [ende doe]. 24. E.F. groeyde. 26. F. [ende blijscap]. 28. F. soe wie den..... hoir versumenisse. 30. F. kinderen niet tot hoirre ewiger verdoemenissen en zent noch gegeven heeft.

+ fol. 10d

1) Hs. hoor ambocht noottorft.

2) Ingevoegd naar de andere Hss. behalve B, dat hetzelfde hiaat vertoont. De zin is niet duidelijk.

3) Hs. princeps.

4) Hs. hem die.

+ fol. 11a

5) Ingevoegd naar C.D.E.G.H.I.

5) Ingevoegd naar C.D.E.G.H.I.

[p. 25]

tekstkritische noten

1Ende ist zake, dat die kijnder overmits ghebrec der¹⁾ ouders worden 2verdoomt, dat sel God in zijn uterste oordel zwaerlic op hem 3wreken, ist dattet op eertrijc nijt en wort ghewroken. Gheliken als 4wy lesen ende ons Boëcius²⁾ bewijst van enen jonghelinc gheheten 5Sanguineus, die onder die galge Lucrecium zinen vader die nose 6af beet ende seyde aldus: Quare a meis primis erroribus incastigatus 7evasi? Ut quid magistri mei documentis non obedivi, sociosque meos 8contempsi? Filiorum castigacioni patrem necesse est indulgere, magistrumque 9mores discipulum informare. Dat aldus veel beduut: ‘Waer 10omme en worde ic van mijnre eerster misdaet nijt ghecastiet? 11Waer omme en mostic mynen meyster nijt onderdanich wesen? 12Waer omme wast, dat ic mine ghezellen moste versmaden³⁾? Tis 13⁺ noot, dattie vader zijn kijnder dwinget ende | dattie meyster zinen 14scolieren goede seden leert’. Waer omme die heren, die een stede 15of een lant hebben te regieren, hem voorsien zullen om enen goeden 16vroeden meyster, die die kijnder also leert, dat si wt der eenre 17doghet in die ander gaen ende altoos van doechden in doechden 18wassen ende voort gaen. Want als ons Aristotiles seit: Non parum 19differt, sic vel sic, bene vel male iuvenem ex iuventute confestim 20assuesci. Dat also veel te segghen is: ‘Want het sceelt geen luttel, 21dat een kijnt aldus of aldus, dat is wel of qualiken wt zijnre joncheit 22alleincken opwast’. Want wastet op in důechden, so moettet 23goet worden ende wastet op in quaetheden, van node moettet quaet 24weesen. Waer omme men die kijnder wel bewaren sel, datsi gheen 25quaet en sien ende horen, noch en spreken, op datsi nijt gheneghen 26en worden tot quaetheden te doen. Ende deze meyster selmen emmer 27wel versien dat hi⁴⁾ gheen ghebrec en hebbe, op dathi te bet omme 28der kijnder orbaer mach studeren. O, quam absurdum est magistratus

1. C. overmits die ouders. 2. C.F. zwaerliken. E.F. rechten ende wreken. 3. E.F. hier op. 3-4. E.F. [als wi lesen] dat ons. 4. F. een jonckijnt. 5. E.F. Sanguinicus. 6. I. Quare ab annis meis puerilibus erroribus. 8. F. castigancium. 8-9. F. magistrorum moribus. 9. dats te seggen. 13. E. bedwinct. 14 F. want om. 15. F. hem wel. 17. E. gaen moghen ende van..... tot doechden. 17-18. van deuchden wassen tot deuchden ende. 17-18. C. in doechden gaen ende wassen. 19. E.F. a inventute. 20. E.F. [also veel]. 21. F. also allenken. 23. F. goet wesen. 23. E.F. so moettet 24. C. verwaren. 24. C. [datsi gheen.....spreken]. 25. F. gheneyget. 26. C.D.E. quaetheden te doen. 26. F. emmer overmits dat wel. 27. hevet.

1) Hs. des, veranderd naar E en H.

2) Disc. Scol. Cap. II.

3) B. heeft aan den rand: moeste haten en versmaden.

+ fol. 11b

4) Hs. hi emmer.

[p. 26]

tekstkritische noten

1egestas. ‘Och, hoe jammerlic waert, dat een meyster, die dagelicx 2zulken arbeyt moet doen ghebrec soude hebben’! Waer om si 3mit reden, ist dat God een recht rechter is, wel moghen zijn vermaledijt, 4⁺ die zulken goeden meyster, | die also trouwelic omme der 5kijnder overster orber studeert, hem van zinen loon vermindert of 6hem of persen zulc loon, als hi mit zinen vleysche ende mit zinen 7bloede by nachte ende by dage also zůerliken ende zwaerliken 8ghewonnen heeft. Voorwaer dat bloet sal voor Gode also zwaerlic 9om wraec roepen, dat die gheen, die dat doen, int eynde nijt 10ongheplaecht en zullen wesen. Si nullum malum impunitum, et 11nullum bonum irremuneratum pertransibit, dat also veel te zeggen 12is: ‘Ist dat gheen quaet onghepijnt, noch gheen goet ongheloont 13en sal bliven’, hoe soude dan dat mogen wesen, dat een meyster 14wt zinen live zoude moeten versparen, dat hi also zůerliken hadde 15ghewonnen ende dat ander lude in hoorre welicheden onredelike 16ende onneerlike zouden verteren? Voorwaer als ons die prophete 17Iob seyt: ‘Thezauros, inquit, quos devoravit evomet et de ventre eius 18extrahet eos deus¹⁾. Luet, que fecit omnia, nec tamen consumetur²⁾. 19Transibunt vero iniquitates in penam et munera in dolorem, quia 20ignis infernalis devorabit tabernacula, id est corpora, eorum, qui 21munera libenter accipiunt’. Dat aldus veel te zeggen is: ‘Ic, Iob, 22⁺ seg u, voorwaer, dat die ghierige wtspuwen sal die scat, die | hi 23vergadert heeft ende God sel hem wt sinen buuc trecken. Hi sal 24ontgelden, alle die quaetheit, die hi heeft gedaen ende hine sal 25nijt werden verteert. Hoor valscheit sel hem comen te pinen ende 26hoor scat sel hem comen tot groten rouwe, want dat helsche vier 27sel dieghene verbranden, die alzulc ghelt ontfaen’. Aldus nae dat 28voorscreven is, selmen die zonen in goeden edelen consten leren 29ende doen leren, want: Rex illitteratus est quasi azinus coronatus³⁾, 30dat also veel beduut: ‘Een ongheleert coninc is ghelijc enen 31croneden⁴⁾ ezel.’ Ende die maechden selmen leren ende doen leren

3. E.F. mit rechter seden. E. [recht]. 5-6. F. hem van zinen oirbaer ende loon vermynret of perset alsulken. 10. E.F. bliven. Alsmen zeit: Si. E. want: Si. 10. E.F. [et]. 12. F. dats te seggen, dat geen. 14. F. besparen. 15. F. hoiren weelden overtalliken zouden. 20. H.I. gehennalis. 21. E.F. libenter. 22. F. Dats te seggen. 24. F. ye heeft. 25. F. valscheden sel. 25. F. in pinen. 26. F. vuyt groten rouwen. 28. F. edelen godliken. 31. B.D.E.F. ghecroonden. C. croenden.

+ fol. 11c

1) Vergl. Job 20, 15.

2) Job. 20. 11.

+ fol. 11d

3) Helinandus, Flores: De bono regimine principis Cap. XV, Migne P. Lat. Dl. 212.

4) Hs. cronenden.

[p. 27]

tekstkritische noten

1zedicheden ende subtijl consten¹⁾, daer zy daghelicx mit eren 2horen tijt mede mogen overbringen. Hieromme so lezen wy, dattie 3Roomsche coninc screef aenden coninc van Vrancrijk, dat hi sinen 4kijnderen in goeden edelen kůnsten soude doen leren²⁾. Voert so 5lezen wy, dat een keysar, gheheten Octavianus, dede zinen zonen 6leren alrehande kůnsten, die ridderscap mit eren toe behoorde. Sijn 7dochteren dede hi leren breyden, naeyen ende bordier wercken, 8ende alrehande subtijl kůnsten, die die vrouwen mit eren toe behoorden. 9Ende doe zijn naesten ende liefsten hem vraechden, 10waer omme hi dat dede, doe antwoorde hi: ‘Wat weet ic, al ist dat 11ic huden bin keysar ende een heer van alden rijc, of mijn kijnder 12⁺ hier naer tot eniger | armoede zullen comen. Waer omme ic minen 13kijnderen doe leren kůnsten, waermede waert zake dat hem gheviel 14datsi een eerlic, godlic leven mochten leyden. Ten derden so 15zijn die ouders hoor kijnder sculdich mede te deylen van horen 16tijtliken goede, als sise van hem setten nae hoor staet vermach. 17Mer daer in zullen si hem wijslic voorsien, datsi so veel nijt en 18gheven, datsi nae bidden moeten. Die reden is dit: want overmits 19dattie kijnder zijn een deel hoors vaders ende hoorre moeder, daer 20si hoor weesen of hebben ontfaen, soe ist oec reden, datsi mede 21zullen hebben een deel van hoorre haven, alsi van hem zullen 22worden versceyden.

23Ten derden ende ten lesten, in dattie coninghinne om haer 24hebben sal een bonte mantel, wort ons bewyset, dat si sal wesen 25scamel, heymelic ende oetmoedich. Want voerwaer, scamelheit 26zůnderlinge vrouwen toebehoort. Want wanneer een vrouwe verliest 27hoor scamelheit, dan verliest si³⁾ inder lude oghen hoor 28reynicheit ende mede alle hoor ander doechden. Wat macht een 29ontscamel wijf baten, datsi⁴⁾ scoon ende subtijl ende van 30edelen⁵⁾ gheslachte is? Waer omme ons Seneca bescrivet, dat een

1-2. F. dagelix hoiren tijt mede mogen verdriven mit eeren ende overbringen. 5. C.F. zinen zoon. 6. E. toebehoren. F. toebehoert. 7. F. [ende]. 8. F. [subtijl]. 9. F. liefsten, die hem toebehoirden vraechden. 10. F. antwoorde die coninc. 10. F. ic nu k.b.e. 12. C.E.F. na. 12. E. enigher groter a.F. groter armoeden quamen. 13 F. oftet hem. 14. F. mogen leven. 19. hoirs moeders. 20. C. mede een deel van hore haven hem geven als si. 23. F. Dat derde endc dat leste, daer in dat. 26. F. toebehoirt den vrouwen. 27. E.F. [hoor]. 27-28. E.F. so verliest si mede. 28. F. mach. 30. E. bewijst. F. scrijft.

1) Hs. leren zedicheden ende doen leren subtijl consten.

2) Helinandus, Flores: De bono regimine principis Cap. XV.

+ fol. 12a

3) Hs. verliest si dan.

4) Hs. datsi van.

5) Ingevoegd naar de andere Hss.

[p. 28]

tekstkritische noten

1vrouwe, gheheten Archecilla, also scamel was, datsi onder enen 2⁺ půelů hoors arms | vrients, die zijn armoede bedect helt, al 3heymeliken enen budel mit ghelde leyde, op datsi al sonder 4scaemten horen armen vrient soude te hulpen comen in zijnre 5armoede. Ende aldus hadde si liever, dattie arme man hoor vreent 6dat ghelt vant, dan hijt mit scaemten hadde van hoor ontfaen. 7Waer omme voorwaer die ghene, diemen helpen wil, of dien ghenen, 8die men mint, selmen somwijl verscalcken, also dat hi zijn noottorft 9ontfaet ende dat hi nijt en weet, van wien dattet coomt. Ende aldus 10zullen die vreendelike werken spreken ende die vreenden zwigen. 11Heymelic sel si weesen in deser maniren, datsi hoor eyghen, noch 12hoors mannes natůerlic ghebrec nyemant te kennen en sal gheven, 13ten si dat zake dattet si van node om hulpe van medicine. Want: 14Si operam medicantis exspectas, necesse est ut vulnus detegas. Dat also 15veel te seggen is: ‘Ist datghi hulpe des medicijns begheert, so ist 16noot, dat ghi die wonden ondect’. Gheliken als Iheronimus¹⁾ ons 17bewijst van enen edelen Romeyne, gheheten Duelius, die ene maghet 18nam tot enen wive, gheheten Ytalia, die also reyne was, datsi in 19die tyden, doe overspul meer groot wonder was dan scande, een 20vgheliker vrouwe een exempel was tot reynlic te leven. | Dese 21⁺ Duelius, doe hem in zijnre outheit verweten wort, van enen zinen 22viant, dat hem zijn adem stanc, ghinc hi drooflic thuus ende 23vraechde zinen wive Ytaliam, waer omme datsi hem nijt en hadde 24ghezeyt, op dat hi hem daer of soude moghen laten reynighen. 25Doe antwoorde hem Ytalia aldus: ‘Dat had ic u gheernne ghezeyt, 26had ic nijt gewaent, dat een yghelic manne zijn adem hem so 27hadde gheroken’. Ende aldusdanighe edel, scamel, reyn, heymelic 28ende verdrachlike wijf selmen mit reden prysen, die hoors mannes 29gebrec aldus doochsamelic verdraget, dat hoor manne zijn natuerlic

1. E.F. Archilla. 2. E.F. hielt. 3. F. ende heymelic. 3. F. dat zy zo zonder..... vrient te hulpe quam ende comen soude. 5. E.F. vrient. 6. E.F. hoor genomen. 9. E.F. ontfaen mach. 9. E.F. hem coemt. 14. E.F. oportet ut. 14. F. Dats te seggen. 15. F. dattu..... medicines begeerste. E. medicijnres. 16. F. ondeckes. 19. E.F. was gherekent dan scande eenre. 20. F. vrouwen was tot enen exempel overmits hair reyne leven. 20. E. [te]. 23. E.F. waeromme zi dat hem. 24. E. soude hebben laten reynen. F. of mucht hebben laten reynigen. 25. F. Doe zeide [hem]. 25. E.F. [had ic..... ghezeyt]. 26. F. en had. 28. F. ende warachtich. 28. F. die dus. 29. F. ghebrer scamelic.

+ fol. 12b

1) Bedoeld is: Hiëronymus, de kerkvader.

+ fol. 12c

[p. 29]

tekstkritische noten

1ghebrec zijns lijfs eer wt zijns viants nijt, dan wt zijns wijfs hoverdie 2verneemt.

3Oetmoedich sal si weesen, want oetmoedicheit is die alre overste 4doghet, die een minsche hebben mach. Voerwaer, oetmoedicheit was 5die meeste zaec, dattie Gods zone minschelic natuer aen nam. Dat 6ons aldus wort bewijst: want God, die overste vader ende heer 7inder ewicheit Mariën heeft vercoren, zijns enichs zoons nader 8minschelicheit moeder te weesen, nijt omme die scoonheit, nijt omme 9hoor edelheit hore magen, niet om hoor wijsheit, al was dat 10zake datsi scoon, edel ende wijs was, mer omme haer oetmoedicheit. 11Respexit¹⁾, humilitatem ancille sue²⁾; super quem, inquit, 12⁺ requiescet spiritus meus, nisi super | humilem, mansuetum et trementem 13ad verba mea? Dat also veel te seggen is: ‘die heer 14hevet aenghesien die oetmoedicheit zijnre deernnen. ‘Op wyen’, 15seyt die overste God, ‘sel mijn geest rusten, dan op dien stadighen 16oetmoedigen, die van minen woorden bevet?’ Wat soude yemant 17scoonheit, scamelheit, oetmoedicheit ende alle ander doochden zonder 18volstandicheit mogen baten! Voorwaer, nijt! Cum enim omnes 19virtutes currant ad bravium, sola perseverancia coronatur. Nichil 20enim prodest gloria bone conversacionis in principio nisi gloriosus 21sit et finis: Dat aldus veel beduut: ‘Al ist zake, dat alle die 22důechden te stride lopen omme dat loon te ontfaen, nochtan alleen 23volstandicheit wert ghecroont. Blijscap des beghins, zonder een 24goet behagel eynde en mach voerwaer een minsch gheen vrůyde 25in brenghen’. Want al heeft dat beghinne een goet behaghen, teynde 26voorwaer moet den last draghen.

27Want den vrouwen, als voorscreven is, van naturen stadicheit 28toe behoort, so ist in dit spul ghezeit, dattie coninghinne nijt meer 29dan één velt over hoec en mach voort gaen, tensi dat zake dat si 30mit horen ghetrouweden coninc alre eerst wtgaet, waeromme ghi 31weten zult, dat als die coninc alder eerst wtgaet³⁾, soe mach die 32coninghinne mit hem gaen, nader natuer des rockes op des rechtes

1. E. [eer]..... [wt]. 3. E.F. [alre]. 7. F. vader minschelicheit. E.F. zijn. 8-9. F. hair scoonheit noch om wijsheit, noch om edelheit hoirre magen. 8-9. C. [nijt omme.....magen]. 13. F. [ad]. 16. F. ende oetmoedigen ende. 16. F. die up m.w. levet. 17. F. schoenheit, stadicheit. 23-24. F. zonder eynde dat behaechlic is. 24. E. gheen deucht. 25-26. F. teynde muet nochtans die last. 27. E.F. want den vr. alst. 28. E.F. gheset. 29. F. en muet gaen. 30. E. alsi mit. 30. E.F. ghetrouwen. E.F. dan mit. 32. C. rocks recht op des oudes stede of.

1) Hs. Respexit, inquit.

2) Luc. 1, 48.

+ fol. 12d

3) Ingevoegd naar de andere Hss.

[p. 30]

tekstkritische noten

1oudes stede of op des slijnckers ridders stede of recht wt voor den 2⁺ medicum. Ende aldus so heeft si drie | gange des rockes, in welken 3ons bewijst wordt, dattie moghentheyt, die die princen vanden 4coninc hebben ontfaen, overmits datsi mit horen coninc mit hylic 5verenicht is, van graciën die selve moghentheit oec heeft ontfaen. 6Mede machsi gaen inder natůer des ouden, overmits die wijsheit, 7die hoor toe behoort, als voorscreven is, aen die rechter zyde voor 8des drapeniers stede of aen die lufter zyde voor des wachters stede. 9Mer overmits dat vrouwen van naturen cranc zijn ende hem nijt 10toe en behoort te vechten ende te striden, soe en is haer nijt 11gheoerloft der ridderen ganc te gaen. Mer hier machmen vraghen, 12waer omme dat in dit spul die coninghinne mede mit horen coninc 13te striden gaet¹⁾. Dantwoorde, dit is ghezeit: Ten eersten, overmits 14des conincx eer ende mede dattie princen mitten ghemenen volc 15horen coninc te trouweliker by zullen staen. Voorwaer ten mach 16gheen edel man betalen, die zijn vrouwe in node siet ende zijns 17selfs lijf daer nijt voor en set. Ten anderen want vrouwen subtijl 18zijn ende haesteliken somtijt manigen vroeden raet vijnden, soe ist 19wel redeliken, datsi mit horen coninc in den strijt zy²⁾ ofsi yet 20mochte vijnden, datten coninc ende zijn heel heer te stade ende 21te profijt mochte comen. Ten derden want vrouwen van naturen 22⁺ enen verbolgen man alre best te vreden mogen setten, so | ist wel 23goet, dattie coninghinne by horen coninc si, op datsi hem te vreden 24mochte setten, waert zake dat hi verbolgen worde. Ten vierden 25waert zake³⁾ dat God die tijt ende die ure verleende, dat van haerre 26beyder natuer een kijnt soude worden ontfaen, welc nae zijns 27vaders doot dat conincrijc mochte regeren, dattie tijt ende Gods 28gracie bi hem nijt en worde versuumt.

29Ende nae horen eersten ganc so en mach sy nijt meer dan één 30velt voorwaerder of afterwerder gaen of overhoec. In datsi mit 31horen coninc, als voorscreven is, aldus mach eerst voortgaen, wort 32ons bewijst, dat dat wijf buten horen man gheen bedevaert of

1. E.F. [of op des..... stede]. 1. 5. F. [wt]. 1-2. F. voor die medicineers stede. 2. F. si die. 3. E. moghentheyt des pr. F.m. der pr. 10. E.F. noch te. 12. E.F. [dat in dit spul]. 12. E.F. die conynginne niet mede mit den conync. 13. E. stride en gaet. F. stride en vaert noch en gaet. 13. die antw. die is. F. die antwoerde is. 16. F. waer gheen edel man die. 17. E. niet voor hem en settet. 17. F. liet zijns..... voir te setten. 24. F. [dat hi verbolgen worde. Ten vierden waert zake] 28. F. [bi hem]. 30. F. voerwaerder gaen of achterwaerts of overhoec gaen. 30. F. indien datsi.

+ fol. 13a

1) Hs. gaen.

2) Hs. zijn.

+ fol. 13b

3) Ingevoegd naar de andere Hss.

[p. 31]

tekstkritische noten

1reysen en mach loven noch aen nemen. Ende ist zake datsi enich 2bedevert lovet, verbietse horen man te doen, so en mach sise nijt 3doen, want hoor manne is hoor hooft. Ende ist dattie manne zijn 4wijf voor hem leyden wil, dat mach hi doen. Ende hiet hise mit 5hem trecken, soe is sijt sculdich te doen. Het is waer, si mach 6bidden omme oerlof ende wes die manne hoir oirloft, dat mach si 7doen. Ende het mocht op geen reden staen, dat een manne sinen 8goeden wive een redelike bede soude weygheren. Dat dan die 9man ende zijn wijf te samen zullen leven, heeft ons God selve 10aldus bewyset. Want doe hi Adam vanden | lime ende eerde had 11⁺ ghemaect, makede hi Yeven¹⁾ dat eerste wijf nijt van Adams 12hoofde, in een teyken, datsi boven hem soude²⁾ wesen, noch van 13sinen voeten, datsi te mael onder hem soude wesen, maer hi maecte 14Yeven vander ribben des middels zijns lives in een teyken, datsi 15ghelijc hem soude wesen. Mer des wijfs hooft, daer alle die zinnen³⁾ 16in besloten zijn, ordineerde hi mit eenre huven te bijnden, in een 17teyken, dat dat wijf nijt sculdich en is buten haers mannes oerlof 18te doen. Adams manlicheke ordinierde hi mit eenre broeke te 19bijnden, in een teyken, dat hi zinen ghetruweden wive ghetrouwe 20sel wesen gheen anderen wive te begheren. Aldus sal dan een 21goet man mit zinen goeden wive also redeliken ende eerliken 22leven, datsijt voor Gode ende voor die goede lude moghen verantwoorden 23mit eren. Ende voorwaer, wanneer een yghelic wanet 24van hem beyden, dattie ander beter is dan hi, so leven si wel 25ende eerlic te samen. Ende al ist zake dattie man inder waerheit 26van naturen beter ende volmaecter is dan zijn wijf, nochtan mach 27zijn wijf wel beter weesen van zeden ende van wercken. Mede so 28mach si wel beter wesen nae hoors mans vermoeden ende als si 29⁺ dan meent, dat hare man beter is dan si, soe moeten | si van node 30malcanderen minnen ende ontsien ende een goet leven leyden. Al 31ist zake dat ghezeit is, dat een man zijns wijfs voecht ende mom-

1. F. ist datse. 2. F. looft ende verbiet hoor man dat hoor te duen. 5-6. F. zo muetsijt duen ende is sculdich te duen, ten waer datsi den man bede om oirlof ende wes. 6. E. [ende wes..... oirloft], dat mach hi doen. 7. F. want ten mucht. 9. F. dat wijf. 11. E.F. Yeven, dat yerste wijf. 12. F. niet en soude. 12-13. F. [noch van..... soude wesen]. 14. F. van een ribbe vuyttet middel zijns. 14. E.F. sijn. 19. F. getrouwen. 21. F. zo. 22. E.F. voir allen gueden luyden. 24-25. F. si vredelic te. 26. E.F. [ende volmaecter]. 26. E. nochtans so. F. nochtans. 28. E.F. hi. E. ende si na F. dan si na. 28. E.F. goets mans. 29-30. F. ymmer malcander. 31. dattet geschiet is.

+ fol. 13c

1) Hs. Yeven nijt.

2) Hs. souder.

3) Hs. zinen.

+ fol. 13d

[p. 32]

tekstkritische noten

1baer sel wesen, dat is te verstaen, daer die manne wyser ende vroeder 2is. Mer waer dat zake dat een goet vroet wijf enen dwasen man 3hadde, soe en soude die dwase manne, nae dat voorscreven is, 4dat goede wijf nijt regeren ende mit zijnre dwaesheit verderven, 5mer si soude hem regeren, want vroetscap ende wijsheit sel altoos 6die dwaesheit regeren ende die dwaesheit sel altoos die wijsheit 7onderdanich wesen. Mer ist zake datsi beyde van naturen wijs 8ende vroet sijn, soe zulsi¹⁾ si malcandere mit rade, mit dade een 9drachteliken by staen, also wel in wederspoedicheit, als in voorspoedicheyt. 10Waer omme, als voorscreven is, een yghelike vrouwe 11studeren sal omme scoenheyt der zielen, stadicheit, wijsheit, scamelheit, 12heymelicheit, oetmoedicheit ende volstandicheyt, op datsi 13mit reden een coninghinne mach weesen. |

15Des conincs raet sel aldus wesen gheformeert: mannen, out van 16⁺ jaren, sittende mit opgheloken boecken voor hem gheleghen, Mannen 17zullen si wesen, overmits stadicheit. Want van naturen die mannen 18stadiger zijn ende bat helen kůnnen dan die vrouwen, so sullen 19si meer dan die vrouwen totten rade worden ghenomen. Want als 20ons Aristotiles seit: Consilium puerorum et mulierum est insanum 21propter instabilitatem. Dat aldus veel beduut: ‘Der vrouwen ende 22der kijnderen ghemeenliken raet is ongezont overmits ontstadicheit’. 23Quid enim in consiliis constancia lucidius, quid inconstancia nequius²⁾. 24Dat aldus veel beduut: ‘Wat is in den rade scoonre dan stadicheit, 25ende wat is leliker dan onstadicheit?’ Voorwaer een onstadich 26minsche machmen wel voor nijt rekenen mit reden, ghelijc als die 27⁺ onstadige zoon, die welke doe hi clercscap, comenscap, ridderscap | 28ende alle ander ambochten verzocht hadde ende hi in hem selven 29vant. dat hi tot gheen van allen en dochte, seyde hi aldus: ‘Heu

2. F. dattet wijf. 3. F. ende onwisen. 3. F. [nae dat voorscreven is]. 4. E. [dat goede wijf]. 4. F. [goede]. 4. F. dwaesheden niet verderven. 6. dwaesheden. 6. F. wijshede. 7-8. F. [wijs ende]. 9. F. inderwederspuet. 11. F. voirspuet. 15. F. een man. 16. F. een upgheloken buec. 16. E.F. ghesleghen. 16-17. F. een man zalt zijn. 19. F. meer [dan die vrouwen]. 19. G. gheroepen. 21. F dats te seggen. 21. E.F. der k. ende der vr. 22. F. [gemeenliken]. G. raet gemeenlic. 22. F. hoirre ontstadicheit. 24. F. dats te seggen. 24. E.F. ghestadicheit. 25. E.F. onghestadicheit. 25. E.A. onghestadich. 26. F. mach wel mit reden voor niet gerekent worden. 27. E.F. onghestadige. 27. E. cleergiscap. F. clerigiscape. 28. E.F. in hem.

1) Hs. zulc si.

+ fol. 14a

2) Vergl. Boëthius, De disciplina scolarium Cap. 3.

+ fol. 14b

[p. 33]

tekstkritische noten

1michi, quid de cetero faciam? Miserum est esse me hominem! Utinam 2possem humanitatem exuere, azinitatemque induere, specie permutata’. 3Dat aldus veel te seggen is; ‘O mi, wat sal ic voortaen doen? Het 4is iammer, dat ic een minsch bin! Och oft Got vergave, dat ic die 5minschelichede of doen mocht ende die ezelscap aen nemen, also 6dat mijn minschelichede in eens esels natuer waer verwandelt’. 7Aldus ist wel redelic, dat een conincx of eens princen raet in 8doechden volstandich ende stadich si.

9In dat si out zullen wezen wort ons bewijst zunderlinge overdraghende 10vroetscap ende wijsheit. Want al ist zake dat vrootscap 11ende wijsheit int ghemeyn den coninc toe behoort, alse voorscreven 12is, nochtan also grote overdraghende vroetscap in allen půnten als 13zinen ghemenen rade toe behoort, so waert wel nader naturen 14ommogheliken dattie coninc in allen sticken also vroet soude wesen. 15Waer omme hi oude lude in zinen rade sel nemen, want die oude, 16⁺ overmits datsi lange gheleeft hebben, hebben si veel | ghesien ende 17ghehoort, waer of si wael vroet mogen wesen. Quia in senibus est, 18id est esset sapiencia. Dat also veel beduut: ‘Inden ouden is, ja 19soude wesen wijsheit’. Mer deze oude zullen hem wel voorsien, dat 20hem die ghiericheit nijt en verleyde, want: Cum in homine omnia 21senescunt, sola avaricia et invidia iuvenescunt¹⁾. Dat aldus veel 22bedudet: ‘Alse inden minsche alle dingen beghinnen out te werden, 23soe beghinnet alleen die ghierichede ende nidichede ionc te werden’. 24Waer om si hem naernstelic wachten zullen, dattie ghierichede die 25vroetscap nijt en verderve. Gheliken als wy lesen ende ons Seneca 26bescrivet van enen edelen Romeyn, gheheten Marcus Cursius²⁾ die 27welke, doe hy twee steden belegen hadde ende die lude vander 28stede vernamen, dat hi van tijtliken goede arme was, namen si 29enen groten hoop van goude omme hem te brengen ende te gheven,

3. F. voirt meer. 4. I. het iammert mi mensche sijnde. 4. E.F. gave. 6. A.B.D.H. minschelichede. C. minschelicheit. E.G.I. minschelike natuer. F. minschelicheits natuer. 5-6. F. ende die menschelicheits natuer verwandelt mochte worden in die ezels natuer alzo dat ic die ezelheit annemen muchte. 7. F. reden. 7. F. een groot pr. 11. E.F. in dat gemene coninckrijck toe. 12. F. also verdragende grote vruetscap. 15. E.F. tot zinen r. 16. F. so hebben. 18. B.D.G.H.I. id est debet esse s. 18 en 21-22. Dat aldus veel te segghen is. F. dats te seggen. 19. F. zullen wesen voirsien. 20. E.F. [want]. 20. F. Cum enim in. 20-21. E. omnia vicia s. 23. E. beginnen. 23. F. [alleen]. 23. F. die nydicheit. 24. F. naersteliken. 25. E.F.G. bederve. 25. F. [ons]. 28. E.F. doe namen. 29. C. hope gouts.

+ fol. 14c

1) Vergl. Augustinus: Serm. ad Herem. XLVIII.

2) Bedoeld is: Manius Curius Dentatus.

[p. 34]

tekstkritische noten

1opdat hi die stede mit vreden wilde laten. Ende doe si tot hem 2quamen, vonden si hem eten wt houten scotelen. Doe meenden si 3dattie arme manne begheerde rijc te weesen ende seyden hem 4aldus: ‘Dese gave seynden u onse lude vander stede ende si 5bidden u, dat ghise nijt langer beleggen en wilt’. Doe antwoorde 6⁺ hi hem luden aldus: | ‘Weetti nijt, dat Marcus Cursius liever heeft 7die rike luden te regeren ende te ghebieden, dan selve rijc te 8wesen’? Voorwaer weet, dat hi in die scarpheit des strijts nijt en 9sel worden verwonnen noch mit ghelde worden omgecoft’. Aldus 10sal een yghelicx heren raet hem wachten voor ghierichede, opdat 11hem mit enen keysar van Roemen, gheheten Crassus, zijn buue vol 12gouts nijt en worde ghegoten Valerius bescrivet ons, dat op een 13tijt die senatoors van Romen in horen raet vraechden van twee 14luden daar die een arm of was, ende die ander rijc mer daer toe 15ghierich, welc van hem beyden best waer Spaengen te regeren. 16Doe antwoorde een man gheheten Sipius¹⁾ aldus: ‘Gheen van hem 17beyden en is daer toe bequame, want die een van hem beyden nijt 18en heeft, ende aldus dwingt hem die noot, die ander en mach 19nijt vervullet worden’. Waer omme ghi weten zult, dat die ghierige²⁾ 20een penninc noot is, oec hoe veel dat hi heeft, ende aldus dwinget 21hem die ghierichede tot recht te vercopen ende tot onrecht te 22stercken, al ist dat hem toeghesproken is: Ve vobis, qui venditis 23iusticiam propter munera. Wee den ghenen, die dat recht vercopen 24omme gaven. Aristotiles seyt ons aldus: Summa bonitas vel benignitas 25in rege est abstinencia a pecuniis et possessionibus subditorum. 26⁺ Dat te seggen is: ‘Die overste | doecht ende goedertirenheit, die een 27coninc hebben mach dat is, dat hi hem wacht van zijnre onderzaten 28goede, die hem nijt toe en horen van recht’. Waer omme die 29raet horen heer altoos raden zullen omme recht te doen ende dat 30en zullen si omme gheen goet, datmen hem gheven mach laten.

1. F. mit gemact. 2. F. etende. 3. F. te zijn. 4. E.F.G. van onser steden. 4. E.F. [si]. F. ghi hem. 6. C.E.F. weetghi. 7. E. die luden. F. den luden. 9. F. [worden]. 10. yegelic mensch in eens heren r. 10. C.F. ghiericheyt. 11. F. Tarsius. 13. E. senatores. 14. E.F. een of was arm. 14-15. F. ende daer toe gh. E. ende gh. 15.. F. van tween dbest. 16. E. Scipius. 16-17. F. Scipius, dat geen van beyden dair toe bequaem en waer. 17. E.F. [hem]. 19. E.F. den girigen. 24. E. [ons]. F. ons aldus]. 25. E. substinencia. 25. F. [et possessionibus subditorum]. 26. Dat is te s.F. Dats t.s. 28. F. [goede] die van hem van rechte nijt. 30. F. si niet laten om geen.

+ fol. 14d

1) Bedoeld is Scipio Aemilianus. Zie Valerius Maximus, Factorum et Dictorum memorabilium libri novem. Lib. VI cap. IV, 2.

2) Hs. ghierichede.

+ fol. 15a

[p. 35]

tekstkritische noten

1Voerwaer een rechtveerdich prince, omme alle dat goet dattie zonne 2bescijnt soe en soude hi nijt een valsch vonnisse wysen of yemant 3vanden sinen veronrechten. Och wisten die heren, hoe moghentich, 4edel ende grote dat recht is, voerwaer si en souden ghenen onrechtigen 5man aen moghen sien noch horen noemen. Want Got spreect 6door David den prophete aldus: Iniquos odio habui¹⁾. Dat also vele 7beduut: ‘Ic heb die valsche ghehaet’. Want men dan Gods recht 8nijt vercopen en moet, so mach een heer wael verstaen, wat lelichede, 9scande ende lachter men hem biet, alsmen seyt: ‘Heer, ic wil u 10hondert dusent meer of myn ghulden geve(n), dat ghi my recht 11ende vonnisse doet’. Voorwaer die manne moet valsch ende onrechtich 12wesen of hi zůect enen valschen onrechtighen heer. Mer nu machmen 13hier vragen of hi meerre zůnde doet, die dat recht coopt, dan die 14rechter diet vercoopt. Die antwoorde is, dattie rechter alte veel 15meer zůnde doet. Ten eersten, overmits | dat hi hogher van stade 16⁺ si ende vele meer luden tot onrechticheden trecket. Ten anderen, 17want hi dat recht bat weet of sculdich is te weten. Ten derden, 18want die rechter vercoopt dat zijn nijt en is, dat temael tegens 19tweesen des rechts is, ende die coman, omme dat goet dat zijn is, 20coopt hi dat zijn nijt en is, ende aldus worttet den coman een deel 21ghelikent enen rechten coop. Ten vierden, want die rechter Gode 22ende den ghemenen volc meer verbonden is enen ygheliken recht 23te doen dan yemant anders. Quia ad hoc iudex vel princeps statuitur 24in civitatibus ut sit custos iusti et legum et ad hoc faciendum communitas 25reddit sibi premium multum et in honoribus et in diviciis et 26in potestate civili et in omni excellencia dignitatis. Quare quando 27communes homines dubitant, ad iudicem tamquam ad iustum sive 28iusticiam refugiunt. Dat also veel beduut: ‘Die rechter of die heer 29is in die stede ghezet op dat hi sal wesen een wachter ende een 30verwaerre des rechts ende des wets ende omme dat hi dit sal doen, 31so gheeft hem die meente groot loon, eer, rijcheit, moghentheit

5. F. man mogen ansien of hoiren mogen spreken. 5. E.F. seyt. 6. E.F. [David]. 6. E.F. Dat also veel te seggen is. 7. E. mit Gode. 9. F. scade. 10. C. hondert of twie hondert meer of min gulden. F. hondert of dusent gulden meer of myn geven. H. hondert dusentich of meer of min guldine gheven. I.h. of dusentich of m. of m. guldine gh. 11. F. [ende]. 11. F. [valsch]. 12. F. [valschen]. 14. E.F. dan die rechter die dat. 15. F. [overmits]. 15. E.F. [is]. 18-19. F. tegent wysen. 24. B.E. iusticie. 27. F et ad iudicem. 28. E. Dat alsoe veel te segghen is. F. Dats te seggen. 31. F. so gheven..... gemeente.

1) Psalm 119, 113.

+ fol. 15b

[p. 36]

tekstkritische noten

1ende bovenganc in allen weerdicheden. Waer omme dat ghemeen 2volc alse hem vant rechte twivelt, lopen si totten rechter, gheliken 3⁺ of si tot | ten rechte of tot Gode selve liepen. Waer omme eens heren 4raet altoos horen heer boven al totten rechte te doen zullen raden 5ende des en zellen si omme en gheen dinc laten.

6Voort so zullen si hem wachten voor nydichede: Quia eadem non 7videntur¹⁾ amantibus et odientibus neque iratis et mansuetis se 8habentibus. Dat aldus veel te segghen is: ‘Die vriende ende 9vianden, die toornnige ende sachtmoedige en gheven noch en 10tughen gheen één vonnisse.

11Wy lesen van enen rechter, die van nyde ende van toornne zijns 12herten enen man, sinen viant, mit onrecht verwijsde. Doe Cambyses, 13zijn heer, die coninc van Paersen, dat vernam, wort hi te mael 14toornich ende dede dien rechter al levendich villen ende dat vel 15dede hi spykeren in des rechters stoel, in welken stoel hi des 16ghevilledes rechters zoen settede omme recht te doen, op dattie 17zoon²⁾, overmits vrese zijns vaders pijn, gheen onrecht en soude 18dorren wysen, mer die wage des rechts recht op ende neder houden 19soude omme enen ygheliken recht te doen.

20Deze voorscreven raet sel hem wel voorsien³⁾, dat haer overdraghende 21vroetscap nijt in valschede worde verwandelt. Ghelikenx 22⁺ als wy lesen van tween ouden papen, rechters onder de | kijnder 23van Israhel, die Susannam mit onrecht vanden live ter doot verwijsden, 24overmits datsi horen oncuuschen wille nijt van haer en 25mochten hebben, ende seyden, datsi Susannam in overspul hadden 26ghevonden. Ende doemen Susannam voorscreven ter doot leyde, 27wecte God eens ioncs kijnts geest, gheheten Daniël, die mit luder 28stemmen riep: ‘Wat hebdi valsche rechters ghewijst! Wildi een 29onnosel dochter van Israhel doden! Keret omme, weder ropet u

4. E. [totten] recht tE.F. dat recht. B.E. mansuete. 8. E.F. dats te segghen. 8 vlg. I. den vrienden ende den vianden en dincket een vonnisse niet even ghelijc sijnde, noch den toornighen ende den sachtmoedighen. 11. H. Als wy lesen van. I. Also wy l.v. 12. E. Cambusius. F. Basius. 14. F. den r. 15. G. naghelen in. 15-16. E. stoel ende des ghevilledes rechters soon settede hi om. F. stoel ende dede des g. rechters zoon in die stoel sitten om. 18. F. dorven doen. 20. E.F. sel hem wel voorsien. 22. E.F. die. 23-24. F. wijsden. 24. datsi mit oncuyscheit hoir wille [van haer]. 26. F. gesien ende bevonden. 26. F. [voorscreven] van den live ter doot bringen zoude ende daer toe vuytleyden. 27. F. verweckede. 28. E.F. hebt ghi. 29 F. dochter der onnoselheit.

+ fol. 15c

1) Hs. Videntur eum a. Veranderd naar E. en H.

2) Hs. zoons.

3) Hs. hem sel een yghelic.

+ fol. 15d

[p. 37]

tekstkritische noten

1vonnisse’! Ende doe, overmits Gods mirakel, wordt der papen 2valschede by Daniël gheopenbaert, gheliken als men openbaer inder 3vasten inder epistel leest. Van welken papen men ghemeenliken 4seyt: a senioribus egressa est iniquitas in medio populi¹⁾. Dat aldus 5veel beduut: ‘Wten ouden is ghesproten die valscheit onder die 6middel van mynen vole. Waer omme een ygelic, is hi heer is hi 7raet, is hi paep is hi clerc, hem wel wachten, dat dat lelike woort 8van hem inder waerheit nijt en worde ghesproken, mer dat hi 9seggen mach²⁾ mit Job: Non reprehendit me cor meum in vita 10mea³⁾. Dat also veel te seggen is: ‘Mine herte in allen minen leven 11en heeft my nijt van enige valschede of looshede beruspt’. Voorwaer, 12dat herte sal ten ionxten dage mit Gode van zijn eygen 13wercken oerdel geven. |

14⁺ In datsi sitten zullen mit opgheloken boecken wort ons bewijst, 15datsi wt stadicheit ende wijsheit hoerre herten⁴⁾ den coninc 16zullen raden, recht bi des conincx ghebot zullen setten, ende maken 17also, datsi al dat conincrijc mit woorden ende wercken in dogheden 18zullen leren ende vast maken. Dese zullen wt den boecken ende 19nijt wt horen eyghen wille hoor vonnissen wysen, zonder wtnemynge 20der personen. Gheliken als wy lezen van enen man gheheten 21Calangius, welks⁵⁾ zoon overmits overspul nae dien rechte vanden 22lande, dat zijn vader hadde ghezet, beyde zijn oghen hadde verbůert. 23Ende doe dat ghemeen volc bat, dat dat recht after soude 24bliven overmits zijns vaders eer, die vader⁶⁾ eerst dat nijt doen 25en woude, mer ten lesten overmits dat ghemeens volkes bede, soe 26dede hi hem selven een oghe wtsteken ende oec dede hi zinen 27zoen een oghe wtsteken, op datsi also beyde ziende zouden bliven 28ende dat recht, dat van hem ghezet was, aen hem noch aen den 29zinen nijt eerst en soude werden te broken. Aldus zullen si dat 30gherechte vaste houden, dat si omme des conincx eer ende omme 31des ghemeens lants profijt hebben ghezet.

1. E.F. daer overmits mirakel van Gode. 2. F. openbaert. 3. F. ende inder..... paep. 4-5. E.F. dats te seggen. 6. E. in den middele. F. int middel. 7. E. wachtE.F. wachten sal. 10. E.F. dats te seggen. 11. E.F. niet in. 13. E. oirden geven. 14. F. In dat die raidt s. sal. 15. E.F. stadicheden ende wijsheden. 16. F. sitten ende mercken. 17. E.F. mit werken. 18. F. [wt]. 21. E.F. Clangius. 21. E.F. den rechte. 24. F. [eerst]. 25. E. des ghemeens v. 25. [dat ghemeens volkes]. 26. F. [dede hi]. 27. F. [also]. 29. E.F. ghebroken. 30. E.F. recht. 31. F. volcs ende lants.

1) Vergl. Dan. 13, 5.

2) Ingevoegd naar de andere Hss.

3) Job 27, 6.

+ fol. 16a

4) Hs. herten datsi.

5) Hs. welke.

6) Hs. die ander.

[p. 38]

tekstkritische noten

1Hier omme ist dat wy wt ouden poëtriën lezen, dat een rechter 2⁺ aldus sal wezen | gheformeert. Een out man mit enen langhen 3baerde, blint, sittende op enen stoel, mit enen hoghen hoede. Vandat 4hi sitten sal ende van zijnre outheit is ghenoech voerseyt. In 5sinen langhen baerde wort ons bewyset anxt ende vrese, die die 6quadiën tot hem hebben zullen. Waer omme dat ghi weten zult, 7dattie rechter mit Gode alle goeden luden vriendeliken, ghenůechliken 8ende hulplic sal weesen ende allen quadyën anxteliken ende 9vreesliken. In dat hi blijnt sal wesen wort ons bewijst, dat hijs 10nyemant aen en sal sien, hi en sal recht doen. Gheliken als wy 11lezen van enen Romeyn, raet der stat van Romen, die ghezet hadde, 12datter nyemant mit enen zweerde opt raethuus soude comen op 13zijn lijf, die welke daer na růekeloos van buten inquam also, dat hi 14haestelike te rade wort gheroepen, ende doe onverdochts moets 15ghinc hi mit zinen zweerde op dat raethuus. Ende doe hem zine 16ghezellen daer of beruspten, nam hi dat zwaert alte hant ende stac 17hem voor hem allen daer doot, in een teyken der gherechticheyt. 18Mer leyder, huden ist also als ons bescrivet Anatherus¹⁾, ende seyt: 19Leges esse similes aranearum telis. Sicut enim illa²⁾ animalia maiora et 20valenciora | dimittunt, inferiora vero et debiliora, ut muscas, retinent 21⁺ et perimunt, sic videmus inferiores et populares ligari, interfici et excoriari, 22maiores vero et potenciores nulla lege constringi. Dat aldus veel 23beduut: ‘Dat recht is huden ghelijc den coppelspin, daer die grote 24moghende dieren doorvliegen, maer die cleyn crancke dierkijns 25alse mugghen ende vliegen worden daer in ghevanghen, ghevillet 26ende ghedoot. Also wi sien, dat die cleyn ghemeente luden vanden 27rechte worden ghevanghen, ghevillet ende ghedoot³⁾, mer die grote 28moghende lude sien wy, datse mit genen recht en worden verwonnen’. 29Voorwaer wy zien dat alle daghe, als een arme manne

1. E.F. poetriën vinden. 4. F. gheseyt. 6. E.F. [dat]. 7. F. ende mit alle. 7-8. E.F. ende ghenuechlicken. 8. F. Ende in dat. 9. E. dat hi des. F. hij[s]. 12. E.F. en soude. 14-15. E. onverdochtes mede ghinc. F. onverdochte mede ghinc. 16. E.F. [daer of] beruspten van sinen zwaerde, doe. 16. F. zwaert ende stac hem altehant zelven zijn keel of voir. 17. F. des gherechticheits. 18. F. [also]. 18. F. Anathenus. 19-12. H.I. [maiora et.....debiliora] minora ut. 21. F. pereunt. 21-22. E.F. [et] excoriari. 22-23. E.F. dats te seggen. 23. E. coppen ghespinnE.F. dat coppen der spinnen. 23-24. E.F. grote dieren mogen. 24. F. [crancke]. 25. H.I. mesien. 25. F. [ghevillet]. 28-29. F. dat van genen recht si verwonnen worden.

+ fol. 16b.

1) Bedoeld is Anacharsis. Vergl. Valerius Maximus VIII, 2 ext. 14.

2) Hs. ille.

+ fol. 16c

3) Ingevoegd naar de andere Hss.

[p. 39]

tekstkritische noten

1van noothonger een scaep of een cleyn dinc stelet, rechtevoort so 2moet hi hanghen. Ist dat hi van nootweer een man dootslaet, daer 3omme so moet hi emmer sterven, ende wes hi misdoet, des moet 4hi emmer ontgelden zonder ghenade. Mer die grote dieve, die een 5coninc of enen lanthere zijn eer ende zijn ziele ende der heelre 6ghemeenten lijf ende goet stelen, dien doetmen groot eer ende 7reverencie in nyghen, in bughen, ende si worden goede lude gheheten; 8die mit horen valschen rade dat één lantscap teghen dat 9ander in viantscap gheknopen ende dusent duzent man moorden 10ende verbranden, ontgoeden, dieven ende | moordenaers maken, 11⁺ die worden nu goede lude gheheten ende mit groter eren overal 12ontfaen. Maer als ons Boëcius seyt: ‘Waer dat zake dat alle quaethede 13hier op eertrijc worde ghepinicht ende gherecht, wat soude 14dan ten ionxten daghe die overste rechter tot zijnre vierscaer hebben 15te rechten?’ Recht of hi seggen wilde: ‘Van die cleyn ghemeynte lude 16ende van cleynre misdaet selmen hier op eertrijc recht doen, mer 17die grote mogende heren van hoorre groter quaetheit zullen ten 18ionxten dage te recht worden ghezet, door welke recht die aern, 19die voghelgrijp, noch gheen ander voghel, hoe groot, hoe starc, 20hoe moghende dat hi si, dan alleen die onnosel tortelduve sal moghen 21vlieghen’. Want voorwaer, daer en selt een nijt moghen baten, dat 22hi des conincx zoon of des keysars broeder, of des paeus neve is, 23mede dat hi selve coninc, keysar of paeus heeft gheweest. Daer 24voorwaer en zal den heren ende den princen hoer hoghe castelen, 25haer hoghe burgen, haer grote ghezynne nijt moghen baten, daer 26en zellen die papen ende die clercken hoor overdraghende valschede, 27boeshede, den ghierighen riken hoor grote sacken mit ghelde 28gheen profijt in brenghen, daer voorwaer sel een yghelic recht 29⁺ loon van zinen eyghen wercken ontfaen ende daer | en mach nyemant 30voer by gaen, ten si zake dat hi hem van valschede hier ende 31van booshede wacht ende van alle zijnre misdaet rechte beteringe

1. E. noothongher. F. node ende groten honger. 3. E.F. [so]. 3. E.F. dat. 5. C. lantsheer. 5. F. eer of. 5-6. E.F. gheheelre meenten. 7-8. F. gherekent ende ghehieten. 8. F. valschen tongen raden. 10. E.F. [ende]. 11. F. [ende]. 11. E. [ende]. 11. F. [ende..... eren]. 13. C.E.F. ghepijnt. F. gherechticht. 14. C.E.F. dan die overste rechter ten ioncxten dage. 15. E.F. woude. Over. 15. F. meente. 21. E.F. vlien. 21. F. sel niet. F. zalt nyemant. 22. F. eens conincs zoon sy [of des keysers br.]. 22. F. [is]. 26. F. [ende]. 26-27. F. valscheit ende boosheit niet baten. 27. F. grote scatten gheen. 28-29. F. rechter zijn loon. 31. E.F. boosheden. 31. E.F. gerechte.

+ fol. 16d

+ fol. 17a

[p. 40]

tekstkritische noten

1doet. Ibi filius non portabit iniquitatem patris¹⁾, neque filia delebit 2penam matris. Dat aldus veel beduut: ‘Daer en sal die zoon 3zijns vader valschede nijt draghen ende die dochter en sal hoorre 4moeder pijn nijt ontfaen’. Daer en sel nyemant voer den anderen, 5mer een yghelic²⁾ voor hem selven verantwoorden. Laet ons dan, 6lieve kijnder, hier op eertrijc wel voorsien, dat tottier vierscaer die 7anxtelike, vreselike sentencie over ons nijt en worde gewijst: ‘Gaet 8ghi, vermaledide, in dat ewige vier, dat u van beghinne der 9werelt heeft gheweest bereyt’, mer dat ons toe worde ghesproken: 10‘Coomt, ghi ghebenedide, in dat rijc mijns vaders, daer vrůechde 11ende blijscap zonder eynde is’.

12Inden hoghen hoede zullen wy verstaen moghentheit, die den 13rechter toe behoort. Waer omme gi weten zult, dat wanneer een 14prince enen manne baeliuwe of rechter maect, soe sal hi hem 15mede also moghentich maken, dat hi zonder enigen vrese, dat 16recht over die quadyën voeren mach ende die goede lude in haer 17doechde houden ende bescermen. Want als wy voorseyt hebben: 18⁺ Amor, odium, tymor et proprium commodum sepe pervertunt | iudicium. 19Dat aldus veel beduut: ‘Minne, nijt, vrese ende ghiericheit verkeren 20dicwijl dat recht’. Mer nu machmen hier vraghen, of hi meer 21misdoet, die om vrese onrecht wijst of die dat doet omme ghiericheit. 22Dantwoorde is dit: dattie ghierige, die om zijn eygen profijt recht 23onrecht wijst, veel meer misdoet dan die ghene, die dat van anxte 24ende van vrese doet. Diet van anxte ende van vrese doet, die 25doettet tot zinen ondanc ende aldus so heeft hi van binnen daer 26ghenen wille toe, mer die ghierighe doet dat mit begheerten zijns 27herten. Ende dit heeft ons Cristus zelve bewyset, doe hi Pylatum 28aldus toesprac: Qui me tradidit tibi maius peccatum habet³⁾. Dat 29aldus veel beduut: ‘Die my di ghelevert heeft, die heeft veel meer 30zunde ghedaen dan du hebste’. Recht of hi seggen wilde: ‘Iudas, 31die my di omme zijn ghiericheit vercoft heeft, ende die Ioden, die

3. E. vaders. F. des vaders. 3. E.F. valscheit. 10. F. benedyde. 10. E. [in dat rijc]. 10-11. F. ghebenedide. Mijns vaders rijck is u gegeven ewelic, daer. 12. F. moghenthede. 13. E. dat hoeneer. F [dat]...... een baeliu of. 14. F. hise. 15. F. si. 16. F. mogen. 19. E.F. dats te seggen. 19. F. die minne ende die haet, die vr. ende gh. 21. F. doet dan diet. 22. E.F. [die]. 22. E. [eygen]..... rechtet onrecht of onrecht recht wiset. 22-23. F. [recht] onrecht wijst, die misduet veel meer. 23. F. dan diet van. 24. F. Die reden is dese: want we dattet van vrese duet. 26. zelf gewijst. 28. E.F. Dats te seggen..... di aldus.

1) Vergl. Ezechiel 19, 20.

2) Ingevoegd naar de andere Hss.

+ fol. 17b

3) Joh. 19, 11.

[p. 41]

tekstkritische noten

1my van hate ende van nyde di ghelevert hebben, die hebben veel 2meer misdaen, dan du doeste¹⁾, die overmits anxt ende vrese als 3men di seggen sal: si hunc dimittis non es amicus Cesaris²⁾, dat³⁾ 4also veel te seggen is: ‘Ist dattu desen man laetste gaen, so en 5bistu des keysars vrient nijt’, my vanden live der doot bringen 6sal(t) ende te doen crucen.

7⁺ Desen voorscreven raet weder van hem | te spreken zullen 8sc(o)uwen, studeren ende die boecken wel over te sien, opdat si van 9allen saken, die in dat heel conincrijc vallen, recht rechte moghen 10wysen ende alle die personen onderlange wel tevreden moghen 11setten ende mit horen rechten heer. Van desen raet seit ons Seneca 12aldus: Crede michi, quod hii qui nichil agere videntur maiora agunt, 13quoniam divina et humana simul tractant⁴⁾. Dat aldus veel te seggen 14is: ‘Looft mi, die daer schijnt nijt te doen, alremeest doen, want 15hi der minschen werc mit Gods were verenicht’. In deser manieren: 16Wanneer een coninc mit zinen helen conincrijc wt sinen hoghe 17rade alle zijn wercken wt⁵⁾ rechter reden eendrachtelic tot 18Gods eren doet, soe sijn alle die minscheliken werken Gode wel 19bequame. Ende watsi mit reden begeren van Gode, dat en wil 20hem God nijt weygheren.

21Hier omme ist dattie rechter oude, als hi eerst wtgaet, soe mach 22hi van zinen eygenen velde overhoec, aen die rechter zyde, op 23dat derde velt, voor den ackerman gaen staen. Mit reden, op dat 24hi des ackermans arbeit, die welke arbeit een orbaer is des ghemeens 25lants, aen mach sien ende hem van onrecht te bescermen. 26⁺ Die selve rechter oude mach van zijn eygen stede gaen staen voor | 27den medecijn, wantsi van kůnsten een deel worden ghelikent. Al

2. B.C.D. doeste. E. misdoeste. F. [doeste]. H.I. does. 4. E. ganghen. E.F. sijstu. 4-5. H. zo en sulstu niet des keysers vrient vanden live ter doot bringhen zal ende doen crucen. 6. I. sulst. 7. E.v. conincs raet. 7-8. F. Nu weder te spreken van des conyncs raedt, die zal die bueken overstuderen ende oversien. 8. E.F. [scuwen]. 9. E. gherecht recht, F. gerechtich recht. 10. E.F. onderlinge. 13. E.F. [aldus]. 13. F. dats te seggen. E.F. geloeft. 14. vlg. B. Gheloeft my, die daer schijnt niet te doen, doen alremeest want der menschen werc mit Gods werc vereenicht is. 14. E.F. schinen. 14-15. E.F. wantse....... verenigen. 16. E.F. hoeneer. 17. B. rechter eeren. 17. vlg. C.D. [eendrachtelic..... mit reden]. 23. E.F. [gaen]. 24. F. ende oirbaer. 25. E.F. onrecht bescermen mach. 27. E.F. medicijnre. 27. E.F. in konsten.

1) Hs. hebste.

2) Vergl. Joh. 19, 11.

3) Hs. dats.

+ fol 17c

4) Seneca Epist. 8.

5) Hs. wt zijnre r. Veranderd naar de andere Hss.

+ fol. 17d

[p. 42]

tekstkritische noten

1ist dat si van moghentheit scelen, so ist wel reden datsi in dit 2spul een deel worden verenicht. Gheliken voorwaer als die medicijn 3toe behoort zijn gezonde lude nae zijn vermogen in haer ghezonde 4te behouden ende zijn zieken tot rechte ghezontheit te bringhen, 5also hoort dezen raet toe, zijn goede lude¹⁾ in eendrachticheit 6te bewaren ende alle kijf ende sceel tot rechter eendracht te 7brengen, op dattie coninc ende zijn heel rijc des te starcker 8mach wesen. Want als ons Cristus selver seyt: Omne regnum in 9se divisum desolabitur²⁾. Dat also veel beduut: ‘Een yghelic rijc, 10dat in hem selven mit partyen ghedeilt is, moet te nijt gaen’. 11Waer omme ons Tullius aldus seyt: Quanta vis amicicie concordieque 12sit, ex discencionibus et discordiis percipi potest. Que enim domus 13tam firma, que civitas tam munita, que non odiis et discordiis funditus 14possit everti?³⁾ Quasi diceret: nulla. Dat aldus veel te seggen 15is. ‘Hoe groot des vriendelicx eendracht is, machmen wt twist ende 16wt sceel alrebest vernemen. Wat huus is so starc of wat stede is 17so vast ghemůert, die wt twist ende wt sceel nijt te gronde en 18mach worden verdorven?’ Recht of hi segghen wilde: ‘Gheen’.

19⁺ Des ghelijcs mach die slincker oude wt zijn eygen | stede aen die 20rechter zyde voor die coopman gaen staen. Want die coopman dicwijl 21raet heeft te doen ende die cooplude dicwijl onderlinge scelen, so 22ist wel reden dattie raet hem bi si, op dat hi hem te bet raden ende 23onderlinge verenighen mach. Dese selve oude mach wt zinen eygen 24stede aen die lufter zyde voor den ribaut gaen staen. Die reden is 25deze: want die ribaude onderlinge plagen te kiven ende te vechten 26ende veel quader voeren plaghen te driven; mede so plagen si te 27stelen ende te moorden ende ander onredelike werken te hantieren. 28Ende want alle dese voorscreven půnten den raet toe behoort te 29regeren ende te rechten, so ist wel reden, dat hi hem by si⁴⁾.

2. B.C.D. medicus. E.F. den medicijnre. 3. E.F. gesontheit. 4. E. rechter. F. gherechter. 5-6. F. goeder eendrachticheit te verwaren. 6. E.F. ghesceel..... eendrachticheit. 7. E.F. gheheel. 9. E. dat also veel te seggen is. F. Dats te seggen. 9. F. Alle rijc. 14-15. F. fundita. 14. E. also. F. Dats zoe veel te seggen. 15. E. eendrachtich. F. eendrachticheit. H.I. Hoe groot dat die cracht es der vrienscepen of der eendrachticheden, machmen. 17-18. F. ghesceel alrebest vernemen kan of yemant die. 19. F. lufter oude gaen wt. 21. F. raidts. 23. F. [onderlinghe]. 23 24. F. zijns zelfs stede. 25. F. zijn dese. 25. E.F. rybauts dicwil onder een pleghen. 25-26. C. [plagen..... plaghen] te driven mede pleghen. 26. E.F. bedriven. 27. F. ander onderlinge dingen.

1) Hs. lude te zijn.

2) Vergl. Matth. 12, 25.

3) Vergl. Cicero De amicitia VII.

+ fol. 18a

4) D mist hier een folio.

[p. 43]

tekstkritische noten

1Dese ouden alsi van hoor eygen stede recht omme wtgaen 2zonder weder keren, so vijnden si, datsi in ses gangen al dat 3bort omme hebben gegaen ende datsi weder in hoor eyghen 4stede staen, daer si eerst wtghingen. Waer in ons beteykent 5wort, al ist zake dat voorscreven is, dat alle volmaectheit dien 6coninc toe behoort, nochtan hoort zinen raat toe, dat hi in alle 7sticken wel volmaecter sal weesen. Waeromme een coninc of een 8prince gheen grote zaken zonder zijns raats consent beghinnen noch 9bestaen¹⁾ en sal. Ende want dan des conincs raet in allen doechden, 10als voorseit is ende ons in horen gangen overhoec wort betey | kent, 11⁺ aldus volmaect toe behoort te weesen, so ist wel redelic, dat dese 12coninc of deze prince tot sinen rade kyest, goede oude, volstandige 13lude, die mit Johannem Ewangelistam sindonem, mit Petrum dat 14net, mit Matheum die tollen after hebben ghelaten; die mit Danielem 15den papen, mit Moysem Pharaonem, mit Baptistam Herodem, mit 16Cristum die Scriben ende Pharizeen hoer quaethede dorren ende 17konnen laken. Mer och! huden vijntmen veel princen ende heren, 18die also ghezaet zijn, als ons Petrus Blansensis²⁾ seit aldus: Quandoque 19acceptior est apud principes fatuus quia ignobilis, vel ignobilis 20quia fatuus, quam prudens quia nobilis, vel nobilis quia prudens. 21Dat aldus veel beduut: ‘Bi den heren is somtijt een dwaes bet 22ghezien want hi onnedel is, of een onnedel man, want hi dwaes 23is, dan een vroet man, want hi edel is, of dan een edel man, 24overmits dat hi vruet is’. Voorwaer, want ghelijc mint ghelijc, 25soe hebben die heren liefste tot horen raden, die hem hoor³⁾ 26wille seggen ende raden ende die mit hem ghelijc zijn in begheerten. 27Et sic laudatur peccator in desideriis anime sue et iniquus benedicitur.

3. F. omme gaen. 3-4. F. weder comen te staen in..... stede, daer. 5. E. wert. F. waert. 5-6. E.F. den conyngen. 7. B.E. veel volmaecter. 8. F. die princen. 9. F. of bestaen en zullen..... [dan]. 10. E.F. voirscreven. 10. F. [gangen]. 11. F. reden. 12. F. [dese]. 12-13. B. [oude] ende volstandighe liede. E. vroede, oude, besochte luden. F. [oude] vruede besochte. 13. E.F. Ewangelist. I. Matheeuse. 13. E. symonem. F. dat syndonem cleet, mit Peter. I. [Ewangelistam] syndonem, dats een syden cleet, mit. 14. F. hoir tollen. H.I. die toolne. 14. B. Daniël. F. [mit] M. 16. C. Cristo. H. Herodes. I. Johannen Baptisten. 18. E. Blesensis. F. Blasensis. 21. E.F. Dats te seggen. 21-22. F. bet ghesien een dwaes. 23. F. man, wat is edel, dan. 24. F. want een ghelijc mint sijn ghelijc. 25. F. te hoiren raide. 26. E.F. [die]. F. mit begheerten.

1) Hs. bystaen.

+ fol. 18b

2) Bedoeld is: Petrus Blesensis.

3) Hs. voor.

[p. 44]

tekstkritische noten

1⁺ Dat te seggen is: ‘Ende aldus wert gheprijst die quadye in die | 2begheerten zijns herten ende die bose manne wert goet¹⁾ gheheten. 3Ende die een blinde leet den anderen inden sloot. Dit hebben zy 4liever, op datsi te bet hoir begeerten moghen vervolghen ende 5volbrenghen. Want waer dat zake, datsi goede vroede lude tot 6hoiren rade namen, die mit Senecam aldus seyden: Si potero amicum 7errantem revocabo²⁾ si non potero, non adiuvabo; scelus non committam, 8ne postea dicere possit: Iste me amando seduxit et interfecit’. 9Dat aldus veel te segghen is: ‘Ist dat ic mach, so sal ic mynen 10vrient van zijnre dwalinghe keren, mach icx nijt doen, ic en zal 11hem daer nijt in stercken. Gheen zůnde en zal ic doen, op dat hi 12daer na nijt seggen en mach: ‘Dese heeft my al minnende verraden 13ende ghedoot’, die goede lude ende raet en souden des heren wille 14of begeerte, mer zijn eer ende zijn welvaren aensien ende hem dat 15raden. Want zy weten wel, rieden zy hem anders, dat zoude op 16hem comen ende dat souden si emmer moeten ontghelden, nadat 17ghescreven is aldus: Unum noveris: Si non anunciaveris impio 18impietatam suam, ipse in impietate sua morietur et eius anima de 19tuis manibus requiretur. Ovis tua est et in periculum tuum ipsius 20custodiam suscepisti. Vide, ne alios imiteris, qui lac et | lanam querunt 21⁺ in ovibus, non salutem. Periculosissimum est tibi, si in tonsoris 22officium tuum convertas ministerium; tondebat³⁾ Absolon oves suas, 23fratem suum interfecit, sic animam domini sui consul mortificat 24dum eo enormiter delinquente aut tacet, aut dissimulat, aut consentit 25ut emolimentum temporale percipiat. Dat te seggen is: ‘Een dinc 26zuldi weten: het en si dat zake dat ghi den quadyen zijn quaetheit 27laect, hi sel in zijn quaetheit sterven ende zijn ziel sel van uwen 28handen worden gheeyschet. Hy is u scaep ende onder u zorghe 29hebdi hem ghenomen te bewaren. Versiet u wael, dat ghi ander 30lude nijt nae en volghet, die vanden scapen begheren melk ende 31wolle ende nijt der scapen zalicheit. Het is u alre vreeslicste, ist

1. E.F. Dats te zeggen. [Ende]. 1. F. worden die quadyen geprijst in. 2. F. hoirs h.E.F. goet ghebenedijt. 4. C.E. vervullen. B. vervolghen. F. [vervollen ende]. 6. F. Seneca. 7. E.F. revocabo. B. invocabo. 7-8. F. si non [potero n.a.s. non] dimittam ne postea. 8. F. se amando me seduxit [et interfecit]. 10. F. dwalingen bekieren. 13. F. raide. 16. E.F. staet aldus. 21. E.F. tondebat. 23. E.F. et fratrem. 24. F. delinquent. 25. F. emolumenta temporalia. 26. E. quadyën hoir. 29. E.F. besiet. 30-31. E.F. wolle ende melk.

+ fol. 18c

1) Ingevoegd naar B.E.F.

2) Hs. invocabo, veranderd naar E.F.

+ fol. 18d

3) Hs. tondebit.

[p. 45]

tekstkritische noten

1dat ghi uwen dienst verwandelt in eens sceerres ammocht. Absolon 2sceerde zijn scapen ende sloech doot zine brůeder; aldus slaet die 3raet zijns heren ziel doot, als hi zwijcht, hem veinst, of consent 4daer toe geeft, dat sinen heer onredeliken misdoet, opdat hi daer 5tijtlic loon mach of ontfaen’. Mer dat nu in vele hoeven gaet, 6ist dat iemant¹⁾ mit Moysen voor die ghemeinte spreken wil, 7of zinen heer yet dat salich is radet, altehant seytmen: ‘Het 8is een rasende dwaes, hine weet nijt wat hi seyt, laten gaen’. 9Mer: Non est mirum, si fatuus insanus existimet alios insanire, 10quoniam apud eos, quorum interio | res oculi ambicione vel invidia 11⁺ excecantur, vilescit sermo dominicus et verba vite, salutem edificancia, 12vesanie asscribuntur. Nam et dominus noster Cristus languores curabat 13et violator sabbati dicebatur. ‘Non est’, dicebant Iudei, ‘hic homo 14a Deo, qui sabbatum non custodit’²⁾. Eiciebat demones et hoc ad 15malum interpretabantur. In Beelsebuch’, inquiunt³⁾, principe demoniorum 16eicit demonia’⁴⁾. Ymmo, et universaliter multum paucis 17includam, omnia dicta et facta Cristi in malum convertebant. Dat 18aldus veel beduut: ‘Het en is gheen wonder, dat een rasende 19dwaes meent, dat ander lude onvroet ende rasende zijn, want die 20ghene, die hoor ogen⁵⁾ van bynnen mit hoverdye of mit ghierichede 21wtghesteken zijn, rekenen Gods woorden voor nijt ende die woorde 22des levens, die zalicheit in brengen, worden der verwoethede ende der 23raseriën toe ghescreven. Want onse Heer Cristus maecte die ziecken 24ghezont ende die Joden seyden, dat hi den sabbat brac. Die Joden 25seiden: “Dese minsche en is nijt van Gode, dien den sabbat nijt en 26hout.” Cristus mede die lude vanden viant verloste ende si seyden: 27“In die moghentheit Belsebuucx, prince der duvelen, werpt hi die 28duvelen wt”. Opdat ic dan veel sins in luttel woorden mach besluten: 29Alle Cristus woorden ende wercken keerden die Joden ten quaetsten, 30als huden alle daghe die quadyën eens goets minschen woorden 31⁺ ende wercken | ten quaetsten noch keren’. Waer om een heer goedertierliken 32sinen raet horen sal ende neernstelic merken of men 33hem zijn zalicheit raet of nijt. Ende dat hem zalich is, sal hi hem 34pinen te doen nae zijn vermoghen, oec hoe zůer dattet hem wort.

1. B. sceeraers. F. barbiers. 3. E.F. of hem. 5. H. Maer eylaes het nu in vele hoven also gaet. 6. E.F. yemant. 15. E. inquiunt. 20. E.F. hoor ogen van. 20-21. E.F. mit dwaser ghiericheit. F. ontsteken. 32. E. ernsteliken. 32-33. F. al ernstelike...... [hem].

1) Hs. niemant.

+ fol. 19a

2) Vergl. Joh. 9, 16.

3) Hs. inquit

4) Luc. 11, 15.

5) Ingevoegd naar E.F.

+ fol. 19b

[p. 46]

tekstkritische noten

1Mede ist, dat zijn raet yet seyt, dat hem nijt ghenůechlic en is, 2dat sal hi gůetlic nemen. Gheliken als wy lezen ende ons Augustinus 3bescrijft van enen rover, gheheten Dyomedes, die mit enen scepe 4op die zee¹⁾ roofde. Ende doe hi manich jaer die lude ghevanghen 5ende berooft hadde, ten lesten vernamt die coninc Alexander ende 6dede maken veel scepen omme Dyomedere den rover te vanghen, 7dien hi beval, dat men hem levendich soude brenghen. Ende doe 8hi voor hem quam, doe vraechde Alexander hem, waer omme hi 9die zee gemoeyt ende onveylich²⁾ hadde gemaket. Doe antwoorde 10Dyomedes, die rover, Alexandrum aldus: ‘Waer omme hebstu alle 11die werelt ghemoeyt? Mer want ic dat mit enen scepe hebbe 12ghedaen, soe byn ic een moorder ghehieten. Mer voorwaer, wantstu 13alle die werelt dat selve hebste ghedaen, wortstu een keysar ghehieten. 14Nu waer dat zake, dat mijn avontůer beter worde, ik soude my 15beteren. Mer hoe dijn avontůer beter wort, hoe du quader wordeste’. 16⁺ Doe antwoorde Alexander: ‘Ic sel di | dijn avontuer verwandelen, op 17dat dijn quaethede der aventůer nijt, mer di selven worde toe ghescreven’. 18Ende aldus is ghesciet, dattie ghene, die een rover ende een 19moorder der zee was, gheworden is een prince der gherechticheit.

20Dese voirscreven raet sel mit rechter eerliker 'ieften horen 21here ende hem selven onderlinge minnen ende altoes malcander 22eer ende reverencie bewysen. Mede sal si eendrachteliken dat 23hoiren heer alrezalichste ende eerlicste, den ghemenen rijc orberlicste 24ende profitelicste is, zonder enich twyst, mit rechter brůederliker 25minnen alte samen sluten, ende daer zullen si mit 26horen heer alte samen enen ygheliken nae zinen stade te laste 27of staen. Mer het ghevalt nu dicwijl, als hem van horen rade yet 28anders dan si vermoet hadden coomt, daer si te laste of moeten

1. F. niet en ghenuecht. 2. F. [als wi lesen ende]. 5. E.F. gerovet. 6. E. Dyomedum. F. Dyomedem...... mede te v. 7. E. levende. 9. F. gehouden had. 10. F, [die rover] Alexander ende zeyde [aldus]. 10. E.F. heefstu. 12. E.F. wordic...... moerdenaer. 12. F. ende voirwaer. E.F. want gi. 13. F. [selve] hebd...... coninc ende keyser. 14. F. waert saeck. 16. F. [di]. 17. E.F. quaetheit. 17-18. E. aventuren niet meer. F. zelver aventuren niet toe en word ghescreven. 18. E.F. ist. 19. E.F. moordenaer. F. gheweest had gheworden. 19. E.F. der gerechticheits. 20. E.F. eerlicheit ende lieften. 22. E.F. zullen zy. 23. F. is ende den. 24. F. is ende pr. 25. E.F. in een sluten. 26-27. F. staet ten laetsten last off staan. B. te laetste. C. na laste. 28. B. laeste. C. leste. C. leste. F. den last.

1) Hs. zeer.

2) Hs. onveylicht.

+ fol. 19c

[p. 47]

tekstkritische noten

1staen dattie een vanden anderen after rugge, dier nochtan alre 2sculdichste of is. aldus seyt: ‘Het is mi leet, ic en mochtes nijt 3beteren; hadt di my wt mogen gaen, het soude anders, beter of 4quader hebben gheweest’. Ende aldus willen si hoir misdaet op 5ande lude brenghen, dat voorwaer qualiken is ghedaen. Want als 6ons die Scrifture bewijst: Graviter offenditur Deus cum quis propriam 7⁺ maliciam dissimulando eam ministerio per | sequitur alieno. Dat aldus 8veel beduut: ‘God wert zwaerlic vertornet, als yemant zijn eygen 9misdaet, hem daer of te veynsen op enen anderen wil brenghen’.

10Aldus wilden die Joden Cristus doot van hem op Pylatus ende 11zinen knechten brenghen. Want doe hem Pylatus seyde: ‘Neemten 12ende oerdelten nae uwen recht’, doe antwoorden die Joden: Nobis 13non licet interficere quemquam¹⁾. Dat te seggen is: ‘Het en is ons 14nijt gheoerloft yemant te doden’. Mer ten mocht hem nijt baten, 15si mosten emmer alzulc loon ontfaen, alsi selve wijsden. Doe Pylatus 16zijn hande voor hem dwoech ende seyde: ‘Ic ben ontsculdich van 17dit onnosel, gherechtich bloet’²⁾, doe riepen si: Sanguis eius super 18nos et super filios nostros³⁾. Dat also veel beduut: ‘Sijn bloet si op 19ons ende op onse kijnder’. Voerwaer hoor bede wort also ghehoort, 20dat hoor kijnder, als ons Iheremias manich jaer te voren hadde 21bescreven, also swaerliken worden gheplaecht, datsi van groten 22hongher gheliken verwoede honde van strate te straten liepen, omme 23te zůecken yet, dat si verslijnden mochten. Die een was van groten 24ellendighen hongher temael verzwert; die ander was gheliken 25een dode, also dattie een buer den anderen nijt en kande. Die 26⁺ ontfarmelike moeder handen | coocten hoor eyghen kijnder. Daer 27en bleef die een steen opten anderen nijt liggen. Daer⁴⁾ worden 28XXX Joden omme enen penninc gegeven, dat mi temael quaetcoop 29dochte wesen, overmits dat Cristus nijt meer dan XXX penninge 30had gecost. Mer want hoor kijnder om Cristus doot aldus

1-2. E.F. die nochtan die alre...... daer of is. 5. E.F. een ander [lude]. 6. F. pro patriam miliciam. 7. E.F. cum ministerio prosequitur. 10. E.E. Ende aldus wouden. 14. E.F. beoirloft. 14-15. F. baten si en mosten na hoir verdienten ymmer hoir loon ontfaen. 16-17. E. onnosel van desen gherechtighe bloet. 17. F. gerechte. 19. E.F. kindere. 19. also van Gode. F.a. voir Gode verhoirt. 20. F. Iheronimus. 20-21. E. daer te voren. F. dair voir. E.F. geseyt. 21. F. daer si van [groten]. 24. E.F. hongher te mael. F. beswaert. 25. E.E. kende. 26. E. haer kinderen die hoirs selfs waren. F. hoirs selfs kinder.

+ fol. 19d

1) Vergl. Joh. 18, 31.

2) Vergl. Matth. 27, 24.

3) Matth. 24, 25.

+ fol. 20a

4) Hs. Daer en w.

[p. 48]

tekstkritische noten

1zwaerliken worden gheplaecht, wat mochten dan der kijnder vaders, 2die mit hoor henden Cristus bloet selver storten verdient hebben¹⁾? 3Voerwaer als ic vermoede, al wast dat Cristus aen die galgen 4des cruus zinen vader voor hem bat aldus: ‘Vader, verghif desen, 5wantsi nijt en weten watsi doen’²⁾, die ewige vader en woude 6zijns enichs zoons bede nijt horen anders dan voor den ghenen die 7mit Longinum hoor misdaet bekenden ende leet lieten wesen ende 8die begheerdeu te beteren. Van dien anderen nae dat ic vernemen³⁾ 9can en tuucht ons die Scriftuer nijt, wat loon si hebben ontfaen. 10Mer ic vermoede ende nu voer waer houde, als ic een deel voor heb 11gheroert, dat God, die vader, die overste rechter hem die houden 12woude tot zijnre vierscaer ende nae zinen rechten rechte tot zinen 13eyghen wille woude doen pinen. Aldus meen ic dat eens minschen 14misdaet also groot ende quaet mach wesen, datse God hier op 15eertriken nijt ghepijnt noch gheoerdelt en wil hebben. Et sic | 16⁺ horridum est incidere in manus dei viventis⁴⁾. Dat aldus veel beduut: 17‘Ende aldus ist seer tontsien te vallen in die moghentheit des 18levende goods’. Ende ist datter yemant in comt, hi sie wal 19nauwe, wie hem daer wt lossenen sal. Cum sit nemo qui eripiat, 20want daer niemant en is, die daer den anderen helpen sal. Ende 21hier of is ghenoech. Nae dat dan voorseit is, sel eens conincx 22of eens groots heren raet in allen voorscreven doechden, nae 23dat minschelichede mogelic is, volmaect⁵⁾ wesen. Een ygelic 24heer versie hem dan wel, dat hi zulken raet kyese, die hem also 25rade ende dathi daer nae also wercke, datsi in dat leste eynde van 26Gode daer goet loon of ontfaen moghen. |

27⁺ Als wi wt den ouden yeesten lezen enze vernemen, so sal een 28ridder aldus wesen gheformeert: Enen man, sittende op enen goeden

1. F. jammerliken. 2. F. verdient hebben. 5-6. woude die bede zijns kints niet. 6. E. ghebet. 7. E. liet. 8. E.F. vernemen. A.B.C. vermoeden. 10. F. voerwaer nu houde. 11. E. die vader. F. [vader]. 13. F. [woude]. 13. E.F. dan dat. 14. F. also quaet. 16. E.F. horrendum. 17. E. seer ontsien of tontsien. F. zeer vreselic ende ontsien. E.F. mogenthede. 18. E. Gods. 19. E.F. lossen. 21. F. [dan voorsiet is sel]. 24. E.F. [heer] voorsie. 25. E.F. raden. F. dathi. 26. E. moghen ontfanghen. E. ontfaet. F. ontfa. 28. C. wten gesten vernemen. E. also. E.F. wt ouden yesten vernemen.

1) Ingevoegd naar F.

2) Lucas 23, 34.

3) Hs. vermoeden.

+ fol. 20b

4) Vergl. Hebr. 10, 31.

5) Hs. Volmaect te w.

+ fol. 20c

[p. 49]

tekstkritische noten

1henxte, wel gheleert te striden, mit zuverliken ghesmyde verdect, 2als eens ridders ors of henxte, die voor dat ghemeen conincrijcx 3profijt striden ende vechten sal, mit reden toe behoort. Dezen man 4sel op zijn hooft hebben een stalen helme, aen zijn lijf een stalen 5pansier, voor zijn borst een stalen plaet, ghedect mit enen goeden 6scilde ende een scoot van goeder materie ghemaect. Been ende armhaernasche 7na dat daer toe behoort. Iseren hantscoen aen zijn 8hant, also dat al zijn lijf mit bescermelike wapen wel bewaert si. 9Mede sal hi hebben een glavy in zijn rechter hant, een zwaert aen 10zijn lůfter zyde, een priem aen zijn rechter zyde ende alle ander 11⁺ wapen, daer hi nae zijn vermogen zijns heren vian | den ende zijn 12viande mede hoopt te crencken, sal hi hebben trouweliken van 13goeden yser, stael of anderen materie wel ghemaect. Naedat dese 14voorseyde wapenen een ridder hebben sal, soe dunct my, dat hi 15stare, moedich, milde, gherechtich, lijtsamich, volstandich, trouwe, 16ontfarmhertich ende minlic sal wesen.

17Want ic ten eersten ghezeit hebbe, dat een ridder starc sel weesen, 18soe zullen wy weten, datter tweerhande starcheden zijn, alse 19starcheit des lichams, by welker starcheit een minsche heffen ende¹⁾ 20dragen mach een zwaren last, of weder staen een zwaren stoot. Ende 21al ist zake, dat deze starcheit een ridder wael toe behoort, overmits 22datsi die sterchede der zielen versiert, want als ons Seneca seyt: 23Non²⁾ difformitate corporis fedatur animus, sed³⁾ pulcritudine anime 24ornatur corpus⁴⁾, dat aldus veel beduut: ‘Wt der lelichede des 25lichams en wort die ziel nijt besmet, mer vander scoonhede des 26ziels so wort dat licham verchiret’, want dan al ist dattie ziele 27vanden lichame nijt en wort besmit, ist dat si selve reyn ende 28scoon is, nochtan wort haer scoenheit ende moghentheit nader

1. henxt die goet is. 1. C. zuverliken ghesynde. E.F. wel verdect 2. F. of een henxt. 2. F. sconincx rijck. 3. F. sal als mit. G. mit rechte. 4-5. E.F. [aen zijn......pansier]. 6-7. E.F. Bienen ende armen wel te. E. hernasch. F. haernasche. 10. B.C.D.E.F. | een priem aen zijn rechter zyde]. 10-11. C.D. ende anders alle wapen. 11. C.D. [ende zijn vyande]. F. ende die syne. 12. F. die sal. 16. F. milde. E.F. sijn. 17-18. F. dat tot ridderscip behoirt tweerehande starckheit. Ten eersten als. 20. F. weder te staen een grote stoot. 25. E. mit der. 28. E. wert. F. Wort. 28. F. scoenhede ende moghenthede.

+ fol. 20d

1) Ingevoegd naar de andere Hss.

2) Hs. non ex difformitate. Veranderd naar Sen. Epist. 66, 4.

3) Hs. sed ex pulchristudine. Veranderd naar Sen. Epist. 66, 4.

4) Sen. Epist. 66, 4.

[p. 50]

tekstkritische noten

aant.

1macht des lichams van buten gheopenbaert. Waer by wel redelic 2⁺ is, dat een ridder starc¹⁾ van lichame si, die | starckhede zijnre 3zielen, voir des ghemeens lants profijt, nae dat ridderscap eyschet, 4alst tijt ende noot is in den strijt, zijn lijf sculdich is te setten²⁾. 5Starckhede des ziels en is anders nijt dan rechte volstandicheit 6in die noot des doots, die een ridder in den strijt omme korsten 7ghelove, gherechtichede, of omme des ghemeens lants profijt aen 8neemt ende heeft. Ende dese starchede hoort enen ygheliken 9ridder van rechte toe. Wat soude een ridder baten mogen inden 10strijt starcheit des [des] lichams, ten waer dat hi daer by hadde 11moedicheit ende starcheit der zielen! Waer hi anders dan een groot 12scoon dode of een bloc, dat en gheen profijt en can doen?

13Dese ridder van live ende van moede starc sel somwijl inden 14strijt viantlijc aen gaen zonder beyden, somwijl beyden zonder 15aenegaen, somwijl beiden ende anegaen te samen, somwijl ontsien 16ende somwijl bout wesen naden eysche des strijts ende nadat die 17rechte reden bewijst. Dese ridder sel in sinen moet aen nemen hem 18te helpen hope, dien strijt te wynnen ende van Gode ende van 19zinen heer ende van die ghemeynte, daer hi voor strijt, eer ende 20goet loon daer voor te ontfaen. Mede sel hi nemen toornne hem te 21helpen, want toornne maect een manne starc, ende bescudt, dat 22een quetsinge of slage luttel of nijt en verneemt, die hem 23⁺ sonder toornne³⁾ te mael grote pijn soude doen.⁴⁾ Die toornne | hout 24den ridder volstandich in moedicheden. Wanneer dan een ridder 25moedichede verliest, so ist zeer ghevreest omme den strijt te verliezen. 26Deze ridder sal hem wael voorsien, dat zijn toornne in 27dulre verwoedicheit nijt en worde ghekeert, want so waert mit 28hem al verloren.

29Aldus hoort den ridder toe vroetscap, daer hi by weten mach, 30waer omme dat hi zijn lijf avonturen sal. Want wie zijn lijf omme 31gelts wil avontuert, of vercoopt omme ydel eer of wt hoverdyen,

5. E.F. der zielen. 9. E.F. van rechts. 11. E. moedichede ende sterchede[r]. F. [ende starcheit]. 11-12. E.F. grote scone dode. 12. E.F. geen. 14-15. F. [somwijl..... aenegaen]. 15-16. F. somwijl bout, somwijl ontsien naden. 18 en 21. E.F. [hem] te hulpe. 18-19. E.F. [ende] van zinen. 20. E.F. daer of. 22. F. noch slage....... en voelt ende vernimt. 23. E. sonder toren. F. zonder toorn. 24. F. dat een. 27. E. dul. F. dulle. 27-28. F. wante wort m.h. altemael v. 29. F. behoirt. 30. F. [avonturen....... lijf].

+ fol. 21a

1) Ingevoegd naar E.F.H.I.

2) Zie de aanteekening.

+ fol. 21b

3) Ingevoegd naar E.F.

4) Dit was het gevoelen der Peripatetische school.

[p. 51]

tekstkritische noten

1die doet voerwaer te mael dwaesliken. Want wint hi den strijt, daer 2en sal hi van Gode gheen loon of ontfaen, mer hi wort manslachtich 3voor Gode ende een ongherechtich moerdenaer gherekent; verliest 4hi den strijt, soe wort hi overmits zijnre ongherechticheit ende 5hoverdië voer Gode verdoomt. Waer omme een ridder sculdich is, 6mit vroetscapen hem te voorsien, dathi zijn lijf ende zijn leven 7nijt inden strijt voor onrecht, mer voor recht, als omme Gods wil 8voort korsten ghelove, [voor recht recht], voor des ghemeens lants 9profijt, om weduwen ende wesen te bescermen indie avontuer des 10doots set. Ende ist dat hi dan die strijt wint ende Gode daer of 11danct ende lovet ende Gode die eer toe scrivet, so sal hi, op dat 12hi daer ten eynde toe volstandich in blivet, van Gode goet loen 13⁺ daer¹⁾ of ontfaen. Ende wat | eer men hem op eertrijc doen 14mach, die hoort hem te mael wael toe van rechter scult ende 15des en sel zijn loen van Gode nijt te mijnre zijn. Mede so sal hi 16mit vroetscapen voorsien, wanneer hi aen sal gaen, ombeiden of 17afterwerder treden. Voorwaer, die vroetscap eens goets ondersochts 18ridders is beter ende werct meer inden strijt, dan die sterchede 19eens joncx onversochts ende ongheproefts ridders. Voorwaer so 20moet dat ghemeen volc ghevangen of gheslagen worden, alse die 21prince nijt wt vroetscapen, mer alleen wt coenheden den strijt 22begheert te winnen. Waer omme men ghenen jongen ridder, die 23nijt beproeft en is, gheen heer en sal bevelen te regeren ende te 24bewaren. Mer wanneer een prince van node, omme zijn ghemeen 25lant te bescermen, striden moet, soe sal hi wt goeder vroetscap 26zijnre besochter ouder ridderen ende starcheit zijnre jonger ridderen 27sijn heer also scicken ende ordineren, dat hi by Goods hulpen hoopt 28den strijt te wynnen. Hoop en is anders nijt, dan een²⁾ verbeydinghe 29des toecomende Gods hulpe³⁾, welke hope als ons Boëcius seit, ist

3. F. [ende] een onrechtich. 7. E. niet voir onrecht. 8. F. voir dat Kersten gh. 13. E. [daer of]. F. daer of. 13. F. hier up aertrike. 15. E.F. voir Gode. E. te minder. F. Gode te mynre niet wesen. 16. F. hoeneer. 16. E. [ombeiden]. F. ontbeyden. 17. E. afterwert. F. afterweder. 18. F. starchede ende koenhede. 19. E. ongheproefts ende onversochts. F. onbeproetts ende onbesochts. 19. F. [voorwaer] van groten node zoe. 20. E. gheslagen ende ghevanghen. F. gheslaghen of ghevanghen. 22. F. dat men geen jonge ridders. 23. F. en sijn. 24. F. hoeneer. 25. E. van groter vr. 27. C. stichtich setten ende. F. schicken ende. E.F. Gods hulpe. 29. E.F. toecomende goets [hulpe]. H. toecomens gods [hulpe]. I. toecomens goeds. 29. F. is datsi.

+ fol. 21c

1) Ingevoegd naar F.

2) Ingevoegd naar E.F.H.I.

3) Ingevoegd naar een Incunabel (Londen).

[p. 52]

tekstkritische noten

1datsi recht si, nijt onvruchtber en mach wesen. Non enim, inquit, 2fol. 21d frustra posite sunt in Deo spes et fides, que cum recte flunt, inefficaces 3esse non possunt. Dat also veel beduut: ‘Ic Boëcius, seg u voerwaer, 4dat hope ende ghelove in Gode¹⁾ nijt te vergeefs en sijn ghezet, 5wat hope ende ghelove ist datsi gherechtich zijn, nijt logenachtich 6en mogen weezen’.

7Ten anderen so behoort den ridder toe, dat hi moedich sal weesen. 8Dat is, dathi hem selven, overmits zijn eygen doechden ende doechdelike 9werken, van binnen wt rechter reden mit rechte groot ende 10edel sal rekenen. Want moedicheit is een verchieringe alre dogheden 11ende ten waer nijt wael mogheliken, dat een manne recht moedich 12soude wesen, die alre dogheden nijt volmaect en ware na den 13eysche des minschelicheits, als wy uten punten, die enen moedigen 14man toe behoren, nae dat ons Aristotiles ghelaten heeft, bewysen 15willen. Ten eersten soe minnet een moedich man alle goede, eersamighe, 16gherechtige wercken ende die ghene, die die goede werken 17volbringen. Ten anderen so haet hi alle²⁾ quaetheit ende die ghene, 18diese doen. Ten derden so verhoet hi nae zijn vermogen alle nootzaken, 19daer quaetheit in stect. Ten vierden so set hi hem selven 20noch sijn leven nijt om een cleyn dinc in die avontůer des doots, noch 21⁺ omme zijns selfs wille, noch dat hem alleen aengaet soe | neemt hi nijt 22gaern nootzaken aen. Mer als dat emmer wesen moet, omme groten 23dinghen, als om gherechticheden, omme korsten ghelove, omme des 24ghemeens lants profijt of ander grote zaken geeft hi hem in die 25avontuer des doots. Ende dat doet hi moedelic ende mogelic zonder 26enich sparen zijns levens ende aldus maecthi hem selven waerdich 27die alre meeste eer. Een moedich manne voorwaer can hem wal 28hebben³⁾ ende dregen in groter eren, in cleynre eren ende mede 29in onneren, naden eysch der rechter reden. Mede can hi hem wael 30dregen in rijcheden, in armoeden, nae dat God ende die avontuer 31hem verleent. Want ist dat hem die avontuer mede is, daer om so

1 E. vruchtbaar. 4. E.F. in Gode. 5. E. welc. F. welke. 5. E. isset datsi. F. is datsi. 9. E.F. uter rechter. 12. E.F. in allen deuchden, 13. F. [minschelicheits, als wi uten]. 13-14. F. een moedich man toebehoirt. 15-16. F. eersame. 16. E. [die]. F. [goede]. 17. E.F. alle quaethede. 19. F. quaethede. 20. E.F. aventuer. 22. E. ummers. F. ymmer. 23. F. ende om ander. 25. F. Ende dan doet..... mogentlick. 28. B.C.D. heffen. E. helpen. F. hebben. 29. E. [naden] eischt der rechter reden.

1) Ingevoegd naar E.F.

2) Hs. allen.

+ fol. 22a

3) Hs. heffen.

[p. 53]

tekstkritische noten

1en verheft hi hem nijt mit hoverdy ende ist, datsi hem tegen is, 2daer om so en bedrooft hi hem nijt in die armoede, mer een luttel 3bedrooft hi hem, dathi die goede werken, die hi van bynnen alst 4tijt is gheernne soude doen, dat hi die van buten naden eysche 5zijns begheren also volcomelic nijt toe en mach brengen, als hi 6soude, waert zake dattie avontůer der rijcheden hem mede waer. 7Ten vijften so is een moedich man bereit helpeliken, troosteliken 8ende orbaerliken te weesen allen goeden luden ende wanneer hi 9⁺ enich doechde van een ander sal ontfaen, soe worthi begrepen mit 10scaemten ende altoos nae dat hi doechde heeft ontfaen, studeert 11hi, hoe hi meer weder sal gheven. Waer omme die ghene die enen 12moedighen man een goelichede gheeft, dwingt dien moedigen 13manne also, dat hi hem rekent altoos in des anders mannes scult 14te wezen also lange, tot dattie moedige manne hem veel meer 15weder heeft ghegheven of ghedaen. Want die moedige manne en 16wil an niemant dan aen Gode ende den ghenen die mit rechte 17boven hem zijn, wezen verbonden, waer omme hij altoes liever heeft 18te gheven dan ghiften te nemen. Ende aldus ghelaet hem die 19moedighe man recht of hem nijt en ghebrake. Waer omme ic wel 20seggen mach, dat hi milde is. Waer omme ghi weten zult, dat die 21mildicheit een doechde is, by welker doghet een minsche geven 22can, na dat die rechte reden bewijst te gheven. Voorwaer het is 23ons wel kundich, dat gheven ende overbrenghen ghelt of tijtlic 24goet, dat en is enen man gheen const, also verre als hijt heeft. 25Mer te gheven alsmen sal gheven, hoeveel men sel gheven, hoemen 26sal gheven, wiemen sal gheven, ende waer omme men sal gheven 27ende wat men sal gheven, waer men sal gheven en is niet lichtelic 28⁺ te doen, noch en hoort enen | ygheliken nijt toe, mer tis te male 29zwaer, eerliken ende prijsliken ende hoort alleen den vroeden milde 30toe. Want wi moghen wel voelen, dat een dwaes waer, die des 31eens dages also veel gave, dat hi des ander dages bidden most.

1. E.F. dathi. 5. F. kan. 6. E. aventure mit rijcheden him. F. aventuer hem mit rijckheden mede. 7. E.F. bereet. F. hulpeliken. 9. E.F. enige deuchden. 9. E.F. enen anderen. 9-10. E. mit scaemten begrepen. F. mit schaemten bevaen. 12. E.F. guetlichede. F. geeft of duet die dwinct. E.F. dien goeden moedighen. 13. E.F. [altoos]. 13. E.F. scout. 14. F. [hem]. 15. F. die en wil [an]. 16. F. [aen]. 18. F. [hem]. E. [man]. 20. F. Ende ghi. 21. F. miltheit. 23. F. [ghelt]. E.F. [dat]. 27. B.C.D. [ende wat.... gheven]. F. 25 vlg. [hoemen.... gheven] ende wat men sal gheven [waer men s. gh.] en is. H.I. 26 vlg. [wiemen...... gheven] ende wanneer, ten es niet lichtelike te doene. 29. E.F. behoert. 30. F. ghevoelen. E.F. dat hi een.

+ fol. 22b

+ fol. 22c

[p. 54]

tekstkritische noten

1Waer omme die milde nijt meer gheven en sal dan zijn staet vermach 2ende dat hi geeft sal hi blidelic sonder merren gheven. Hylarem 3enim datorem diligit Deus¹⁾. Tarde velle nolentis est. Dat aldus veel 4beduut: ‘Den bliden ghever mint God. Verlanc te willen behoort 5den ghenen toe, die nijt gheven en wil’. Mede sal hi gheven goede 6eersamige lude omme hoor doechden wille of armen luden om 7Gods wille ende soe heeft zijn gift een goet waer omme. Mede so 8sal hi sien, dat sijn ghift sijn²⁾ persoen ende den persoen, diet 9ontfaen sal beyde bequame sy. Videamus, seyt hi, Seneca, ne supervacua 10munera mittamus, ut femine arma, rustico libros. Dat also 11veel te seggen is: ‘Laet ons wachten, dat wy gheen ydel gaven 12en gheven, gheliken als die vrouwen wapenen, den kaerl of den 13rustier boeken’. Die ander punten, die der ghiften toe behoren, mach 14een yghelic in hem selven wael bevoelen. Die moedighe man en 15ontsiet hem niemant, overmits dat hi riker van tijtliken goede is 16dan hi, want hi rekent den riken quaden ende zijn rijchede voor 17⁺ niet | ende wanthi in allen punten rechte vonnes gheft³⁾. Als 18ons Aristotiles seyt aldus: Studiosus circa singula recte iudicat, 19dat aldus veel beduut: ‘Die vroede ghevet van een yghelic 20dinc recht vonnisse’. Die moedige manne is altoos onversaecht⁴⁾, 21waer omme ist dathi openbaer⁵⁾ zinen vrienden vriendelic ende 22zinen vianden openbaer viantlic is, also verre als hi enich heeft. 23Mede so werct hi ende spreect openbaer ende hine cusset Cristum 24mit Judas nijt, mer hi slaet openbaer Malchum sijn oor af, noch 25hine ontsiet hem nijt der moghentheit zijnre vianden, mer hi seyt 26altoos: Si deus, iusticia et veritas pro nobis, quis contra nos? Dat 27aldus veel te seggen is: ‘Is God, die gherechtichede ende die 28waerheit mit ons, wie mach ons dan deren?’ Recht of hi seyde: 29‘Niemant’. Hi der wel mit David Goliam bestriden, mit Moyses 30die kijnder van Israël wt Egypten leyden, mit Sampson, als hi eens

1. F. mildeliken. 3. E.F. et tarde. 4. E. verlanct ten willen. F. verlanc te geven. E.F. hoirt. 5. F. willen. 6. E. ende arm luden. F. aldus. 9. E. sijn. F. als Seneca zeyt Videamus. 10. F. et rustico. 13. F. rustiers. 13. F. [punten die der] giften toebehoirt. 14. F. gevoelen..... [en]. 16. F. dan een ander. 16. H.I. rijken quaet. E.F. rijcheit. 18. F. [aldus]. 18-19. E. iudicat rechte vonnis gheft. Dat alsoveel te seggen is: Die vroet man. H.I. iudicat. Dat aldus te segghen es: De vroede man. 19. F. vroede man. 19. F. [een]. 19-20. H. elke dinghen. I. allen dinghen. 20. E. moghende. 20. E.F. onversaecht. 21. F. daerom ist E.F. dathi openbaer. 24. F. Malcum. 25. F. hi en ontsiet niet die. 30. E.F. [van Israël].

1) 2 Cor. 9, 7.

2) Hs. een.

+ fol. 22d

3) Ingevoegd naar E.

4) Hs. versaecht.

5) Ingevoegd naar E.F.

[p. 55]

tekstkritische noten

1ezels kynnebacken heeft, dusent zijnre vianden dootslaen, mit Judith, 2der goeder joncfrouwen Olofernum thooft ofhouwen. Ende aldus 3der hi alleen duzent manne en wech jagen ende mit hem 4anderen tien dusent verwinnen, want hi weet wel, wes dat hi doet, 5dattet Gode wel bequame is ende dat hem God truwelic sal bystaen. 6Waer omme hi om gheen dinc en gheeft, dan Gode alleen te behaghen 7ende omme zinen wille blidelic te sterven, als hi wil. 8⁺ Want hi | hevet wael ghehůert, dat God hem door Peters monde 9aldus toe ghesproken heeft: Nemo paciatur ut fur, sed si benefacientes 10et agentes sustinetis¹⁾, hec est gracia apud deum²⁾. Dat also veel te 11seggen is: ‘Niemant van u allen en sal pine dogen omme zijn 12quaetheit ghelijc enen dief, mer ist dat ghi wael doet ende werct 13ende daer omme pine doghet, dat is u zalich voor Gode’. Deze 14moedige man en verwondert hem nijt zeer noch hi en lachet oec 15nijt gheernne omme ydel dinghen, daer dwase zeer om lachen 16ende verwonderen. Want hi luttel dinghen anders dan daer grote 17duechden³⁾ in stect, groot rekent. Mede so en wil hi mit allen luden 18nijt ommegaen, eten, drincken, of hem ghemeen maken, mer alleen 19mitten goeden, daer reden ende eer is in besloten. Ende aldus 20versmaet hi veel luden als quadyën, valsche lude, ghierige, onrechtige, 21oncůůsche ende die gheen eer en hebben te verliezen of daer 22gheen wijsheit noch vroetscap in en is. Mer nu mach men hier 23vraghen: ‘Is zulc manne, die deze voorseyde punten over hem 24heeft, die hem selven so groot maect, die ander lude versmaet, die 25traech ende ydel is, nijt een hoverdich man?’ Dantwoorde: ‘Neen, 26want die hoverdige maect hem selven groot zonder verdient ende 27⁺ hi versmaet arme lude. Deze moedige man wort van zijn | doechdeliken 28wercken groot ghemaect ende hi en versmaet nyemant dan 29alleen onneersamighe quadyën. Want hi is onder die oetmoedige

2. E. Olopharnum. F. Olifernum...... ofslaen. 4. F. tien duysent mannen. 4. F. siet wel wat hi. 5. altoes trouweliken. 7. E. [als hi wil] F. om sinen wil, als hi wil, blideliken te sterven. 8. C.D.E.F.G.H.I. Pieters. 10. E.F. sustinetis. 13. E. salicheit. 14. E.F. [oec]. 16-17. B.C.D. grote dinghen. E. grote deuchden in steken. 17. C. strect. 16-17. F.G. grote deucht. H.I. grote saken an cleven. 18. F. ende drincken. 20 vlg. E. [ghierige] ongherechtighe, oncuysche noch vroetscap in en is ende gheen eer en hebben te verliesen. 20-21. F. ongherechtighe. 22. F. wijsheit in en stect noch vruetscaep in en is. 22. F. [hier]. 23. E.F. voorscreven. 25. E. [man]. F. [een] en hoverdicht [man]. Die antwoirde is: Neen. E. Die antworde: Neen. 26. hovaerdië. E.F. verdiente.

+ fol. 23a

1) Hs. sustinentes.

2) 1 Petr. 4, 5.

3) Hs. dingen. Veranderd naar E.

+ fol. 23b

[p. 56]

tekstkritische noten

1die alreminste ende onder die hoveerdighe die alremeeste ende al 2mit rechter reden. Traech schijnt hi te weesen, omme dat hi hem 3nijt verhaesten sal, mer altoes dat beste volbrengen. Quaden haest 4voerwaer is dicwijl onspoet. Grof is zijn stemme, want hi spreect 5sonder gheveynstheyt. Stadich is zijn tael overmits waerheyt, die 6hoor nerghent en scaemt. Wt alle deze voorseyde punten moghen 7wy wel voelen, dat een moedich manne in zijn eygen wesen te mael 8edel is. Waer omme ghi weten zult, dat wy somwijl edelheit nemen 9voor gheboorte ende seggen, dattie gheen die van goeden riken 10ouders zijn ghecomen, edel lude zijn. Mer voorwaer als ons 11Boëcius seyt: Aliena claritudo si propriam non habes te splendidum 12non facit. Dat aldus veel bedůůt: ‘Ander lude edelheit, ist dat ghi 13selver gheen en hebt, en maect u niet scoon’. Wat macht een 14quadyë, alsmen hem ter galgen waert slepet, baten dat hi van 15conincx gheslachte is ghecomen? Waer omme ons Apulegius¹⁾ 16aldus seyt: Si laudas²⁾ aliquem quia generosus est, parentes eius 17⁺ laudas; | si quia dives, fortune hoc debetur; si quia validus, egritudine 18fatigabitur; si quia pernix, in senectute abiet; si quia formosus, 19exspecta modicum et non erit. Sed si³⁾ laudas eum, quia bonis moribus 20et artibus doctus est et valde [et] instructus et quantum licet homini 21sapiens, tunc ipsum vero laudas, quia hoc nec a patre hereditarium 22est, nec casu pendulum, nec etate mutabile, nec a corpore caducum 23Dat te seggen is: ‘Ist zake dat ghi yemant overmits dat hi wael 24gheboren is prijst, so prijsdi zijn ouders, daer hi of ghecomen is; 25ist omme dat hi rijc is, dat hoort der avonturen toe; ist om dat hi 26cloeck is, die siecheit sal hem moede maken; ist omme dat hi gheringhe 27of snel is, in zijn outheit selt hem ofgaen; ist om dat hi 28scoon van lichaem is, beyt een luttel ende hi en sel nijt scoon 29wesen. Mer prijsdi yemant overmits dathi goet van zeden is ende 30in goeden edelen kůnsten wael gheleert ende wijs ende vroet nae

2. F. so schijnt. 3. H. verhaest maer poochd altoos tbeste te vulbringhene, aensiende dat quade. I. verhaest maer hy poocht hem altoos tlaetste te vulbringhene, ghemerct dat quade. 3. E. quade haeste. F.G. quaet haest. 4. I. haesticheit. C.D.E.F. dicke. H.I. dickent. 5. F. beveynstheyt. Ghestadich. 6. E.F. voirscreven. F. ghevoelen. 10. F. ouderen. 12. E.F. Dat beduyt. 15. F. sconincx. 16. E.F. laudas. 18. F. fatigabatur. 20. E.F. [homini]. 21. E.F. vere. 23. C. nyemant. 26. F. siecte. 28. B.F.G. ontbeyt. H.I. verbeit een lettel. C. een luttel tijts. 28-29. E. luttel, het sel ghescien, dat hi niet scoen en sel wesen.

1) Bedoeld is waarschijnlijk Aulus Lucius Appulejus, die ± 180 na Chr. geboren werd.

2) Hs. laudes.

+ fol. 23c

3) Hs. quia.

[p. 57]

tekstkritische noten

1dat een minsche moghelic is, so prijsdi hem te recht, want dat en 2is hem van zinen vader nijt aen ghestorven, noch vander avontůer 3gegeven, noch ten sel hem in zijn outheit nijt vergaen noch van 4hem worden ghenomen. Waer omme wy wel weten moghen, dat 5inder | waerheit nyemant recht edel en is, dan die ghene die zijn 6⁺ goede werken, die wt rechter edelre begheerten voortcomen goet 7ende edel maken. Ab uno paupere patre descendimus universi et 8singuli. Certe speciosus¹⁾ pre filiis hominum Jesus Cristus, de quo 9scriptum est quia vir nobilis in portis suis, cuius nobilitatem sol et 10luna mirantur et propheta enarrare non sufficit. Generositatem, inquit, 11eius, quis enarrabit? quasi diceret: Nullus sufficit. Dat te segghen 12is: “Van enen armen vader zijn wy alle ghecomen, Adaem”. 13Voerwaer die alrescoonste ende edelste der minschen zonen is 14Jesus Cristus, van wien ghescreven is, dathi een edel man is in 15zinen steden, wes edelheit zonne ende mane verwonderen ende die 16propheet nijt vertellen en mach. “Wie”, seyt die propheet’, ‘sel die 17edelheit zijnre ghebůerte vertellen?’ Recht of hi seggen wilde: 18‘Niemant en mach dat doen, dan die gheen alleen die wt hem selven 19alle dinc kent ende weet’. Deze voorseide Jesus Cristus heeft te mael 20starc, moedich ende edel gheweest ende noch is, want hi heeft 21somwijl naden eysche der rechter starcheit aengegaen, somwijl 22hem selven bedect, somwijl verbeit naden eysch der rechter reden. 23Ende doe die tijt quam ende die zake, daer hi mit reden om der 24ghemeenre minschelichede zalicheit soude striden, heeft hi als een 25goet | cloec ridder aen gegaen ende also ghestreden, dat hi inden 26⁺ strijt ontfaen heeft eens conincx purpur cleet, een septrum in zijnre 27rechter hant, een doornnen crone op zijn hooft, een cruce op zijn 28rugge, een speer in zijnre rechter zyde. Mer al ist, dat wi voirseit 29hebben, dat een coninc toe behoort sitten, deze edel coninc, na dat 30hi aldus ghecroont was, en heeft gheen sitten, nae dat ic wt der 31Scriftůer vijnden can, moghen bůeren, mer hi is inden strijt omme 32onser alre wil doot ghebleven ende also heeft hi den strijt 33ghewonnen. Mirabilis enim medicina ubi mors medici est sanitas

1. E. prijst men hem te rechte. 3. E.F. verwandelen. 7. E. maket. 8. E.F.I. en de mnl. Incunabel van het Britsch museum: speciosus. H. preciosus. 10. F. [inquit] enim eius. 11. F. [sufficit]. 13. E. sone. F. soon. 17. E.F. woude. 18. E.F. die geen die. 21. F. reden ende starcheit. 22. F. hem selven verbeyt. 24. menschelike. 27. E. op ende in zijn hooft. E.F. ende een speer. 29. E.F. te sitten. H.I. edele coninc. 30. F. [aldus]. 30-31. E.F. wter Scrifturen. 31 F. gheboeren. 33. F. verwonnen.

+ fol. 23d

1) Hs. preciosus.

+ fol. 24a

[p. 58]

tekstkritische noten

1infirmorum. Dat also veel beduut: ‘Voerwaer tis een wonderlike 2medecijn, daer des meysters doot is der ziecken ghezondicheit. Deze 3Cristus heeft in zijn leven recht moedich gheweest, nae alden 4punten des moedicheits voorseyt, want hi heeft zijns vaders ende 5zijnre vianden zeer openbaer viantlic gheweest, als die Scriftůer in 6heeft. Voorwaer hi werp die wisselaers, copers ende vercopers wt 7zijns vader huus; hi seyde den Scriben ende Pharizeën openbaer 8hoor quaetheyt aldus: Ve Vobis! scribe et Pharisei! etc. Dat te seggen 9is: ‘We U! Scriben ende Pharizeën, want ghi zijt buten scoon ende 10ghenůechlic, ghelijc den tomben der doder luden, binnen zijt¹⁾ ghi 11⁺ vol | stinckende ende vol quader wormen’²⁾. Mede heeft hi zinen 12vrienden openbaer vriendelic gheweest, noch hi en heeft nyemant, 13hoe zůndich, hoe arme hi was, die mit herten hem begheerde te beteren, 14versmaet. Mer nu mach men vragen, waer omme hi den openbaren 15zundaren vriendelic ende gůetlic was ende den Scriben ende den Pharizeën 16also hart ende fel. Die antwoorde gheeft hi selve aldus: Non 17veni salvare iustos sed peccatores³⁾. Dat aldus veel te seggen is: ‘Ic en 18byn nijt gecomen omme zalich te maken die gherechtige maer die 19onrechtige’. Nu want die openbaer zundaren ongherechtich zijn ende 20si dat wel weten of ten minsten hem gheen gherechtichede toe en 21scriven, wanneer si hem dan begheren te beteren ende Gode innentlic 22bidden so is God altehant bereet. Mer die Scriben ende Pharizeën screven 23ende rekenden hem selven alle mit onrecht gherechtich ende 24heylich te wezen ende aldus en bekenneden si noch en wouden nijt 25hoor eyghen quaetheyt weten. Waer omme Cristus altoos teghen hem 26disputeerde ende hem hoor quaetheit openbaerde op datsi se bekennen 27⁺ ende beteren souden. Mer neen | Argue consultum, te diliget; argue 28stultum, avertet⁴⁾ vultum nec se dimittet | inultum. Dat aldus veel

2. B. zondicheyt. D. sondicheit. F.I. gesontheit. C. sielen sondicheit. 3. E.F. Jesus Cristus. 3. F. moedigen. 5. E.F. zijn vianden. 5. F. gelijc die. 6. F. warp. 7. E. [den scriben]. 8. F. [etc.]. 10. E. ghelicken tumben. 10. E. sijt ghy. 11. F. zydi vuylstinkende ende quader. 11. E. Ende mede. 13. F. arme zy waren. 14. E.F. hier vragen. 15. F. geneuchlic. 16. E. gift Cristus zelven. 17. E.F. sed iniustos. 18-19. F. [mer die onrechtighe]. 20. F. hem selven. 21. B.D. minliken. C. ynnichlic. E. minlic. F. mynnentlike. G. minnentlijc. H.I. minlike. 22-23. E. [screven ende] rekenen. 23. E.F. [alle]. 24-25. E. en kinden si niet...... quaetheit bekennen. F. [en bekenneden si noch] en wouden sy hoir eygen quaetheit niet bekennen. 26. F. kennen. 27. F. mochten. 28. H. [avertet...... inultum]. 28. I. avertet faciem suam a te nec.

1) Hs. zijn ghi.

+ fol. 24b

2) Vergl. Matth. 23, 27.

3) Vergl. Matth. 9, 13; Marc. 2, 17; Luc. 5, 32.

+ fol 24c

4) Hs. avertit.

[p. 59]

tekstkritische noten

1te seggen is: ‘Berusp den vroeden, hi sel u minnen; berusp 2den dwaes, hi sal zijn aenschijn verkeren ende hem nijt onghewroken 3laten’. Mer nu mach yemant vragen: ‘Hoe moghedi segghen, 4dat Cristus moedich was? Want enen moedighen man nijt toe en 5behoort te bidden ende Christus plach te bidden’. Hier op antwoorde 6ic aldus: dat Cristus bat zinen vader in den berch van Oliveten, 7dattie kelc der pinen hem voor by soude gaen, also verre alst 8moghelic was. Mede so bat hi an die galge des cruus voor die 9ghene die hem pine daden, alse voorseyt is, mer ic en hebbe nijt 10ghelezen ende ic en ghelove oec nijt, dat hi ye enigen minsche bat. 11Die reden is dit: want bidden hoort toe die ghene die beneden of 12onder den anderen is ende inder waerheit soe en behoorttet nijt, 13dattie vader zijn kijnt, die heer zinen knecht bidden sal. Ende want 14Cristus een recht heer ende een vader alre minschen is ende was, soe 15hadde hi hem te mael zeer vernedert, hadde hi enigen natuerliken 16minsche ghebeden. Nu moechdi segghen ende vragen. ‘Plach 17hi gheen broot te bidden?’ Ic seg u voorwaer ende daer blive ic 18vastelic bi, dat hi nye broot ghebeden en heeft. Die reden is dit: 19⁺ want Cristus was een | recht rechtveerdich minsche, als ic nu ten 20eersten supponier ende sette. Ten anderen set ic, dat na rechten 21rechte nijt dan drie brootbidders en zijn, als crepelen, blijnden 22ende ommachtich hore leden, of dies nijt en moghen wynnen. Nu 23is ons allen openbaer, dat Cristus noch crepel, blijnt, noch ommachtich 24en was, als ic supponier ende waer is. Wt dezen voorseyden 25drien argueer ic aldus: waer dat zake, dat Cristus broot hadde 26ghebeden, ende want hi van recht gheen brootbidder en was, soe 27had hi een ongherechtich manne gheweest, want hi hadde aelmissen, 28die den armen van rechte toe behoort ghenomen. Dat bewyse ic 29aldus ende ic sette, dat een goet simpel minsche die gheen onderscheyt 30tusschen personen en maect, alle dage drie penninge den 31eersten drie luden, die hem omme God bidden pleecht te geven. Nu 32sette ic, dat hem drie lodders bidden eerst omme God; dien gheeft 33hi elc enen penninc, also dat hi nijt meer en behout te gheven

1. E. beruspe. F. beresp. 2. F. ende hi en selt niet. 5. E.F. [ende.....bidden]. 7. F. bittere pinen. 8. E.F. waer. 8-9. E. [mede so..... voorseyt is]. 9. F.G. als voirscreven. 10. E. Cristus ye..... ghebadt. F. [Die] reden is dese. 15. E. verneerdert. 18. E. vaste. F. vasteliken. 18. F, [Die] reden is dese. 19. E. alte rechtverdich man. F. [recht] rechtvaerdich man. 23. E.F. cropel. 24. F. [en]. 24. E. also ic. 27. E. onrechtich. 28. E.F. den armen ghenomen. F. dat benomen bewijs ic. 30. F. en weet ende maect. 31. F. [hem]. 32. E. dien hi oec gheeft. F. dien hi gheeft.

+ fol. 24d

[p. 60]

tekstkritische noten

1Daer nae so comen drie arme rechte brootbidders ende bidden 2hem, dathi hem wat gheven wil om Gods wille. Hi seyt: ‘God 3help u, ic en heb u nijt te gheven’. Ende hebben¹⁾ dan die 4drie lodders nijt mit onrecht die aelmisse, die dese drie arme 5lude van recht souden hebben ghehadt. Mer nu mach hier yemant 6segghen: ‘Seyde Cristus nijt tot zinen jongeren: Ite edentes et 7⁺ bibentes que apud illos sunt²⁾. | Dat te seggen is: ‘Gaet, eet ende 8drinct dat biden luden is’. Daer op segge ic, dat dat waer is. Mer 9hi en heeft nijt gezeit: ‘Bidt ende berooft die arme van hoor 10aelmissen’, mer hi meende, datsi prediken, dopen, die ziecken 11cureren ende anders alle wercken van ontfarmherticheyt doen ende 12volbrengen souden ende daer en souden nijt meer dan horen rechten 13noottorfte of nemen. Want hi seyde: Gratis accepistis, gratis date³⁾. 14Dat te seggen is: ‘Ghi hebt die mogentheit ende die wijsheit 15Gods mitten heyligen geest buten uwen cost ontfaen, waer omme soe 16en wilt van niemant, die ghi helpet, dan uwe noottorft ontfaen’. 17Mer wanttet wael redelic is, dattie ghene die den outaer dient, dat 18hi mede vanden outaer leve, so mochten die Apostelen ende so 19mogen nu die Mendicanten wel hoor noottorfte eyschen ende nemen, 20nijt als rechten aelmisse, die den rechten armen toe behoort, mer 21als recht loon, dat hem van recht voor horen arbeyt toe behoort. 22Nemo enim militat stipendiis propriis⁴⁾ et qui altari servit, de altare 23vivere debet⁵⁾. Dat te seggen is: ‘Voerwaer niemant en strijt op 24zijn eygen cost ende die ghene die den outaer dient, tis wael 25redelic, dat hi vanden outaer levet’. Nu voort machmen vragen: 26‘Hoe coomt dat toe, datmen ghemeenliken seit, dat Cristus broot 27⁺ plach te bidden?’ Ic meen dattie | lollaerts ende ypocriten, die 28liever hebben goet ende heylich te schinen of te heten ende nijt 29te wesen, dan te wesen ende nijt te schinen of te hieten, dat hebben 30[si] voort gezet, op datsi te bet onder Cristus roc haer valschede ende

1. E. rechte arm brodebidders. F. recht arme b. 3. B.D.E. en hebben dan. 3-4. F. hebben dan..... lodders mit onrecht nijt genomen die drie aelmissen. 4. F. [arme]. 7. F. bibentes escas que. 8. E.F. die spise die biden. 9. F. arme luyde. 10-11. F. predikende doepen zouden, die zielen cureren. 12. F. souden si. E.F. nootdroft. 14. F. Gods ende. 16. E. wilt niet meer van yemant die. 16. F. wilt niet meer van yemant bidden die gi helpt dan nootdroft ontfaen. 20. E. [rechten] armen. 20-21. E. [mer als...... toebehoort]. 23-24. E. op zijns zelfs cost. 29. E. [dan te...... hieten].

1) Hs. bidden.

+ fol. 25a

2) Vergl. Luc. 10, 7.

3) Matth. 10, 8.

4) Vergl. 1 Cor. 9, 7.

5) Vergl. 1 Cor. 9, 13.

+ fol. 25b

[p. 61]

tekstkritische noten

1loosheden moghen bedecken, op datsi zonder arbeyt wel eten, 2drincken ende ledich moghen gaen.

3Ten vierden is ghezeit, dat hi gherechtich sal wesen. Nu mach 4hier yemant seggen: ‘Hebdi hier voor nijt ghezeyt, dattie coninc 5ende zijn raet gherechtich zullen weesen, ende nu segdi, dat gherechtichede 6mede den ridder toe behoort? Behoort dan gherechtichede 7enen ygheliken toe’? Hierop antwoort Aristotiles aldus: 8Morales virtutes existimandum oportere quidem participare omnes, sed 9non eodem modo, sed quantum unicuique ad opus suum; propter quod 10principem perfectam habere oportet moralem virtutem Dat te seggen 11is: ‘Voerwaer het is wael te vermoeden, dat een ygelic minsche 12noot is mede deelachtich te wesen vanden doechden ende van hoor 13werken, nijt alleens, mer een ygheliken nae zinen staet; waer omme 14het noot is enen prince, dat hi in doechden volmaect zi’. Dat dan 15een doechde enen ygheliken minsche nijt ghelijc toe en behoort, 16bewise ic aldus: want een ygelic goet ridder is van rechte sculdich 17⁺ | sinen goeden prince ende zinen lantsheer eer ende reverencie 18in nygen, in bughen, in dienst te doen ende alle sijn geboden, 19die hi mit rechter reden doen mach, nae zijn vermoghen te volbrenghen. 20Die prince enen ygheliken goeden ridder van zinen lande 21weder sculdich is eer, reverencye, nijt in nigen, in bugen, in hoet 22of in caproen voor hem of te doen, want dat waer hem beyden 23confuuslic, mer nae zinen staet ende verdient op te trecken, tot 24zinen rade te roepen, zijn dienst hem te bevelen of hem mit ghiften te 25versien. Voorwaer tis een ygelic groot ende eerlic, dat zijn gheboren 26lantsheer hem daer goed ghenoech toe kennet, dat hi hem een van 27allen beveelt of doet. Mer nu machmen hier vragen: ‘Sel een prince 28enen ygheliken ridder even veel eer bewysen’? Dantwoorde: ‘Neen 29hi, mer hi sal den alren edelsten, diet alrebest verdient hevet, alremeeste 30eer doen ende daer nae een ygheliken nae zijn verdiente’. 31Hier omme, als een prince wat aen is bestorven, daer hi van recht 32[is] zijn goede ridders mede sculdich is te versien, of als hi ghiften 33gheven wil ende die ontscamel ghierighe, die altoes dat vet vanden

4. E. En hebbic. 5. E. seg ic. 7. E. ygheliken ghelijc toe. 8. E. quidam. 14. E. is. 16. F. dat bewise. 21-22. E. in hoedt in hovel. 21-22. I. in nighene of sijn hooft te ontdeckene want. 25. F. groot eer dat. 25-26. I. Want voorwaer het is elken goeden riddere groote eere, dat hem zyn rechte geboren landsheere daer toe. 27. F. zijn diensten beveelt. I. bevele of doe bevelen. 28. E. eeren bewysen. F. [eer]. 29. F. ende diet. 31. E. is anbestorven. F. is angestorven. E.F. [is]. 33. E. gheven sel.

+ fol. 25c

[p. 62]

tekstkritische noten

1pot hevet ghehadt ende zinen sac wel hevet ghevult, omme die 2⁺ plumen, die hi hevet | ghelezen, daer si nijt en waren of omme 3enen vont, dien hi ghevonden heeft, die beter nijt ghevonden 4waer, staet ende seit: ‘Lieve heer, ic heb u lange ende trouwelic 5ghedient, ic bid u, dat gi my of minen kinderen dit goet gheven 6wilt!’ so sal die heer wijslic omme sien, of daer enich edel man 7in sinen lande is, die dat bet mit reden toe behoort ende dien sal 8hijt gheven. Mer ist zake, dattie prince also edel van hem selven 9is, dat hi nijt weygheren en can, of dat hi om veel zaken, die hem 10alle dage yegenen ende moeten dat nijt ghedencken en can so sal 11sijn goede vrouwe, die van rechte omme hoors heren eer sculdich 12is te arbeyden, dat besorgen ende seggen: ‘Lieve heer, siet daer op 13dien goeden edelen ridder, die omme uwen wille manige vrese 14ende arbeyt heeft geleden; die omme uwen wille ghevanghen, 15ghescat of ghequetst heeft gheweest; die van zijn eyghen edelheit 16also wort ghedwongen, dat hi nijt en can bidden, al waert zijn 17noot. Ic bid U, dat ghi hem die eer gonnen wilt ende hem dit 18gheven wilt’. Ende als dit aldus valt, hebbense alle drie mit 19rechter¹⁾ reden groot eer. Die prince ende zijn vrouwe, overmits 20datsi merken ende weten, wien ende waer omme si geven zullen 21ende die goede ridder²⁾, overmits dat hijt wel heeft verdient. Mede 22⁺ als een proeven of een kerc | verschijnt, die een prince toe behoort 23te gheven, so sal hi sien, wie der orberlicxste ende profitelicste 24toe is, die dat volc mit woorden ende mit werken leren ende tot 25enen goeden leven brengen can, ende dien is hise sculdich te 26gheven. Mer neen, coomt daer een souterpape, die cume zijn Pater 27noster, mer smeken ende ghelt gheven can, die³⁾ gevetmen drie, 28vier kerken, al soude die arme gheleerde manne omme der lude 29broot gaen. Nu moechdi seggen: ‘Die paeus ende die geestelike 30prelaten, die doen also, macht dan een weerlic prince nijt doen’?

4. E. ende truwelic ende wel. F. lange trouwelike ende wel. 7. E.F. toe behoort of verdient heeft ende. 10. E. [alle dage] ieghenen ende [moeten]. F. beiegenen ende gemoeten dathi niet bedencken. 11-12. F. sc. is te dencken ende dat te besorgen seggende. 13-14. F. [die omme...... gheleden]. 14-15. F. ghevanghen ende ghequetst. 16. E. bedwongen. 17. F. hem noot. 19. E.F. rechten reden. 22. E.F. proven of een kercke. 23. E. wie dat oirbaerlicste e.p. daertoe is. 25. F. hi[se]. 26. C. die kume. F.G. nauweliken. 27. B. can mer sm. 26. vlg. I. Paternoster can of verstaet meer wel looftuten, smeken, lavetten ende ghelt gheven can, die gheeft men de beneficien van der kerken al souden die arme, wel gheleerden om. 27. D. mer spreken. 27-28. C. men IIII of V kerken. H. men die kerke. 28. E. man ende goet van leven om. H. [manne].

+ fol. 25d

1) Hs. groter.

2) Hs. ridders.

+ fol. 26a

3) Ingevoegd naar de andere Hss.

[p. 63]

tekstkritische noten

1Dantwoorde: dattet die een, noch die ander nijt en mach van 2recht doen, Mer overmits dattet dageliken valt, so heeftet Iheremias, 3die prophete, zwaerliken beclaget aldus: Grex perditus factus populus 4meus; pastores enim eorum seduxerunt eos¹⁾, canes muti, non valentes 5latrare²⁾, lupos a gregibus suis coarcere debuerant, sed ipsi lupi sunt 6in suos, nec de sua suorumve salute curantes, se cum gregibus suis 7in foveam mortis eterne precipitant. Dat aldus veel beduut: ‘Mine 8volc is gheworden een verloren cudde. Voorwaer hoor harders 9hebben hem verleit, stomme honden, die nijt bassen en moghen; 10si souden die wolve van horen cudde hebben gheweert, mer si sijn 11⁺ wolve onder die hore; nijt sorghende om hoor | noch om hoor 12ondersaten zalicheit, werpen si hem selven mit horen cudde in die 13sloot der ewigher verdomenissen. Waer omme Cristus seyde aldus: 14Ve vobis, Scribe et Pharizei, qui habetis clavem sciencie nec intratis, 15nec alios intrare permittitis³⁾. Dat te seggen is: “Wee u, gheleerde 16lude, papen ende clercken, ghi die hebt den slotel der kůnsten, 17waer mede ghi in hemelrijc soudt gaen; mer ghi en gaetter nijt 18noch ghine ghehenget nijt, datter ander lude gaen”. Dat si nijt en 19ghehengen, dat ander lude in hemelrike gaen, bewyse ic aldus: 20want die ongheleerde lude argueren nae dezer manieren: waer 21oncuuscheit, valscheit, onrecht ende ghiericheit zůnde, die papen 22ende die clercken en soudent selver nijt doen⁴⁾; mer want sijt 23doen, die den rechten wech wael kennen so moghen wijt, ongheleerde 24lude, wael doen. Mer voerwaer, aldus en sout nijt zijn! 2525 Want Cristus heeft ons openbaer aldus toeghesproken: necesse est 26ut fiant scandala⁵⁾. Dat beduut: “Tis noot dat scande ghescien”. Mer 27nu siet, wat hi selver hevet ghezeyt: Ve tamen illi, per quem scandala 28fiunt’⁵⁾! Dat beduut: ‘Mer wee den ghenen by wyen scande 29⁺ ghescien’. Wee, wee vorwaer den ghenen, zijn si pape of | clerc, 30sijn si ridder of knecht, die een saec zijn, dat Joseph den⁶⁾ Hysmaheliten, 31Cristus den Joden wort vercoft!

1. E. Die antwoorde is. 1-2. F. [Dantwoorde...... recht doen]. 2. E. daghelics ghevalt. 2-3. F. also Iheremias zeyt die propheet. 3. E. [factus]. 6. F. nec suos. E. suorumque. F. sed. 7-8. E.F. mijn volc. 8. F. herde. 9. F. zy verleit. 12-13. E. salicheit, him selven m.h.c. werpen si inde graft. 13. E. aldus seit. 17. E.F. gaet daer niet in. 18. F. ghedoecht. E.F. ingaen. 19. F. hengen. 22. E. oec niet doen. 22-24. F. [mer want...... wael doen]. 25. E.F. aldus gheseit. 26. F. scandula. 27. E.F. hi voort. 29-30. E.F. papen, zijn si clercken, zijn si ridderen, sijn si knechten. 30. E.F. Joseph den.

1) Jerem. 50, 6.

2) Jes. 56, 10.

+ fol. 26b

3) Vergl. Luc. 11, 52.

4) Ingevoegd naar E.F.

5) Matth. 18, 7.

5) Matth. 18, 7.

+ fol. 26c

6) Ingevoegd naar E.F.

[p. 64]

tekstkritische noten

1Ten vijften, overmits dat enen goeden ridder dicwijl manich dinc 2ghemoet, so ist wel redelic, dathi lijtsamich ende verduldich si, 3want verduldicheit is een edel doghet¹⁾, by welker doghet een 4minsche ten eersten, als hi in zuucten of in smarten is, die pijn 5verwint. Want wanneer een minsche mit groten zuucten bevanghen 6is, lijdt hi die verduldeliken so worden sine craften ende sijn zinnen 7van binnen te vreden ghezet, wt welken vrede die zinnen van 8buten veel te min worden ghepinicht. Ende aldus is des verduldichs 9minschen pine veel te minre ende hi is bat ghescict ghezont 10te werden. Hier omme ist, als een goet doorsocht medicus enen 11ziecken minsche visiteren sal, so toont hi hem mit enen lachenden 12monde een vrolic blide ghelaet ende seyt: ‘Vrient, hebbe goeden 13moet; het is al sonder vrese. Ic sal u bider hulpen Godes wael 14ghenezen’, al ist, dattie minsche in groten vreezen ende mit 15zwaren zuucten bevanghen is. Ende dit doet hi, want hi wael 16⁺ weet, dat hope ende verduldicheit somwijl den ziecken meer helpt, | 17dan die medicijn ende dat onverduldicheit dicwijl die minsche ter 18doot brengt. Hier omme ist, dat Seneca aldus seyt: Dolor paciencia 19vincitur. Dat te seggen is: ‘Pijn ende verdriet wordt mit verduldicheit 20verwonnen’. Die reden is dit: want die verduldelic hem 21lijt is recht of hi die pijn ende verdriet al willens doechde. Nu den 22willighen en is gheen dinc zwaer of verdrietlic. Hier machmen 23vragen: ‘Sel een minsche begheren siec te weesen of pijn te doghen’? 24Dantwoorde: ‘Neen hi’! want Seneca seyt aldus: Non sum ita 25demens ut egrotare²⁾ cupiam, sed si egrotandum fuerit, nichil intemperate 26molesteque faciam optabo. Tormenta a me abesse velim, si 27sustinenda fuerint, ut me in illis fortiter, honeste, animoseque geram³⁾ 28optabo; non igitur incommoda optabilia sunt, sed virtus.⁴⁾ Dat te 29segghen is: ‘Ic, Seneca, ben nijt so dwaes, dat ic begheer siec te 30wesen, mer ist, dat ic siec moet wesen so begere ic, dat ic in 31mijnre zuucten nijt en moet doen dat onzedich ende verdrietlic is. 32Ic begeer, dat die pijn van my si, mer ist, dat ic emmer pijn dogen 33moet, so begeer ic mi in dier pijn starclic, eerlic, ende moedelic

6. E. verduldichliken. 8. E. ghepinet. F. ghepijnt. 9-10. E.F. tot ghesont te worden. 10. F. dat een. 10. F. medicijnre. 11. F. toecht. 13. E. Ic hoop u.E.F. van Gode. 15-16. E.F. weet wel. 17. E.F. verduldichede. 17. ziecken. 20. E. [Die] Reden is dese. 21. E.F. of verdriet. 22. F. noch verdrietlick. 25. F. egrotare. 26. F. [tormenta a]. 27. F. fortior. 28. F. [non igitur]. 32. E. vmmer. F. ymmer. 33. E.F. ic, dat ic.

1) Hs. goet, verbeterd naar de andere Hss.

+ fol. 26d

2) Hs. egrotari.

3) Hs. gerens.

4) Sen. Epist. 67, 4.

[p. 65]

tekstkritische noten

1te dragen’. Waer om deze voerscreven Seneca aldus seyt: Non contempnet 2⁺ se sapi | ens eciam si fuerit minime stature; esse tamen procerum 3se velit; malam valetudinem si tolerabit, bonam optabit; si 4dabitur electio, meliorem sumam. Dat te seggen is: ‘Die wyse minsche 5en sal hem selven nijt versmaden omme dat hi cleen van lichame 6is, al woude hi wel, dathi groot waer; ist zake, dathi onghezont 7is, hi sal begheren ghezont te weesen. Waer omme ist datmen my 8die kůere geeft, so sal ic dat beste kyesen’. Ten anderen so verwinnet 9verduldicheyt die wreetheit. Wat is enen wreden minsche 10beter, dan dat hi zinen wille vercryghe? Voerwaer, nijt! Ten derden 11so versterct ende verblijt verduldicheit die bedrůcte herten, als ons 12Seneca, doe hi van Neronem, sinen scolyer, ghevanghen was, wel 13bewijst aldus, doemen hem seyde: ‘Du moste sterven’, doe antwoorde 14hi nae dezer manier: Hac condicione intravi (ut)¹⁾ exirem²⁾; 15hominis natura est, non pena³⁾; stultum est timere quod quis evitare 16non potest⁴⁾. Dat te seggen is: ‘Op dese voorwaerde bin ic op 17eertrijc ghecomen, dat ic sterven sal; des minschen natuer en is 18gheen pijn; het is een dwaes, die hem ontsiet des hi nijt ontgaen 19en mach’. Mede doemen hem seyde: ‘Du sulte in dijn joncheit 20sterven’, doe antwoorde hi aldus: Hoc unum est quod eque ad iuvenem 21⁺ et ad senem pertinet⁵⁾; cum amplius vivere non possum, hoc est senectus | 22mea⁶⁾. ‘Sterven is een dinc, dat also wel den jonghen als den 23ouden toe behoort; als ik nijt langer leven en mach, dat is mijn 24outheit’. Mede doemen hem seyde: Multi gladii in te convenient⁷⁾, 25‘Veel zwaerden zullen in di over een comen’, doe antwoorde hi 26aldus: Que cura, quam multa sunt vulnera; non potest esse amplius 27quam unum mortiferum. Dat te segghen is: ‘Wat leyt daer aen, 28hoe vele wonden datter zijn; daer en mach nijt meer dan één doot 29zijn’. Mede doemen hem seyde; Male de te loquuntur. Dat te 30seggen is: ‘Men seit quaet van di’, doe antwoorde hi aldus: Omnes 31bene loqui nesciunt; faciunt non quod melius est, sed quod solent⁸⁾.

1. E.F. dragen mach. 5. F. [selven]. 11. E. ende verwint. 12. F. Seneca seyt, doe. 16. F. possit. 18. F. dat hi. 22. E.F. Dats te seggen: sterven. 22. F. [al]so. 29. E. wesen.

+ fol. 27a

1) Ingevoegd naar de andere Hss.

2) Sen. De remediis fortuitorum 2, 1.

3) Vergl. Sen. De remediis fortuitorum 2, 1. De vertaling geeft den zin niet juist weer.

4) Sen. De remediis fortuitorum 2, 3.

+ fol. 27b

5) Sen. De remediis fortuitorum 4, 1.

6) Sen. De remediis fortuitorum 4, 3, hier staat si plus.

7) Hs. conveniunt.

8) Vergl. Sen. De moribus liber 41: Bene autem loqui nesciunt. Faciunt non quod mereor ego, sed quod solent ipsi. Sen. De remediis fortuitorum 7, 2. Bene onim nesciunt loqui. F.n. quod m.s. quod solent.

[p. 66]

tekstkritische noten

1Dat te segghen is: ‘Alle die lude en kunnen gheen goet segghen; 2si doen nijt dat best si gedaen, mer datsi pleghen te doen’. Mede 3doe hem een claechde, dat hi zijn ghelt verloren hadde, antwoorde 4hi aldus: Et illa, quam multos perdidit! Eris in via expedicior, 5domi tucior; exoneravit te fortuna et tuciorem posuit locum¹⁾. Dat 6te seggen is: ‘Dat ghelt heeft ghedaen, dat manich minsch verloren 7is; du zulste te snelre wesen inden wege, te zekerre binnen den 8huze; die avontůer heeft u²⁾ ontlast ende ghezet in eenre zekerre 9⁺ stede’. Pauper enim securius dormit | in palea quam dives in purpura. 10Dat te seggen is³⁾: ‘Voerwaer die arme zekerre slaept in dat caf, 11dan die rike in dat purpur’. Hier omme seit Boëcius aldus: O dives, 12qui nunc gladium sollicitus pertimescis, si huius vye vacuus viator 13intrasses, coram latrone cantares. Dat te seggen is: ‘O du rike, diestu 14eenpaerlike dat zwaert⁴⁾ ontsieste⁵⁾, waerstu mit ydelen budelen 15in desen wech ghecomen, du soudest voor den moordenaer singen’. 16Mede doe Job alle zijn kijnder, zijn goet ende zijn ghezonde hadde 17verloren, seyde hi aldus: Nudus egressus sum ex utero matris mee, 18nudus revertar illuc⁶⁾. Dat te segghen is, ‘Ic bin naket ghecomen 19wt mijnre moeder lichaem ende ic zal weder naect daerwaert keren, 20totter erden, mire moeder, daer ic of ghecomen bin’. Mede seyde hi 21oec aldus: Dominus dedit, Dominus abstulit; sicut Domino placuit, 22ita factum est; sit nomen Domini benedictum⁷⁾. Dat te seggen 23is: ‘Die Heer heeft gegeven, die Heer heeft ghenomen; also 24alst den Heer behaechde also ist ghesciet; des Heren namen si 25ghebenedijt’. Aldus sal dan een ygelic goet minsche, is hi ridder, 26⁺ is hi knecht, in al dat hem God verleent verdul | dich weesen.

27Ten sesten sal een ridder in allen desen doechden, ghelijc als 28wy vander coninghinnen voerseyt hebben, volstandich wesen. 29Want: In Olimpiadibus non optimi et fortissimi coronantur, sed 30agonizantes, id est, usque ad finem perseverantes. Dat te seggen is: 31‘In die spelen of opten berch van Olimpen so en worden die

2. E. dattet beste is ghedaen. F. dat best is ghedaen. 7. F. [te] snelre. 8. E.F.u. 8. F. seker. 10. E.E. Dats te seggen. 16-17. F. al sijn kinderen [zijn goed ende zijn ghezonde] verloren had. 17. F. de. 18. E.F. illuc. 24. E.F. name. 25-26. E. is hi heer is hi. 28. E. volstandich leven. 29. F. In O. staet ghescreven, non.

1) Sen. De remediis fortuitorum 11, 3.

2) Hs. ons, veranderd naar E.F.

+ fol. 27c

3) Ingevoegd naar overeenkomstige plaatsen in het Hs.

4) Hs. zwaerst.

5) Hs. ontsiestu.

6) Hs. illic. Job 1, 21.

7) Job 1, 21.

+ fol. 27d

[p. 67]

tekstkritische noten

1starcste ende die beste gheboren¹⁾ nijt ghecroont mer alleen die²⁾ 2volstandich zijn tot inder doot’. Dat dan een ridder in allen doochden 3totter doot toe volstandich sel wesen, wort ons bewijst in die 4ghulden sporen, die hi aen zinen voeten draecht. Mer nu machmen 5hier seggen: ‘Als een ridder van jaren out ende van lichame 6cranc is, hoe sal hi dan ridderlike starcheyt, moedicheit ende alle 7ander edel werken, die enen goeden ridder mit eren toe behoren, 8moghen volbringen?’ Dantwoorde: ‘Als van natuerliker outheyt 9of van ghebreke des lichams deze goede ridder deze voerscreven 10ridderlike werken³⁾, overmits dattie ziel van buten zonder hulpe 11des lichams nijt en mach, nijt wercken ende volbrengen mach, 12so sal hi nochtan van [buten] binnen moghentich wezen, van 13rade starc ende moedich van begeerten, ende aldus so is hi volstandich 14tot inden doot. Mer neen, men vijnt manighen minsche. 15als hi al zijn | leven in quader ghenůechten zijns lichams ende 16⁺ in groten zunden over heeft ghebrocht, als hi die van outhede ende 17cranchede nijt meer hantieren en mach, denct hi in sinen moet: 18“Och, dat ic deze werken nijt meer doen en mach! Tis my leet, 19dat icker nijt meer en dede, doe icse doen mocht”. Ende dit ist 20dattie propheet zwaerlic beclaecht aldus: Sordes eius in pedibus 21eius⁴⁾. Dat aldus veel te segghen is: “Die quade begheerten zijn 22hem tot inden lesten van den leven”. Sijn die voeten nijt dat 23nederste of dat leste van den minsche? Daer sal die ridder mit 24goeder begeerten ende tot allen doechdeliken werken ghulden sporen 25dan draghen. Overmits manich ghelijc dat dat gout mit goeden ridders 26heeft, so isset hem zunderlinghe gheoerloft dat gout te draghen.

27Die punten des gouts zijn deze. Eerst so ist gout over alle 28metale dat beste ende dierberste; aldus hoort enen goeden ridder 29toe, dat hi onder alle ander lude die beste ende doghenste si. 30Ten anderen so is dat gout alrebest getempert ende aldus hoort 31enen goeden ridder toe, dat hi onder alle ander lude die alre-

1. E.F. starcste of die beste gheboren. 4. E. in sinen voet. 5. E. [hier] vraghen. 7. E. [edel]. 7. E. mit rechte. F. [mit eren]. 9-10. E. voerscreven ridderlike werken. F. goede ridderlike werken. 11-12. E. lichaems niet werken noch volbringhen en mach so sal. F. lichaems niet werken en mach so sal. 17. F. meer doen en. 22. E.F. van horen. 23. F. Daer om sal. 25. E.F. ridder. 27. E.F. onder. 29-30. F. dat beste doe ende die dogenste zy. 30. E.F. behoort. 31. E. alle goede luden.

1) Hs beste ende die starcste gheboren.

2) Hs. die alleen.

3) Hs. punten.

+ fol. 28a

4) Threni 1, 9.

[p. 68]

tekstkritische noten

1sachtmoedichste sal wezen. Ten derden so is dat gout alreghenůechlicste 2ende also is oec een goet ridder. Quis enim non diligit 3⁺ eum, quem virtute¹⁾ mag | na pollere sciat! Dat te seggen is: “Wie 4en minnet den ghenen nijt die hi weet dat groot ende scoon van 5doechden is!” Ten vierden soe en mach dat roest nijt op dat gout 6wynnen, in welken ons beteykent wort, dat noch driegen, noch 7smeken, noch gheenrehande onredelike pijn enen goeden ridder 8en mach verwynnen. Want hi omme gheen goet, pijn of om anders²⁾ 9enich dinc datmen hem voorbrengen en mach, doen wil, dat Gode 10ofter rechter reden teghen is. Ten vijften so en wort dat gout 11van den vier luttel of nijt verteert; also en wort die goede ridder 12in den strijt luttel of nijt versaecht. Quia fortis in omni actu 13fortitudinis delectatur adminus penes intellectum. Dat aldus veel te 14seggen is: “Want die starc es, heeft ghenůecht van bynnen in enen 15ygheliken goet, starc werc, dat hi volbrinct”. Ignis enim aurum, 16temptacio virum probat. Dat te seggen is: “Dat vier bewijst die 17doechde des gouts ende die noot bewijst die starcheit des ridders”. 18Hier omme seyt ons Seneca aldus: Nichil enim, inquit³⁾, michi 19videtur infelicius eo cui numquam advenit aliquid adversi. Non enim 20licuit [enim] se illum experiri⁴⁾. Gubernatorem in tempestate, militem 21⁺ in acie belli intelligas⁵⁾. Dat beduut: | “Nijt” [en] seyt Seneca en 22denct my onsaligher dan die ghene, die nie wederspoet en hadde. 23Voerwaer die mensche en was nie gheoerloft hem selven te kennen. 24Den goeden stierman selmen in den storme kennen ende den 25goeden ridder in die scarpheit des strijts’. Ten sesten, hoemen dat 26gout mit ander metal menget, altoos worttet int vůer zůver ende 27scoon gevonden. Also is een goet ridder; mit so wat luden hi 28omme gaet, of wat zaken hem yeghenen, altoos wert hi in doechdentlike 29werken volstandich ghevonden, wanneert noot is. Necesse 30enim est virtutem habentes virtuose operari quandocumque et quocienscumque 31fuerit oportunum. Dat bedůůt: ‘Voorwaer, so moeten die 32ghene die die doechde in hem hebben doochdentlike werken doen

1. E. ten derden mael. 8. E. niet en m.v.E. anders 9.9. F. voirt brengen mach. 10. E. teghen gaet. F. yegens draecht. 11. E. vuyr of erghens of luttel of niet verteert. 19-20. E. non licuit enim se ipsum illum. 21-22. E. en duncket. F. en dunct. 22. E. hadden. 25. B. Ten lesten. 27. F. guet ende sc. 29-30. E. in den doechden ende doechdelike werken. 32. F. van node so. 32. F.H.I. deuchdelike wercken doen.

+ fol. 28b

1) Hs. virtutem.

2) Hs ander.

3) Hs. inquid.

4) Vergl. Sen. Dial. 1, 4, 3.

+ fol. 28c

5) Sen. Dial. 1, 4 5.

[p. 69]

tekstkritische noten

aant.

1also dicke als noot is’. Ten sevenden maect dat gout des minschen 2herten ende die ander principael leden starc; also doet een goet ridder 3in die noot des strijts alle die bi hem zijn. Ende mede so bescermet 4hi met vroetscapen, starchede ende mit ander dogheden die ghene, 5die hem zijn bevolen nae zijn vermoghen, ghelijc als dat gout die 6minsche bescermet van lazarie, rude¹⁾ ende van alle ander zůůcten 7daer des minschen vel of wert doorgheten. Ten achtende so is 8⁺ dat gout onder alle ander | metale dat zwaerste; also sal een goet 9ridder onder alle ander slechte lude die alremeeste ende beste 10worden gerekent. Want na den Latijn wort een ridder miles ghehieten. 11Mille dat is duzent, want onder duzent mannen en vijntmen 12somwijl nijt enen man, die mit reden ridder mach weezen. Mede 13onder duzent ridderen, die alle ridder oorden aen hebben ghenomen, 14soe vijntmen nu cůům een, die mit rechte nae dezen voorseyden 15doochden ridder is. Mede alsmen enen goeden ridder in 16enen strijt verliest, so salmen hem zeer beclaghen ende voor duzent 17ander mannen rekenen. Mer alsmen enen onsalighen ridder, die 18altoos mitten cockoc begheert te broeden in zijn nest, mit craft 19daer toe brenget, dathi ten stride coomt, wort hi dan nijt wt coenheit, 20mer wt bloetheit of mit quader avontůer doot gheslaghen, 21so en sal men nijt meer dan die scande, die die prince of tgemeen 22heer daer of hebben, moghen beclaghen.

23Ten sevenden soe hebben wy ghezeyt, dat een goet ridder 24trouwe sal weesen zinen gheboren lantsheer ende alle ander goede 25ridderen, die in dien lande ghezeten zijn, also dat een yghelic als 26hi zinen lantsheer of sinen mede ridder in node siet om hem daer 27⁺ wt te helpen ende hi hopet selver te ontgaen²⁾ zijn lijf in die | 28vreze des doots te setten. Gheliken als wy lezen van tween edelen 29ridderen Pictagore discipulum, daer die een of was gheheten Damon 30ende die ander Physias, die onderlinge malcander also trouwe 31waren, als dat doe Dyonisius, coninc van Ceciliën, den enen van 32hem beyden wilde doden, die hi enen tijt settede in welker stede

1. E. menich waerven ende dicke. F. dicke ende also menichwerf alst noot is. 6. B.C.D.E. lazarie rude ende. 6. F. lazarie ende van menigerhande ander ziekten. 7. E.H.I. ten achtsten. F. ten achten. 7. H.I. duergheten als ruwich, dropicheden. 14. E. mit reden. F. mit rechter reden. 14-15. E. voirseiden punten. 15-16. F. in den strijt. 19-20. F. mit koenheit. 20. E. wt quader. 21. F. [dan]. 25. F. [die] in enen lande gheseten [zijn]. 27. F. ende zijn lijf. H.I. ontgane poocht sijn. 29. E. discipulen. F. Pictagoras discipulen. 30. E. ghetruwe. 32. E.F. woude. E.F. [stede ende].

1) Ingevoegd naar B.C.D.E.

+ fol. 28d

+ fol. 29a

2) Zie de aanteekening.

[p. 70]

tekstkritische noten

1ende tijt hi sterven soude, doe begheerde die ridder vorseyt, den 2coninc voorscreven zijn ghezelle te borge te setten, op dat hi 3thuus mochte trecken ende zijn dingen ordineren. Sijn ghezelle 4gaern zijn borge wort ende voor hem in die gevangenisse ghinc. Doe 5die tijt van den coninc voorseit begonste te comen ende die ridder 6zijn ghezelle nijt en quam, doe seyden si allegader, dathi dwaesliken 7hadde ghedaen, want hi voor zinen ghezelle sterven most. Doe 8antwoorde hi, dat hem van zinen ghezelle nijt en twyvelde, hine 9souden wel losenen. Ende doe die ure, die die ceninc ghezet had 10quam, losende die een ridder den anderen, die voor hem borghe 11was gheworden ende altehant verwonderde dien coninc zeer van 12der groter stadicheit ende trouwe deser tweer ridderen ende hi 13vergaf hem die pijn ende begheerde op hem beyden, dat hi in zulker 14trouheden hoor derde ghezelle mochte zijn. Wat is enen coninc 15of enen groten prince ghenůechliker ende betere, dan dat zijn 16⁺ ridderen ende zijn goede lude hem ende malc | anderen onderlinge 17ghetrouwe zijn tot inder doot! Voorwaer, so wanneer zijn vianden 18dat vernemen ende weten, soe laten si hem veel te bat mit vreden 19ende mede ander vreemde heren begeren des veel te meer, wt 2020 goeder herten, mit hem vrientscap te hebben.

21Ten achtenden is ghezeyt, dat een goet ridder sal wesen ontfarmhertich. 22Wat ist dat een ridder meer versiert, dan als hi den 23camp heeft ghewonnen, dat hi dan sinen viant te ghenaden neemt 24ende leven laet, dien hi doden mach. Vere¹⁾ pocius est opus tyranni 25quam militis, adversarii non victoriam sed cruorem sitire. Dat te 26segghen is: ‘Voorwaer, tis meer eens quaets tyrannen werc te 27begheren dat bloot of die doot van zinen viant dan zinen viant te 28verwynnen’. Als een goet ridder sinen viant verwonnen heeft, die 30ghenade begheert of hem verwonnen gheeft, wort hi dan by Gode 0nijt zeer ghelikent, daer wy alle of leven, dat hi dan zinen viant zijn leven laet of weder ghift, dathi hem nemen mach? Voorwaer, daer wert zijn doecht, die hi van bynnen heeft, alte zeer mede gheopenbaert. Nu want een goet ridder nae al zijn vermoghen Gode

9. E. lossen. F. lossenen. 10. E.F. lossede. 11 F. hem die coninc. 12. F. trouwe die dese ridderen onderlinge hadden. 14. E. trouwen. 14. E.F. wesen. 17. F. totter. 17. E.F. [so]. F. hoeneer. 18. F. wel te bet. 19. F. [begheren]. 19-20. E.F. [wt goeder herten]. 22. E.F. goeden ridder. 24. F. wel doden mochte. E.H.I. vere. 29. E.F. onder die voete verwonnen. 30. F.v. heeft. 32. F. benemen.

+ fol. 29b

1) Hs. veras. veranderd naar E.H.I.

[p. 71]

tekstkritische noten

1fol. 29c sculdich is | nae te volghen, et misericordia dei super omma opera 2eius¹⁾, dat te segghen is: ‘Gods ontfarmicheit staet ons minschen 3te rekenen boven allen zinen werken’, so sel dan een yghelic minsch 4begheren ontfarmich²⁾ te wezen mit Gode, op dat God ten lesten 5in zijn uterste oordel over ons ontfarmich wil weesen.

6Ten neghenden ende ten lesten hebben wy ghezeyt, dat een 7ridder toe behoort minlic te wezen. Waer omme ghi weten zult, dat 8minne nae dat my dunct is een orbaerlic ghenůechlic bant, mit 9welke bande God ende die natůer die vriende te samen heeft 10gheknocht, also dat een yghelic begheert den anderen oerberlic, 11ghenůechlic of zalichlic te wezen. Waer omme ons Tullius aldus 12seyt: Ego vos hortor ut amiciciam omnibus rebus humanis anteponatis. 13Nichil enim est tam nature aptum, tam conveniens ad res adversas 14vel prosperas³⁾. Nichil vero a diis immortalibus datum est hominibus 15melius amicicia, excepta sapiencia⁴⁾. Dat te seggen is: ‘Ic Tullius 16rade u al dat ic mach, dat ghi vreentscap boven allen minscheliken 17dinghen wilt rekenen. Want voerwaer, gheen dinc en is der 18⁺ min | scheliker natůer also orbaerlic, alsoe bequaem in voorspoet 19of in wederspoet. Want voerwaer gheen dinc en is den minsche 20beter ghegheven van Gode dan vreentscap, tensi alleen wijsheit’. 21Hieromme seyt Aristotiles aldus: Natura neque habundans in superfluis, 22neque deficiens in necessariis ipsam amiciciam humano generi 23necessario instituit in tantum quod videmus homines quantumcumque 24ignotos in erroribus viarum se invicem per amiciciam diligere. Dat 25te seggen is: ‘Die natuer, die in overvloedicheit nijt te veel en set 26noch te luttel in dat noot is, hevet die vrientscap der minschelicheit 27also inghezet, dat wy sien, dattie lude, hoe vreemde si malcander sijn, 28in vreemden weghen [hem] malcanderen mit vreentscappen minnen 29ende hem verenighen. Voerwaer vrientscap is een ygheliken minsche 30orbaerliken. Eerst den jongen kijnderen. Hoe souden die leven, 31wassen ende op mogen comen het en waer by natuerliker vreentscap, 32die die ouders totten kijnderen hebben. Hoe soude oec die 33moeder of een voetster alle die arbeyt, verdriet ende moynisse 34moghen verdraghen, die een jonc kijnt over hem heeft ende eyschende

4. E.F. ontfarmhertich. 4. E.F. ontfarmhertich. F. Hi ten l. 5. E.F. ontfarmhertich. 10. F. gheert. 14. F. prosperas vel enim a diis. 15. F. [melius]. 23. F. instituetur. 27. E. dat die vreemde luden. 28. E. weghen malcanderen. F. wege hem malcanderen. 32. F. of die.

1) Psalm 144. 9.

2) Hs. ontfarmicheyt.

3) Vergl. Cicero, De amicitia V.

4) Vergl. Cicero, De amicitia VI.

+ fol. 29d

[p. 72]

tekstkritische noten

1is, hadse God mit natuerliker minnen nijt te samen gheknoft. Ten 2anderen so is minne den jonghelingen van node oerberliken omme 3⁺ te leren hem¹⁾ te regeren, op datsi in doechden op mo | ghen wassen 4ende ten lesten gode volmaecte lude moghen worden. Proni enim 5sunt sensus hominum ab adolescencia in malum²⁾. Dat te seggen is: 6‘Voerwaer, der minschen zynnen zijn van der joncheit bereyt tot 7quaetheyt’. Hoe soude een vreemt manne alle dien groten zwaren 8arbeit, die alle die kijnder van eenre heelre scool eyschen, moghen 9doen, hadde hi daer gheen natuerlike minne toe? Voerwaer ic 10mene en dede die minne ende dede dat loon, dathi van Gode hoopt 11tontfaen, hine mochts nemmermeer doen. Want: Inter opera caritatis 12minimum non est errantem ab erroris semita revocare. Dat is: Onder 13die werken der ontfarmherticheyt soe en ist dat minste nijt den 14dwalenden te brengen totten rechten weghen. Ten derden so is[t] 15vrientscap den mannen ende den wiven enen ygheliken tot zinen 16werke orberliken, want als wy ghezeyt hebben: Plures simul communicantes 17sunt ad agere et intellegere potenciores. Dat te seggen 18is: ‘Veel lude over een te samen comende zijn veel te machtiger 19hoor werc te volbrengen’. Ten vierden is vrientscap den ouden 20crancken orbaerlic, omme dat hi hem selven nijt helpen en mach 21tot diensten ende notorfte, die hi van den jonghen ontfaen moet. 22⁺ Den armen is mede vrientscap orbaerlic, want si zonder vrientscap | 23van ander luden hem selven nijt moghen voeden. Den rechters 24is mede vrientscap noot, want zonder vrientscap en moghen si 25gheen recht voeren. Hier omme seyt Aristotiles, quod legislatores 26magis studere debent circa amiciciam quam circa iusticiam. Amicis 27quidem³⁾ omnibus existentibus nichil opus est iusticia; iusti autem 28indigent amicicia. Dat te seggen is: ‘Die rechters zullen meer 29studeren omme vreentscap dan omme recht. Want voerwaer, recht 30en is gheen noot daer alle die lude onderlange goede vrienden zijn, 31mer die gherechtighe lude is vrientscap noot. Den riken is mede 32vrientscap noot want: Quanto fortuna maior, tanto minus secura. 33Quis esset fructus tantus in prosperis rebus, nisi quis haberet in 34illis aliquem qui equaliter cum ipso in prosperis gauderet et qui

4. E. [goede]. 11. E. nemmermeer en mocht hi dat doen. Inter. F. dathi dat nummermeer en mochte doen. 13. E. minnen so. 20. F. up dat si. 20. E. behulpen. 31. F. si van den j.o. moeten. 31-32. E. [Den riken..... noot]. 34. F. aliquis.

+ fol. 30a

1) Ingevoegd naar den Londenschen Incunabel.

2) Gen. 8, 21.

+ fol. 30b

3) Hs. quidam.

[p. 73]

tekstkritische noten

1adversa gravius quam ipse ferat?¹⁾ Dat te seggen is: “Hoe die 2avontuer meerre is, hoe si onzekerre is”. Wat ghenůecht of orbaer 3zoude die minsche in die goede avontůer hebben ten waer dat 4zake dat hy yemant hadde, die in die goede avontuer hem ghelijc 5mit hem verblide ende die quade avontuer zwaerliker dan hi 6⁺ droege?’ Den clercken ende | scolieren is oec vrientscap noot, 7omme te bet te leren ende lichteliker²⁾ grote clercs te worden. 8Want hoe datter meer over een comen, hoe si haer lesse 9lichteliker ende bat vesten³⁾, overmits datsi malcander hulpelic zijn 10ende dat een kijnt somwijl bat leert van den anderen dan vanden 11meyster, overmits dattie zynnen van vreezen bet zijn onghebonden. 12Wt alle deze voorscreven punten mach ic wel seggen mit Seneca: 13Nullius rei iocunda est possessio sine socio. Dat is: ‘Gheen dinc en 14besit men ghenůechliken zonder ghezelle’. Waer omme Plato aldus 15seyt: Non nobis solum nati sumus, sed homines hominum causa 16geniti sunt, ut ipsi inter se aliis alii prodesse possunt. Dat is: ‘Wy 17sijn alleen ons selven nijt gheboren, mer die minschen sijn omme 18der minschen wil gheboren, op datsi onderlange die een den anderen 19zullen orberlic wezen’. Hier omme besluut Aristotiles die reden 20aldus: Sine amicis nullus utique eligeret vivere, habens reliqua omnia 21bona. Dat is: ‘Voorwaer sonder vreende en soude niemant willen 22leven ende hebben alle ander goede’. Willen wy dan weten meer 23⁺ van der moghentheit der vrientscap so laet ons aensien | Tullium, 24die aldus seyt: Insuper sine ipsa amicicia nec domus, villa, nec 25urbs stare poterit, nec ager cultus permanebit. Quanta igitur vis 26amicicie concordieque sit ex dissencionibus et discordiis percipi potest. 27Que enim domus tam firma, que civitas tam munita, que non odiis 28et discordiis funditus possit everti!⁴⁾ Dat te segghen is: ‘Hier en 29boven sonder vreentscap soe en mach huus, dorp, noch stede bliven 30staen, noch acker worden gheoeffent. Hoe groot dan die vrientscap 31ende die eendrachtichede is, machmen alre best wt twist ende 32viantscap vernemen. Wat hůůs isser so starc, wat stede is so wael 33ghevest, die wt hate, wt nyde of wt twist, die si onderlinghe

7. H.I. ende haesteliker. 8. F. hoe daer. E. [overeen]. 9. E. lichteliker best vesten. F.l.e.b. vesten. 11. F. ontbonden. 15. E.F.h.c. nati. 18. E.F. onderlinge. 32. E. onvrientscap. 32 F. want gheen huys en isser so starc, wat stede. 33. E.F. ende twist.

1) Vergl. Cicero, De amicitia VI.

+ fol. 30c

2) Hs. lichtelike. Veranderd naar E.F.

3) Hs. bat leeren vanden anderen dan van den meyster, overmits datsi. Veranderd naar E F.H.I.

+ fol. 30d

4) Vorgl. Cicero, De amicitia VII.

[p. 74]

tekstkritische noten

1hebben, te gronde nijt en mach worden verdorven!’ Hier omme 2seyt ons Cristus: Omne regnum in se divisum desolabitur¹⁾. Dat te 3segghen is: ‘Een yghelic rijc in hem selven ghedeilt, sel te niete 4gaen’. Ende die een steen sel opten anderen²⁾ ende dat een huus 5opten anderen vallen, gheliken alsmen inden ouden yeesten ende 6croniken van veel steden vijnt bescreven, opdat wy ons van 7vyantscap te bet souden wachten. Felix quem faciunt aliena pericula 8cautum. Dat is: ‘Hi is salich, die hem selven vrolic³⁾ wt eens 9anders ongeval castiet’.

10Nu zullen wy voort weten, datter driehande vrientscap onder die 11lude zijn. Die een is omme profijt ende ghewynne, dattie een minsche 12⁺ van | den anderen heeft, ende aldus heeft die ghierige den riken milden 13lief, also lange als hi geeft of gheven mach. Iste amicus predam sequitur, 14non hominem. Dat te seggen is: ‘Deze vrient volcht nae den 15roef of tghewynne ende nijt den minsche’. Dat moghen wy hier alrebest 16by weten, want also langhe als u die avontuer in rijcheden, in 17moghentheden der werelt op heft, so sal u deze goede ghierige vrient 18trůwelic dienen ende nae volghen. Nu siet, wat hi u dede, eer ghi rijc 19ende mogentich waert; dat selve soude hi u doen, ghevielt dat ghi 20arme ende onzalich wort. Want het is zijn eyghen natůer, dathi 21also langhe als ghi rijc zijt, u trouwelic nae volget ende by staet, 22mer also vroe als ghi arme zijt, so laet hi u als een onzalich 23alleen. Hier omme seyt die veersemaker aldus: Tempore felici multi 24numerantur amici | Dum fortuna perit nullus amicus erit. Dat te 25seggen is: ‘In die zalige ende voorspoedige tyden so vijntmen int 26ghetal veel vrienden, mer als die avontuer ommegaet, soe en 27vijntmen enen vrient nijt’. Dit mach een yghelic vroet man die 28alrehande avontuer heeft ghehat in hem selven wael voelen, want 29het ghevallet dicke, dattie ghene die in die goede avontuer alre best 30vriende waren, dattie als die avontuer ommegaet alre zwaerste 31⁺ vyanden | zijn. Ende ghevaltet, dattie quade avontuer weder ommegaet, 32altehant begheren si die beste vrienden te wesen ende segghen 33hem, hoe trouweliken si hem in zijnre noot by hebben gestaen, 34al wast dat hijs nijt en wyste, want om tbeters wille waren si

1. E.w. vernielt. 5. E. in veel gesten. 6. E.F.H.I. steden ende lantscapen. 7. F. souden moghen wachten. 8. E.H. vroylic. F. vroeliken. I. vroelic. 10. F. drierhande. 10. E. vrientscappen. 11. F. lude is. 12. E. die arme den r. 18. E.F. trouwelicken. 21. E.F. trouwelicken [nae volghet ende]. 22. F. onsalich mensch. 28. F. hadde. F. ghevoelen. E. bevoelen. 32. I. si weder liefste vrienden.

1) Luc. 11, 17.

2) Ingevoegd naar E.F.H.I.

3) l. vroedelike?

+ fol. 31a

+ fol. 31b

[p. 75]

tekstkritische noten

1heymelic zijn vrient, op datsi hem te bet souden moghen helpen. Mer 2voorwaer si helden die vrientscap also heymelic, datse God noch gheen 3minsche en mochte vernemen. Dit zijn die goede ghetrouwe vrienden, 4die altoes aent hogher boort vallen, die mit allen wijnden te scepe gaen, 5die dat water in die een hant ende dat vier in die ander hant draghen.

6Die ander vrientscap is omme ghenůechte, die die een minsche 7totten anderen heeft. Aldus heeft een lodder of een peůytier 8zijn amye lief, aldus hebben die heren dwaze sotten lief, overmits 9ghenůechte ende vrolichede, die si der of hebben. Ende 10dat en is gheen rechte vrientscap, want die heer en wilde nijt, 11dat zijn dwaes vroeder waer, want so en soude hi van zinen 12dwas nijt meer ghenůechts moghen hebben. Waer omme ghi 13weten zult, dat vrientscap omme ghewyn of omme ghenůechte 14alleen en is gheen rechte vrientscap, want si wel staen moghen 15in quaetheden onder quade luden ende mit quader begheerten. 16⁺ Want een peůytier | en woude nijt, dat zijn amye een goede heylige 17nonne waer. Mede so en woude hi nijt, dat hise derven soude ende 18datsi een coninginne waer, ten waer omme profijt, dat hi der of 19waende hebben, oec soe en wouden die ghyrauden, die smekers, 20die valsche raetslude nijt, dattie tyranne hoor heer zaligher ende 21beter waer, wantsi weten wel, datsi dan¹⁾ van hem gheen profijt en 22souden moghen hebben, mer dat hi se mit herten haten zoude. 23Want voorwaer, een yghelic goet manne haet alle quadyën. Mede 24soe sien wi dicwijl, dattie rike nijt en woude, dat zijn goede 25knecht, die hem wael dient riker waer, oec hoe goet, hoe zedich 26dattie knecht is, wanttie heer hevet anxt, dattie van zijns knechts 27dienst soude worden berooft. Maligni enim et discordes simpliciter 28nichil intendunt sibi invicem prodesse sed pocius obesse²⁾. Dat is: 29‘Voorwaer, die wrede quadyën en begheren malcander nijt hulpelic, 30mer altoos scadelic te wezen. Van dezen tween vrientscapen seit ons 31een veersemaker aldus: Diligo te non propter te, sed te tua propter. 32Dat is: ‘Ic en minne di nijt om di, mer di omme tdijn’. Ende 33dit is waer, want by dezer minne so en wort die een minsche 34⁺ mitten anderen nijt gheknoft, mer alleen dat ghewynne of die ghenůechte 35| mitten minsche. Waer omme ons Aristotiles aldus seyt:

1. F. muchten bistaan ende helpen. 5. F. draghet. 8. F. dwasen lief ende sotten. 11. E. dwaes zijn broeder waer. 16-17. F. een [goede] heylige, salige nonne. 19. F. herauden. 28. E.H.I. obesse. F. abesse. F. [voorwaer].

+ fol. 31c

1) Ingevoegd naar E.H.I.

2) Hs. abesse.

+ fol. 3 d

[p. 76]

tekstkritische noten

1Ambobus existentibus amicis propter bonum utile vel propter bonum 2bonum delectabile, cessantibus hiis, cessat amicicia. Dat te seggen 3is: ‘Soe wat lude malcander liefhebben overmits ghewynne ende 4ghenůechlicheyt, wanneer dat ghewinne ende ghenůechlicheyt wt 5is, so is die vrientscap ghedaen.

6Die derde vrientscap is omme rechte doechde ende doechdelike 7werken, die die vriende in hem ende over hem hebben. Deze 8vrientscap heeft veel goeder punten over haer. Dat eerste is, dat 9een yghelic van hem beyden si vol doochden. Dat ander is, dat 10een yghelic van hem beyden van des anders doecht is zeker 11ende onderzocht. Waer omme ghi weten zult: also lange als ghi 12rike zijt ende goede avontuer hebt, so en moechdi ghenen goeden 13trouwen vrient kennen ende onderzoecken, mer als ghi valt 14ende bedruct wort mit quader avonturen, die u dan trouweliken 15by blivet, u verdriet truweliken mede dracht, die mit live, mit 16ziel, mit goede, mit rade ende mit dade u trouweliken te hulpe 17coomt, die nae alle zijnre machten trouweliken arbeit op dat 18ghi weder op rysen moecht, dat is u truwe vrient. In (in)fortuniis¹⁾ 19⁺ pro certo refulget bonum virtutis. | Dat te segghen is: ‘In 20die quader avontuer voorwaer, so openbaert hoor die goetheit 21des trouwen vrientscaps. Dat derde punt is, dat deze vriende malcander 22minnen omme die doecht ende doechdelike wercken, die si 23beyde gader mit Gode hebben. Dat vierde is, dattet enen ygheliken 24openbaer is mitten werken, datsi malcander mynnen. Dat 25vijfte is, dat een yghelic wilde zinen vrient, gheliken hem selven, 26die alre meeste ende beste goede, omme zijns vrients willen ende 27om gheen ander zake, dat is, al souder hem gheen goet of ghescien. 28Nu machmen hier vraghen: ‘zoude een man liever hebben dat zijn 29vrient paeus of keysar waer dan hi selve?’ Dantwoorde: ‘Neen hi, 30also verre alse hi meent, dat hi daer also orberlic ende nutte toe 31waer’. Want al ist dat ic ghezeyt hebbe, dat hi zinen vrient gan 32die alre meeste ende beste goede, ic en hebbe nochtan nijt ghezeit, 33dat hise hem alre meest ende beste gan. Quia licet amicus vult

4. E.F. ghenuechte. 4-5. F. ghenuchte vergaet soe. 5. E. vrientscap wt. 3 vlgg. H. Twee lieden malcanderen liefhebbende omme tgoede ghewin of omme de goede ghenouchte, wanneer dat die cesseren so es d. vr. gh. 8-9. H.I. [dat een yghelic..... dat ander is.] 9. H.I. dat elc. 24. F. wilde dat zijn vr. 25. F. alremeeste eer geschede ende beste goede hadde. 26. E.F. al en souder. 31. F. eer ende die beste goede. 32. F. hem het gunnen zal dan hem zelven.

1) Ingevoegd naar E.F.H.I.

+ fol. 32a

[p. 77]

tekstkritische noten

1amico maxima bona non tamen vult maxime, sed sibi. Dat te segghen 2is: ‘Al woude die een vrient wel dattie ander hadde die alre beste 3goede, nochtan had hyse liever selve’. Dat seste punt is, dattie 4een vrient zinen wille te mael den anderen onderoffert, also dat 5wat die een wil, dat wil die ander. Mer nu machmen hier vraghen: 6⁺ ‘Of u vrient valscheit of loghen | voorset, op welke loghen hi 7vaste blivet, wat zuldi dan doen?’ Daer seyt Seneca aldus toe: 8Si potero amicum errantem revocabo si non potero, non adiuvabo; 9scelus non committam ne postea dicere possit iste me amando 10seduxit. Dat te seggen is: ‘Ic, Seneca, mach ic, so sal ic 11minen vrient van zijnre dwalinge brengen; mach icx nijt doen, 12soe en sal ic hem nijt helpen; omme zinen wille en sel ic 13gheen quaet doen, want hi mochte mi daer nae segghen: ‘Deze 14vrient hevet my al minnende verraden’. Ende dit bewyse ic 15aldus: bin ic een goet trouwe vrient, so sal ic minen vrient 16doen, dat ic wilde dat hi my dede. Nu bin ic een goet minsche, 17so waert my leet, dat ic quaet doen of dwalen soude ende het 18waer mi lief, dat mijn vrient mi daer of keerde ende totter rechter 19waerheit informeerde. Ende want dit aldus is, so sal ic oic¹⁾ minen 20vrient van zijnre dwalinge bringen nae minen vermoghen ende 21mach icx nijt doen, so sal ic liever zijn vrientscap dan der rechter 22waerheit of gaen, of om zinen wille te misdoen. Ambobus enim, 23dicit phylosophus, existentibus amicis sanctum est prehonorare veritatem. 24Dat te seggen is: ‘Ic, Aristotiles, seg u voorwaer, dattet veel 25heyligher ende zaliger is te bliven bider waerheit ende bider 26⁺ gherechticheit dan | bider vrientscap, alsi nijt te samen en moghen 27staen’. Hier omme seyt ons Tullius aldus: Hec lex in amicicia 28statuetur ut neque rogemus res turpes neque faciemus roganti. Turpis 29enim excusacio est cum quis contra rem publiciam vel iusticiam se 30amici causa fatetur fecisse²⁾. Dat te segghen is: ‘Dit recht sal inder 31vrientscap worden ghezet, dat wy onsen vrient nijt bidden en 32zullen dat onredelic of onneerlic is; mede so en zullen wijs om 33ons vrients willen nijt doen. Voorwaer, het is een quade onscout, 34als een minsche seyt, dat hi quaet of onrecht omme zijns vrients 35wille heeft ghedaen’. Hier omme seg ic, dat een recht goet minsche 36om niemants wille die levet quaet of onrecht en soude willen doen,

4. F. den anderen vrient. 4. B.E.F. overoffert. 6. F. voirt set. 13. F. tot mi. 16. E.F. woude. 19. E. waerheit mi confirmierde. 22. E.F. om sinen w. 23. F. virtutem. 33. F. onschult. 35. F. [recht]. 36. E. ongherechte.

+ fol. 32b

1) Ingevoegd naar E.F.

+ fol. 32c

2) Vergl. Cicero, De amicitia XII.

[p. 78]

tekstkritische noten

1hi en hadde liever duzent dusent dode te liden ende te sterven. Quia 2malum pati non est malum, sed malum facere malum est. Dat te 3seggen is: ‘Pijn ende onrecht te liden en is gheen zonde, mer 4qualiken te doen is zonde’. Dat sevende punte is, dat een yghelic 5goet vrient den anderen ghenůechliken ende orbaerliken is, want 6rechte vrientscap heeft in hoor besloten eer, orber ende ghenůecht. 7Dat achtende punt is, dattie een vrient voor den anderen nijt en 8⁺ huut, heelt of missaect, want hoor goede zijn al ge | meen. Amicorum 9enim bona sunt communia. Dat te seggen is: ‘Der vrienden 10goede zijn al ghemeen’. Dat negende is, dat die een vrient omme 11sanders misfal hem bedroeft ende om des anders welvaren verblijt. 12Oportet amicum amico gaudenti¹⁾ congaudere et dolenti condolere. Dat 13is: ‘Het is noot, dattie een vrient hem mitten anderen verblidet 14ende die een mitten anderen hem bedrooft’. Wt alle deze punten 15mogen wy wael merken, dat Aristotiles wel heeft ghezeyt: Errat 16qui amicum in atrio querit, in convivio probat, in prosperis examinat. 17Diu cogita, an tibi in amiciciam aliquis sit recipiendus²⁾; cum placuerit 18fieri toto³⁾ illum pectore admitte: tum ergo omnia cum amico delibera, 19sed de amico prius. Dat te seggen is: ‘Hi dwaelt, die zinen truwen 20vrient soect op die plaetse; dien proeft inder warscap; dien ondersoect 21in die goede avontůer.

22Hier omme seltu di lange wael bedencken ende besien, wiestu tot 23dijnre vrientscap zulste nemen, ende alsti yemant daertoe ghenoecht, 24altehant seltu dien mit al dijnre herten ontfaen. Waer omme zulte dinen 25vrient alle dinen zaken gheven te kennen mer eerst zulstu sien of hi 26di een truwe vrient is.’ Voerwaer, hi en is gheen trouwe vrient, noch 27hine kennet nijt die moghentheyt der vrientscap, die zijn woorde 28⁺ voor zinen vrient inhaelt ende bedect. Item | quilibet amicorum omnia 29alter pro altero sustinet; neque quicquam umquam nisi honestum alter 30ab altero postulabit. Dat is: ‘Een yghelic vrient sel voor zinen vrient 31alle dinc anegaen ende doghen, ende die een sel van den anderen 32nemmermeer yet begheren anders dan dat eersamich is’. Waer

3. H. Inden onrechten lidenne. I. In onrecht te lidene. 4. H.I. quaet. H. groote zonde. 6. H.I. [orber]. F. eerbaerheit ende gh. 7-8. I. hem niet en hoedt of heeft of meswaent. 8. E. huedet, helet noch en mishaket. F. [huut] heelt of en m.H. hoet, heeft of meswaent. 8 vlg. H.I. [Amicorum..... al ghemeen], 10. E.F. negende punt. 12. E. gaudenti. 12-13. H.I. [Oportet..... verblidet]. 13. F. een vrient. 15. F. [wel] heeft gesecht. 17. F. Ergo cogita. 18. E. toto. H.I. catho. 20-21. F. waerscappen. F. vruetscap of die een ondersoect. 24. F. Daerom. 24. E. sulstu. F. selstu. 28. E.F. of bedect. 32. F. eersaem.

+ fol. 32d

1) Hs. gaudente.

2) Hs. recipiendis.

3) totum. Verbeterd naar E.F.

+ fol. 33a

[p. 79]

tekstkritische noten

1omme zuldi weten, dat een goet vrient dicke omme zijns vrients 2wille doet, dat hi omme zijns selfs wille nemmermeer en soude 3doen. Ende al mit reden, want men vijnt veel dinghen, soudse een 4minsche voor hem selven doen, hine mochtse sonder scande nijt 5wel volbrenghen, daer zijn vrient, ist dat hise om zinen wille doet, 6groot eer of heeft ende ontfaet. Want die een goede vrient mach 7den anderen mit groten eren prysen ende veel doechden van hem 8seggen, die welke, waert dat hise van hem selven seyde, hi souder 9scande of hebben ende een hoverdich quaet roemer worden gheheten. 10Hier omme ist doe Got Adam had ghemaect, seyde hi aldus: 11Non est bonum hominem esse solum; faciamus ei adiutorem similem 12sibi¹⁾. Dat te segghen is: ‘Ten is nijt goet een minsche alleen te 13weesen; laet ons hem maken een hulper die hem ghelijct, op datsi 14malcander trouwelic moghen helpen ende bystaen’. Ghelijcheit 15vorwaer in zeden ende van werken, is een grote zake der vrientscap; 16waer om ic meen, dat nemmermeer recht goet manne 17⁺ quadyën lief hebben mach | of vrientscap mit hem houden, after 18dien dat hoor quaetheit openbaer is. Quia omne simile applaudit suo 19simili et contrarium expellit suum contrarium. Dat te seggen is: ‘Alle 20ghelijc minnet zijn ghelijc ende dat een ongelijc verdrivet dat ander’

21Deze ridder, nader moghentheit die hi van sinen coninc heeft 22ontfaen, soe mach die rechte ridder, als hi op een wit velt staet 23eerst wtgaen op een zwert [vert]velt voor den ackermanne. Want 24overmits dat die ackermanne coorn, hoey ende ander provancye 25wynnen moet, daer hi ende zijn paert of zullen worden ghevoet, 26so ist wel reden, dat hi den ackerman bescermt, op dattie ackerman 27dien acker, mit rusten, te bet mach bouwen. Mede so mach hi gaen 28voor die drapenyere omme hem te bescermen, overmits dattie 29drapenierre hem bezorgen moet laken ende cleder, daer zijn lijf 30voor coude mede worde bescermet. Ten derden mach hi in zinen 31eersten wtganc gaen voor den coninc op des coopmans stede. 32Want overmits dattie coopman den coninc ende den helen rijc 33orberlic is, ende mede want die ridder zijns conincx lijf gheliken 34zijns selfs sculdich is te bewaren, soe ist wel reden, dat hi hem 35selven voor zinen coninc set omme den coopmanne te bescermen.

1. F. dickwijl. 9. E. grote scande. 10. E. ist dat doen. F. ist dan doe. 15. E. van zeden ende ende van w.F. in z.e. in w. 16. E. [recht]. 17. F. lief en mach hebben. 21. F. inder moghentheit. 24. F. provande. 27. E. behouden. 30. vercoude mede wort bedect ende bescermt. 32. E.F. zinen coninc. 34. F. redeliken.

1) Gen. 2, 18.

+ fol. 33b

[p. 80]

tekstkritische noten

1Ghelikerwijs soe mach die slincker ridder tot drien steden eerst 2⁺ wtgaen. Eerst aen die rechter zyde voor die coninghinne omme 3hoor te bescermen opdes medicijns stede. Wanttet wel redelic is, 4dat hi die medicijn te vriende heeft, daer hi troeste ende hulpe of 5begheert te ontfaen, waert dat hi ghequetst of mit ziecten worde 6bevanghen. Ten anderen mach hi gaen voor den tavernier, want als 7hi reysen moet in vreemden lande soe moet hi van hem herberghen, 8hi ende zijn paert eten ende drincken, legerstede ende anders zijn 9notorfte [of] ontfaen, waer omme het reden is, dat hi hem bescermt. 10Ten derden mach hi gaen voor den ribaut, overmits dattie tot 11zinen ghebode moet staen, hem te dienen, zijn noottorfte halen 12ende lopen ende doen dat hi hem bevelt. Deze ridder is hi rechter, 13is hi lůfter, als hi op zijn eygen stede staet soe en heeft hi nijt 14meer dan drie wtganghen, mer als die rechter ridder eerst wt is 15gegaen aen die rechter zyde voor den ackerman op een zwarte stede, 16soe mach hi op vier witte velde gaen ende nijt meer. Des ghelijc ist 17vanden lufteren ridder. Als die ridder coomt mits int velt, so mach 18hi gaen op achte velden. Die reden is deze: want als een goet 19ridder eerst te stride coomt, so en sel hi hem nijt verhaesten, mer 20al stridende sal hi allencken (an)gaen¹⁾ ende moet ontfaen. Voorwaer, 21men mach een ridder nijt kennen noch zijn dogheden open 22⁺ baer weten, eer hise al vechtende in den strijt bewijst. Want | men 23vijnt dicwijl herde goede ridders, alsi eerst te campe of te stride 24gaen ende si die vrese ende die noot die daer in steect van binnen 25wijsliken oversien, datsi dan van verwen bleec worden, ter nasen 26bloeden, mit leden beven ende somwijl bezwymen ende deze. alsi 27te stride comen, sijn si die alre cloecste ende onversaechste.

28Mer nu machmen hier vragen, alse een goet, vroet ridder, die alle die 29punten wel voorsiet, voor zinen coninc of voor des ghemeents lants 30recht enen camp aen neemt te vechten, of hi dan meerre cloecheit 31ende starcheit doet als hi den camp aen neemt, dan als hine vecht. 32Die antwoorde: ‘Mi dunct op een verbeteren van minen meysteren, 33dat hi starcker ende meerre were van binnen, in zijnre herten doet, 34als hi den camp aen neemt, dan als hine vecht, als ist zake, dat hi 35meerre werc van buten doet inder lude ogen, als hine vecht’. Die

4. F. te vreden. 9. E. of ontfaen. F. [of]. 9. E.F. wel reden. 13. F. is hi lefter i.h. rechter. 16. E. op [vier] wit velden. 20. E.F. angaen. 23. F. dat herde. 24. F. vrese ende anxte die noot. 25. E. dan ontverwen, ter. 27. F. [ende onversaechste]. 29. F. ghemeen. 31-32. F. [dan a.h.v.] Die antwoorde is dese.

+ fol. 33c

1) Hs. gaen.

+ fol. 33d

[p. 81]

tekstkritische noten

1reden is deze: want also lange als hi den camp nijt aen en hevet 2ghenomen so is hi vri ende nijt meer daertoe verbonden dan zine 3ghezellen ende zine mederidders. Mede, als hi den camp aen neemt 4ende alle die vrese, orber ende loon. die daer in stect wael oversiet, 5soe en heeft hi van binnen gheen hulp anders dan hoop ende zijn 6eyghen starcheit. Mer als hi beghinnet te vechten ende die leden 7⁺ van buten beghinnen te arbeiden ende | warm te worden, soe verghet 8hi die vrese van binnen, die daer in stect; mede so criget hi toornne 9te hulpe ende moedicheit tot zinen hoop, dien hi te voren hadde. 10Ende aldus dunct my, al ist vechten van buten meerre ende starcker 11werc, dat aen nemen is van bynnen tmeeste ende starcste werc. 12Want doe Cristus inden berg van Oliveten zinen vader dat oft 13mogelic waer, dattie pijn soude van hem gaen ende hi ten lesten 14seyde: ‘Vader, nijt als ic mer alstu wilste’, ende oversach dien 15groten noot ende pijn, die hi naden propheciën emmer liden moste, 16doe viel hi van groten node ende pijn, die hi in hem selven hadde 17in ommachte neder opter eerden ende zwete water ende bloet. 18Ende aldus denct mi dat aen nemen in waerheit dat stercste werc 19wesen. Ende aldus zye een ygelic, dat hi wat goets aen neme. 20Nae dat voorscreven is, so hebben wy dat enen goeden ridder toe 21behoort starchede, moedichede, mildichede, gherechtichede, lijtsamhede, 22volstandichede, trouwe, ontfarmhertichede ende minlichede. |

24⁺ Die rocke sel aldus wesen geformiert: een mogentich ridder 25sittende op enen goeden henxte, aen hebbende een bonte mantel 26ende een caproen mit bonten ghevoedert ende een roede der gherechticheit 27in zijnre rechter hant. In dat hi ridder sel wesen wort 28ons beteykent, dat hi alle die půnten die enen goeden ridder toebehoren, 29na dat van den ridder voorscreven is, over hem sal hebben. 30Ten eersten dat hi sal wesen starc. Gheliken alse wy lezen van 31enen hertoge van Athenen gheheten Cadrus, die also starc van 32moede was, als doe hi enen strijt op ghenomen hadde teghens 33zine viande ende bereet was mit zinen heer te vechten, daer alsulc 34recht wert ghezet, dat dat heer den strijt soude wynnen, wes prince 35inden strijt doot bleve, altehant nam deze Cadrus eens slechtes 36ridders abijt an ende maecte hem onder die vianden op datmen 37hem also ombekennet doot soude slaen. Want hi hadde voorwaer 38liever te sterven, op dat zijn heer ende zijn volc den strijt mochten

11. F. dat aen nemen [is] van bynnen is dat meeste [ende st. w.]. 18. E.F. dunct mi dattet annemen inder w. 18. F. werc is. 26. E. covel mit. 37. F. pijnde hem. o.d.v. te comen up dat. 37. F. in den strijt doot.

+ fol. 34a

+ fol. 34b

[p. 82]

tekstkritische noten

1⁺ winnen, dan te leven ende den strijt te | verliesen. Dulce enim et 2decorum est pro patria mori¹⁾ et nemo sane mentis sine spe magne 3felicitatis se ipsum offert ad mortem. Dat te seggen is: ‘Het is 4scoon ende ghenůechlic voor dat ghemeen lant te sterven ende 5niemant die zijn vijf zinnen heeft en ghevet hem selven over in 6der doot zonder hoope des goets loons daer of te ontfaen’. Nu 7want een goet Korsten ridder emmer ghelooft een leven te wezen 8nae dezen leven, daermen recht loon in sal ontfaen van alle die 9werken, die hi hier hevet ghewrocht, soe en sal hi hem nijt ontsien 10voor recht ende voor dat ghemeen lant te sterven. Ghelijc als 11wy mede lezen van enen keysar gheheten Eraclius, die teghens 12Cosdras zone op een brugge die over een rivier ghinc, ghehieten 13Danubius, den strijt wan, alsmen bescreven vijnt int Passionael van 14Exultacionem Sancte Cruces. Voort lezen wi van enen gheheten 15Anaxarius, die also starc was, dat doe een tyranne hem dede pinen ende 16dreychden, dathi hem zijn tonge wt soude doen sniden, doe seyde hi: 17‘Mine tonge en hoort di nijt toe. Dune zulster oec ghene heerscapyë over 18hebben’. Ende altehant beet hise af ende couwedeze ende doe hise mit 19sinen tanden ghecouwet had, spoech hise die tyranne in zijn aensicht.

20Ten anderen sel hi wezen moedich, mer hi sal hem wachten, dat 21⁺ zijn moedicheit nijt in | hoverdië en werde verwandelt. Gheliken 22als wy lezen van enen goeden ridder, die doe hi sach, dat 23Alexander, zijn heer, al te moedich ende hoveerdich wort ende 24meer nader werelt eer stont dan hem toe behoorde, seyde hi hem 25aldus: ‘Waert dat onse Goden dijn licham ghemaect hadden naden 26eysche dijns moets, alle die werelt en soude di nijt moghen houden,

10. vlg. H.I. Ghelijc als wi ooc lesen ende bevinden int Passionael van der Exaltacie van den Heleghen Cruce van eenen keyser gheheten E. die eenen strijt aennam met grooten heerre ende menichte van volke jeghen Cosdras zuene te vechtene, up den cant van eene riviere gheheeten D., den welken tween heeren daer ter stede elc met zinen volke vergadert zijnde het gheliefde in propre persoone hant jeghen hant den strijt vechtene up eene brugghe die daer over de voorseide riviere stont, in deser manieren: wie den anderen verwonne, dat hy tkeyserijc zoude besitten zonder eenighe scade van beedden heerren. Waer omme si deden ghebieden, dat zo wie zinen prince te hulpen quame, dat men hem altehant aermen ende beenen afhouwen soude ende also in de voorseide riviere werpen, om te verdrinckene. Van den welken stryde de voorscreven keyser E. by der gracien Gods te boven quam ende verwan Cosdras zuene, zinen viant, overmits dat hi eerst voort zette ende wille kuerde omme beede de heerren onghescent te houdene. 18-19. E. ende kewetse mit sinen tanden ende doe hise mit sinen tanden ghekuwet hadde. F. beet hise of mit sinen tanden ende kaudese ende doe hise gecaut had. 26. I. houden of ghenoughen.

+ fol. 34c

1) Horatius, Od. 3. 2, 13.

+ fol. 34d

[p. 83]

tekstkritische noten

1wanttu soutste mit dijnre rechter hant raken die hemel int oost 2ende mit dijnre lufter hant int west. Nu want dijn licham gheen 3grootheit en heeft naden eysche dijns moets [alle die werelt en 4soude di nijt moghen houden, wanttu soutste mit dijnre rechter 5hant raken die hemel]¹⁾ soe moetstu emmer van desen drien één 6wesen, God, of een minsche, of nijt. Ist dattu God biste, voorwaer 7so saltu Gode nae volgen ende den minschen dijn doechde mede 8deylen ende dune sulste den minschen van horen goede nijt beroven. 9Ist dattu een minsche biste so sulstu Gode nae volgen ende dines 10selves vergheten. Ist, dattu nijt en biste, soe weet, dat een dinc 11dat nijt en is so grote moghentheit nijt en mach hebben ten moet 12ghequetst worden ende tot nijt ghebrocht van ommachtigen dinghen. 13Want die leeu, coninc van allen beesten wort van cleynen wormkijns 14verteert ende op ghegheten. Waer om mit reden een ygelic 15minsche hem wachten sal voor hoverdyë, want wt hoor manich 16⁺ quaet ende ongheval | is ghesciet, gheliken alse die Scriftůer 17tuucht van Lucifer, Nabugodonozor, Balthazar, Cosdras. Ten eersten 18so is Lucifer die die alre scoonste, edelste ende volmaecste engel 19was, die God ye ghesciep verwandelt in den lelicsten viant van 20der hellen. Maer nu mach men hier vraghen: ‘Hoe quam dat toe? 21Woude Lucifer God wt zijn stede werpen ende selve daer in gaen 22sitten?’ Dantwoorde: ‘Neen hi’. Waer omme ghi weten zult, dat 23nie creatuer so goet ghescepen wort noch nemmermeer en sal 24worden, die Gode ende zijn heymelichede volcomelic sal kennen, 25maer een yghelic mach van Gode weten also veel als hem God wil 26laten weten ende nijt mere. Waer omme ghi weten zult, dat van 27Gode Lucifer te weten wort laten, dattie godlike natuer, die alle 28dinc ghescepen ende ghemaect had, verenicht zoude worden mit 29eens creaturen wezen ende doe verwonderde Lucifer zeer ende 30argueerde in hem selven aldus: ‘Sal die Godlichede mit enen 31creatůer worden verenicht, dat sel emmer wesen mitten alrenbesten 32edelsten creatůer, die God ye ghesciep ende die Got alremeest 33ghelikent’. Ende doe hi alle die creaturen oversach, vanthi dat hi 34Got alreghelijcste was ende doe concludeerde hi ende seyde aldus: 35Ascendam in celum et ponam sedem meam in aquilone et ero similis

1. F. [die hemel]. 9. E.F. Gode ghedencken. 12. E.F. ende te niet gaen van. 13-14. E. wormen. F. wormentiens. 23. E.F. so groot ghescepen en was. 24. E.F. in zijn hemelychede. 25-26. B.C.D.E.F. God weten laet of wil. l.w. 26-27. E van node Lucifer. 27. E.F. ghelaten.

1) Geen der andere Hss heeft deze afschrijffout.

+ fol. 35a

[p. 84]

tekstkritische noten

1⁺ altissimo¹⁾. | Dat te seggen is: ‘Ic sal op climmen inden hemel 2ende sal minen stoel setten int noorden ende ic sal ghelijc wezen 3den oversten’. Nu want Ante ruinam exaltabitur cor²⁾, dat is: 4‘Voor den val so wort dat herte verheven’, doe hi waende climmen, 5altehant viel hi; doe hi waende sitten, altehant ontfenc hi die 6ewige pijn ende doe hi menede God ghelijc te weezen, altehant 7wert hi also verre van Gode ghesceyden, datmen nemmermeer 8creature vijnden sal, die Gode ongheliker wezen sal. Hoverdyë is 9mede een zaec, dat Nabugodonozor verwandelt wort in een ezel 10of³⁾ in een osse ende eten moste hoey ende stro, ghelijc onredelike 11beesten. Nu waert dattie ezel oftie osse spreken conste, mochte hi 12nijt wel seggen: ‘Is Nabugodonozor, die grote coninc van Babyloniën 13nijt gheworden om zijn hoverdyë onze broeder ende ghezelle? 14Voorwaer, ja hi!’ Hier omme seyt David door Gots mont aldus: 15Homo cum in honore esset et non intellexit comparatus est iumentis 16insipientibus et similis factus est illis⁴⁾. Dat is: ‘Die minsche, als 17hi in eren verheven is ende nijt en verstaet, dat hi Gode die eer 18ende nijt hem selven toe en scrive, soe wort hi ghetelt onder die 19onredelike beesten ende hi is hem ghelijc gheworden’. Waer om 20deze selve prophete voort seyt: Vidi impium elevatum et exaltatum⁵⁾, 21⁺ transivi, et | ecce non erat; quesivi et non est inventus locus eius⁶⁾. 22Dat te seggen is: ‘Ic sach den quadyë op ghetoghen ende verheven; 23ic ghinc een luttel ende siet, hi en was nijt; ic sochte hem 24ende zijn stede en wort nijt ghevonden’. Hoverdyë is mede een 25zake, dat doe Balthazar mit groter hoverdyën zijn hof hielt, daer 26hi die ghulden vaten, daermen Gods dienst tot Gods eren mede 27plach te doen, oerberde tot zijns selfs eren ende ghenůechte, een 28hant van Goods weghen screeft in Balthazars zale, recht voor hem 29aen de want: Mane thethel phares⁷⁾. Dat beduut; ‘Mane, God heeft 30dijn rijc ghetellet ende heeft dat ten eynde ghebrocht; Thethel, het 31is gehanghen in die wage ende het is gevonden nijt hebbende; 32Phares, dijn rijc is ghedeilt ende is ghegheven die van Paersen 33ende van Meden’. Ende altehant doe hem Daniël dit hadde exponeert, 34wort hi des avonts doot gheslaghen ende zijn conincrijc wort 35van zinen vianden ghedeilt. Aldus voorwaer sel een yghelic

6. F. hi waende. 10. F. ende hi moste hoey eten ende stroo. 24-25. F. is mede een sake. 30. F. rijc ghedelt.

+ fol. 35b

1) Vergl. Jes. 14, 13-14.

2) Vergl. Prov. 16, 18.

3) Hs. ende in

4) Psalm 49, 13.

5) Psalm 48, 21.

+ fol. 35c

6) Vergl Psalm 36, 35-36.

7) Dan. 5, 25 vgg. Hier staat: mené mené tekèl ufarsin.

[p. 85]

tekstkritische noten

1hoveerdich minsch die die eer die Gode toe behoort, hem selven 2toescrivet in dat leste oerdel worden gedoot ende van zinen rike 3worden berooft. Hoverdyë is mede een zake, dat Cosdras starf¹⁾, 4doe hi in enen toornne dat cruus ons Heren settede aen zijn rechter 5zyde, in den name des zoons ende aen zijn lufter zijde enen 6⁺ haen, | in den name des heylighen geests ende hem in die middel, 7als die vader, ende dede hem aenbeden alse God, van alle 8zinen rijc. Waer om God Eraclium, keysar van Roemen, dat 9in seynde, dit hi dezen Cosdras doot slooch gheliken als wy hier 10voor hebben ghezeit ende dat Passionale inhout. Waer omme een 11ygelic minsche, als hi hier op eertrijc van der avontůer in rijcheden 12ende in moghentheden wort verheven, so sal hi hem binnen in 13zijnre herten vernederen ende Gode minlic dancken ende bidden 14omme zijn overste zalicheyt. Mede so en sal hi niemant henghen, 15dat hi hem zulke eer doet als Gode toe behoort. Want Cristus, doe 16hi op enen hogen berch ghevoert was, daer hem die viant die 17rijchede der werelt toonde ende seyde aldus: ‘Ist dattu hier neder 18valste opter eerden ende my aenbedes, ic sal di alle deze rijcheden 19der werelt gheven’, doe antwoorde Cristus aldus: Dominum deum 20tuum adorabis et illi soli servies²⁾. Dat te seggen is: ‘Dinen Heer, 21dinen God seltu aenbidden ende alleen zulstu hem dienen. Waer om 22ons God bewijst heeft, datmen ghenen creatůer, maer alleen hem 23aenbidden sal.

24Ten derden so sal hi wezen milde, gheliken als wy lezen van 25enen prince ghe | hieten Tytus, die also milde was, dat hi enen 26⁺ ygheliken die. hem bat yet gaf of lovede ende doe hem zijn speciael 27vrienden vraechden, waer omme hi meer loofde dan hi geven mocht, 28doe antwoorde hi aldus: Neminem decet a facie principis tristem 29recedere. Dat is: ‘Ten is nijt betamelic dat yemant bedrucket sel 30gaen van des princen aenschijn’. Ende al ist dat dit wel waer 31wesen mach, datter nyemant goeders van een prince onverblijt sal 32gaen, nochtan en behoortet enen prince nijt toe te beloven zonder 33gheven, want van den ghenen die veel beloven zonder gheven 34seyt Ysayas, die propheet aldus: Ecce vos ex nichilo et opus vestrum

14-15. F. hi niet gehenghen dat hem yemant alsulke eer doe. 22. E.F. alleen Gode. 25. E.F. Tytus, Vespasianus zoon. 26. F. beloefde. 30. E.F. aensicht. 34. F. vox ex. 34. E. nichilo estis et opus.

1) Ingevoegd naar den Londenschen Incunabel.

+ fol 35d

2) Matth. 4, 10.

+ fol. 36a

[p. 86]

tekstkritische noten

1ex eo quod non est¹⁾. Dat is: ‘Siet²⁾ ghi zijt van nijt ende u werc 2is van nijt’. Voorwaer die ghene die lichtelic loven ende nijt en 3gheven maken dicwile van horen trousten ende besten vrienden 4zwaer vianden, want een goet gherechtich man en wil niemant 5liegen ende hi en wil oec nijt, datmen hem liecht. Mede, doe hi op 6enen dach nijt ghegheven en had ende die dach ten avont quam, 7seyde hi aldus: O, amici, hodiernum diem perdidi cum nichil boni 8fecerim. Dat is: ‘O, ghi vrienden, desen dach heb ic verloren, want 9ic en hebbe gheen goet ghedaen’. Mede so lezen wy dat Julius 10Cesar altoos | zinen ridderen plach te segghen: ‘Coomt’ ende 11⁺ nemmermeer en plach hi te seggen ‘Gaet’. Ende dat was wel 12gedaen, want dien arbeit ende vrese, die die ridderen omme hoors 13princen wille dicwijl moeten aengaen, verdriet hem veel te myn, 14als hoor prince hem vriendelic ende goedertiren is. Voort lezen 15wy, dat Alexander in een ghelikenisse eens slechts ridders op een 16tijt visiteerde eens conincx hof, gheheten Porus, opdat Alexander by 17hem selven mochte ondervinden den staet ende moghentheit van 18coninc Porus. Ende doe Alexander van coninc Porus eerlic was 19ontfangen ende hem ghevraecht hadde van Alexanders staet ende 20van zijnre ghewoonte, want Porus nijt en meende dattet Alexander 21hadde gheweest, mer die coninc Porus node Alexandrum ten etene 22als een van Alexanders ridderen, ghehieten Antigonus, doe vorwaer, 23als Alexander zijn spise had gegeten, stal hi ende hielt al 24heymelic die ghulden ende sulveren vaten, daer hi wt had gegeten, 25recht of si zijn eygen hadden gheweest. Ende doe hi van 26den dienres voor den coninc van dieften wort ghewroecht antwoorde 27Alexander den coninc Porum aldus: ‘O mi heer coninc, 28⁺ ic bid u, laet uwe starcke ridders hier by staen, op datsi | moghen 29horen die edel ghewoonte ende grootheid Alexanders’. Ende doe 30die coninc zijn ridderen vergadert hadde, sprac hem Alexander 31aldus toe: ‘Heer coninc, doe ic van uwer groter edelheit vernam, 32dat ghi moghender ende milder waert dan Alexander, quam ic 33arme ridder Antigonus tot u opdat ic u, meerre ende edelre dan 34Alexander, mochte dienen. Nu want Alexanders ghewoonte is, dat

1. E.F. Siet, gy zijt. 2. F. is van dat niet en is. 3-4. F. getrousten e.b. vr. zwaerste. 5-6. E. Mede doe dese voorseide Tytus op. 11-12. E. wel ghezeit. 20. E. waende dat dat. 21 F. was. 22. F. Aurigonus. 26. F. coninc om deser dieften wille wort ghebrocht. 27. E. mijn h.c.F. O mijn lieve heer. c. 28. F. u starcste ridderen hier bi mi. 32. E.F. ghi machtigher.

1) Jes. 41, 24.

2) Ingevoegd naar E.F

+ fol. 36b

+ fol. 36c

[p. 87]

tekstkritische noten

aant.

1een ygelic ridder nader maeltijt die ghulden ende sulveren vaten, 2daer hi in wert ghedient vor zijn eyghen sal houden, ende want 3ic meen, dat ghi nijt minre en zijt dan hi, so heb ic dese g(e)woonte 4in uwen hove ghehouden’. Doe Porus ridderen dit hoorden, begaven 5si Porum ende volchden Alexandrum nae, die si waenden dat 6Antigonus hadde gheweest. Ende doe si tot Alexanders hove quamen, 7worden si eerlic ontfanghen ende mit groten ghiften versien, waer 8omme si daer nae mit Alexander teghens coninc Porum streden ende 9Porum doot sloeghen, also datsi al dat lantscap van Yndien onder 10Alexanders heerscapië brochten. Waer omme ghi weten zult, datmen 11mit besloten bůersen gheen stride noch lantscapen en mach wynnen.

12Nu al ist, dat een prince toebehoort aldus edel ende milde te 13wesen, nochtan en sal hi nijt meer gheven dan sijn staet vermach, 14⁺ want Paulus seit ons aldus: Non | dico, inquit, ut gracia 15vestra sit aliis remissio, vobis autem tribulacio, sed ut habundancia 16vestra sit aliis inopie supplementum¹⁾. Dat is: ‘Ic, Paulus, seg u, 17dat ghi nijt also gheven zult, dat u ghifte ander lude te baten 18coomt, ende u selven tot hijnder, mer dat u overvloydicheit hem 19een troost si in hoorre armoede’. Waer omme ons Seneca leert, 20dat wi gheen quadyën mit onser ghiften starcken en zullen in 21hoorre quaetheit ende seyt aldus: Non dabo illi, quem adultere 22consumpturum sciam, ne in societatem turpis facti vel consilii inveniar. 23Dat te seggen is: ‘Ic, Seneca, en sal nijt gheven, die ic weet 24dattet qualiken over sal bringen, opdat ic gheen zaec en ben des 25quaets wercx of des quaets raats’ Sevissima enim est iniusticia 26habens arma. Dat te seggen is: ‘Die onrechtichede of die onrechtige, 27hoe hi starcker is, hoe hi wreder ende felre is.’

28Ten vierden zal hi wezen lijtsamich, ghelijc als wy lezen van 29enen keysar ghehieten Julius, die calu was, dat hi zeer zwaerlic 30nam, waer omme hi zijn haer van afteren voerwaerder bant. Doe 31seyde hem een ridder: ‘Heer keysar, het waer moghelycker²⁾, dat 32ghi nijt calu en waert³⁾, dan dat ic in den strijt van Roemen yet

2. E. daer him wt wort gh. F. daer si in worden gh. B.C.D.H. daer hi in wert ghedient. I. daer hi mede w. gh. 11. F. gheen steden 11. F. [noch lantscapen]. 18. F. come. 18. E.F. te hinder. 22. E. vel lucri. F. corpus facti vel consilii inveniat. 26. E.F. [die onrechtichede of] die ongherechtighe hoe. 28. E. kael. 28. E.F. [zeer] zwaerliken. 30. E. haer van after voirwaert b.F. haer afterwarts b. 31. E.F. moghelycker. 32. E. dat ghi.

+ fol. 36d

1) Vergl. 2 Cor. 8, 13-14

2) Hs. moghelic.

3) Zie de aanteekening.

[p. 88]

tekstkritische noten

aant.

1⁺blodelycken¹⁾ dede of doen soude’. Die keysar dat goeliken | verdroech 2ende daer nijt op en antwoorde. Mede, doe hem een zijn gheboorte verweet 3ende seyde, dat hi een quadyë waer, doe antwoorde hi lachende 4aldus: Quid melius existimas, aut quod nobilitas in me incipiat, aut 5quod in me desinat. Dat te seggen is: ‘Wat meenstu is beter, of dat 6die edelheit in my beghinnet, of datsi in mi te niete gaet?’ Mer wanttet 7beter is, dat die edelheit in mi beghinnet, soe sal een yghelic zijn 8edelheit tonen ende van felre wraken trecken. Mede doe hem een 9ander seyde: ‘O, tyranne!’ doe antwoorde hi aldus: ‘Waer ic een 10tyranne, dune soutstes nijt segghen.’ Seneca scrijft ons van enen 11coninc gheheten Antigonus, die welke, doen hi hoorde, dat sommige 12lude quaet ende lachter van hem spraken, die nijt en wisten, dat hijt 13hoorde, overmits een gordijn die tusschen hem hinc, doe růerde hi die 14gordine ende seyde in eens anders mans persoen: ‘Gaet van heen, 15opdat u die coninc nijt en hoort; voerwaer, die gordine hoort u²⁾.

16Dit hi ten vijften sal wesen volstandich, is ons hiervoer ghenoech 17bewijst vander coninghinnen, van den raet ende van den ridder.

18Ten sesten sal hi wesen trouwe, ghelijc als wy lesen van enen 19⁺ gheheten Marcus, die voor der | stat van Roemen te scepe tegens 20die van Tartariën soude vechten, die welke Marcus van die van 21Tartariën ghevanghen wert, die si doe op zijn trouwe ende zijn 22eer weder te comen³⁾ tot Roemen seynden omme te besien, of die 23van Roemen mit hem hoor ghevanghen wouden wisselen ende 24manne om manne gheven. Doe hi tot Roemen op dat raethuus 25quam ende hi den senatoors der Tartaren bootscap openbaerde, doe 26vraechden hem die senatoors, wat zijn raet ende goetdůncken daer 27of waer⁴⁾. Marcus antwoorde: ‘Ten dunct mi den Romeynen nijt 28orberlic wesen, dattie van Tartariën begheren. Die rede is deze: 29want die ghene die die van Tartariën den Romeyns⁵⁾ of hebben 30ghevanghen zijn ongheleerde jonge lude of oude ghebroken lude,

1. h. goedertierliken. 2. I. ghebuer. 4. F. existimas etc. 8. F. togen. 14. F. dat tusschen.....tgordijn. 14-15. E. [seyde] in e.a.m.p. sprac: Gaet van heennen. H.I. van hier. 15. [voerwaer] die g.h.u. wel. 16. vlg. H.I. Ten vijfsten so sal hij wesen vulstandich, van welker vulstandichede ons hier voren genouch ten vullen es bewijst, int capittele van der coninghinne, van den raet ende van den rudder. 19. I. Marcus Regulus. 20. I. van Cartagen. 20-21. I. Marcus van dien Cartagoisen. 25 en 26. E. senatores. E. senatoren. 28. I. Cartagoisen. 29. E.F. Romeynen. 29-30. I. die van Cartagen hebben ghevanghen van onsen volke. 30. E.F. jonge ongheleerde luden.

+ fol. 37a

1) Ingevoegd naar E.F.

2) Hs coninc voerwaer die gordine hoort u nijt en hoort Veranderd naar B.C D.E.F.

+ fol. 37b

3) Ingevoegd naar E F.

4) Zie de aanteekening.

5) I. Romeynen?

[p. 89]

tekstkritische noten

1daer ghee grote macht in en stect, al bin icker een of, mer die 2Romeyns¹⁾ hebben den Tartars of ghevanghen starke vroede lude 3ende princen, daer die Romeyn(en) veel aen hebben ghewonnen 4ende die Tartars veel verloren’. Ende doe hem zijn vrienden 5houden wouden, woude hi emmer nae zijn beloofte weder trecken 6ende seyde, dat hi zijn beloofte zinen viant als zinen vrient 7houden wilde. Mede lezen wy, dat een prince gheheten Pirrus 8medicijn bi nachte quam tot enen heer onder Pirrum ghezeten, 9⁺ die Pirrus viant was, gheheten Fabricius ende vraechde | hem, 10wat hi hem gheven wilde, dat hi hem Pirrum mit venijn vergeven 11ende doden woude. Altehant venc Fabricius die medicijn ende 12bant hem hande ende voeten ende seynden Pirrum, zinen heer, 13ende omboet hem, hoe hi hem vergheven woude hebben. Ende doe 14Pirrus dit vernam, verwonderde hem zeer vandes medicijns 15valscheyt ende van die trouwe edelheit zijns viants. Waer wt men 16wael merken mach, dat openbaer viantscap alte veel edelre in hoor 17selven is, dan valsche ende gheveynsde vrientscap. Mede omme 18deze ende anders aldusdaniger zaken so ist groot noot, dat 19princen doorzochte trouwe medicijns hebben, die Gode ontsien ende 20kennen datter een leven sal wezen nae dezen leven, daer si recht 21loon van horen werken in zullen ontfaen ende datsi dat van buten 22mit horen woorden ende boven al mit horen wercken bewysen, datsi 23dat mit hore herten trouwelike loven. Wat viant is zwaerre ende 24anxteliker dan een vals medicijn, die vrient hiet te wesen! Mede 25so lesen wy, dat doe Emulius, een hertoge van Roemen, belegen 26hadde een stat, dat een scoolmeyster, die die goede edelre lude kijnder 27van der stat hadde ghenomen te leren, die [die] kijnder buten 28der stat leide om te spelen ende solaes willen. Ende wt groter

1. E. [daer gheen.....een of]. 1. F. al ben ic daer of. 2. E.F. Bomeynen. 2. F. Tarteren. F.H. die van Tartariën. I. Carthagoisen. 2-3. E.F. starcke, vroede, goede princen. 4. E.F. Tartaren. I. Carlagoysen. 5. E. gheloeften. F. belofte. 5-6. E. [weder.....beloofte]. 7. E. woude houden. F. houden zoude. 7. E.F. eens princen. 7-8. Ooc lesen wij dat wilen eer een medecijn des princen gheheeten Pirrus by nachte quam. 8 en 11. E. medicijnre. F. medicijn. 8. F. heer die onder P. was ghezeten. 9. E. [Pirrus viant]. 11. E.F.H.I. doden soude. 15. F. die trouheit sijns. 19. F. princen goede doersochte medicijnres hebben ende ghetrouwe die. 20-21. H.I. daer wij alle rechten loon van onsen ghewerken zullen. 23. F.H.I. geloven. 24. E.F. ende anxteliker. 25. F. Omilius. 26. E.F. stede. E. die der. 28. E.F. om spelen ende s.w.H. omme te speelne ende te spacieerne. I. omme te spelene ende spacierene.

1) I. Romeynen?

+ fol. 37c

[p. 90]

tekstkritische noten

1⁺ valscheit hi die kijnder allencken verre van der stat leide | ende ten 2lesten¹⁾ tot Emulium. Ende doe hise daer ghebrocht had, beze[l]gelde 3hi ende confirmeerde zijn valsch werc mit eenre valscher reden 4ende seyde: ‘Sich, hier heb ic di ghebrocht die alre beste lude 5kijnder van der stat, in wes moghentheit die heel stat staet’. Doe 6Emulius dit hoorde, antwoorde hi hem aldus: ‘Ic en wil mit dijnre 7valscheit die stat aldus nijt wynnen. Weet dat wy wapen moghentheit 8hebben, nijt teghens kijnder maer teghens machtige wapende 9lude. Du hebste ghedaen, dat in di was, als een vals manne doen 10soude, die mit nyer valschede een stat wilde wynnen. Ic begheer 11mit edelre conste, mit moghentheit mit wapen ende nae rechter 12edelheit die stat te winnen’. Ende altehant dede Emulius dien 13valschen meester zijn handen op zijn aers bijnden ende seynden 14weder mit zinen kijnderen binnen der stat ende die jonghers 15tot haren ouders. Doe deze nye maer inder stat quam, vergaderde 16die wijsheit om te besien, watsi best wilden doen. Mer 17want Emulius aldus edeliken ende ghetrouweliken had ghedaen, 18so docht den goeden luden best van der stat, datsi hem die stat 19opgaven. Ende altehant die te voren wreet ende fel Emulium waren, 20deden hem die poorten op ende begheerden paeys ende vrientscap 21⁺ mit hem | te hebben. Siet hoe die valsche meister, die hem daer toe 22vercoft heeft ende van Gods wegen sculdich is nae allen zinen vermogen 23zijn scolieres in goeden edelen zeden ende kůnsten te leren 24ende van alre quaetheit te bescermen ende te voerhoeden, hoe hi²⁾ 25zijn onnosel kijnder loosliken ende valscheliken, en hadde Emulius 26edelheit gedaen, verraden, vercoft ende ghedoot hadde!

27Ten sevenden so sal hi wesen ontfarmhertich, gheliken als wy 28lesen van enen edelen manne, gheheten Sangis, wes baeliu een 29wijf in zijnre vierscaer verwijsde toter doot, welc wijf die baeliu

1. E.v. die de kindere alleyncken van der stat brochte. F.v. die kijnderen alleinsken verder v.d. stat brochte. H.I. so lanc so voorder. 2. F. Omulium, den hertoghe van Roemen. 2. E.F. beseghelde. 4. E. dier alremechtichster ende bester lude. F. dier alremachtichste ende beste luyde. 6. F. Omulius. 7-8. F.w. moghentheit ende macht. I. wapenen ende mueghentheit. 8. E.F. ghewapende. 10. B.I. nieuwer. C. nyer. D. nyewer. F. zijnre v.B.E.F. wil winnen. 11. F. mit moghentheit, mit edelen consten ende mit wapen na r. 13. E. op zijn rugghe. 13-14. E.F. seinden mit z.k. weder in die stat. 14. E. nyeuwe mare in de stat. 16. F. sien. E.F. wouden. 17. F. Omulius. 20. E. luden v.d. st. best. 19. F. Omulium. 23. E. sijns scoliers. 23. E.F. goede edele consten ende sedicheden. 22-23. E.F. voirhoeden na sinen vermogen, hoe hi zijn. 25-26. E. en hadde Emilius [edelheit] ghedaen. F. ende had overmits edelheit g.

+ fol. 37d

1) H. mist hier een folio.

+ fol. 38a

2) Hs ende hi.

[p. 91]

tekstkritische noten

1den steenweerder gaf in den kerker te doen¹⁾ ende te verworghen. 2Die steenweerder, mit ontfarmherticheden berůert, liet dat wijf 3ongheworcht²⁾ ende meende, datsi van hongher sterven soude. Mer 4haer dochter liet hi tot haer gaen, ende verwaerdese wel nauwe, 5datsi haer moeder gheen spyse bringen en most. Doe dit manich 6tijt was gheleden, verwonderde hi hem zeer, hoe dat wijf so langhe 7mochte leven ende gaf daer merc op, hoe die zake mochte wesen 8ende vant ten lesten, dattie dochter mit hoorre borsten die moeder 9so langhe hadde ghevoet, welc wonder hi voortbrochte. Waer omme 10die[n] rechtere omme der dochter wille der moeder die pine vergaven. 11⁺ Quid enim non | penetrat pietas, quid non cogitat misericordia, quid 12enim tam inusitatum et inauditum quam matrem filie uberibus alitam. 13Dat te seggen is: ‘Wat is dat die důechde nijt en vermach wat is dat 14die ontfarmhertichede nijt en vijnt, wat isser also, wonderlic, als datti 15moeder van hoors dochters borsten also lange wort ghevoet’. Vorwaer, 16dat waer herde vreemde het en waer zake dat dat recht der natuer 17ghezet hadde die ouders te minnen. Decet nos, seit hi, Crisostimus, 18usque ad ultimam exspiracionem circa parentes omnem diligenciam 19exhibere. Dat te seggen is: ‘Het betaemt ons totten lesten van onsen 20leven tegens onse ouders alle neerstichede in dogheden te bewysen’.

21Ten achten so sal hi wesen minlic, daer wy ghenoech in den 22ridder of hebben ghezeit. Mer wy vijnden, dat een goet ridder op 23een tijt van des keysars rechters van zinen live wort aengesproken 24ende doe hi in vresen van sinen live was, riep hi al openbaer 25den keysar, dat hi hem helpen wilde. Ende doe hem die keysar 26enen goeden talman wilde gheven, zeyde hi hem aldus: ‘O keysar, 27doe ghi in den strijt van Asiën waert in groten node doe en socht 28ic nyemant, mer voer u so vacht ic selver mitten live. Siet hier 29⁺ die wonden ende die litteyken, die ic op die tijt om uwen | wil 30ontfenc’. Die keysar hem scaemde. want hi anxt hadde, datmen 31nijt alleen seggen en soude dat hi hoveerdich, maer mede dat hi 32ontdancber waer ende ghinc in der vierscaer, daer hi dien goeden 33ridder wt der noot halp. Oportet enim³⁾ illi graciam facere qui bene

2. E. beroert wert liet dat. F. steenwaerder wert m.o.b. liet dat. 4. E.F. verwaerde wel. 5. F. dat si hoir [moeder]. 5. E.F. en mochte. 8. E.F. hoir moeder. 10. E.F. die rechter. I. rechters. 10. E.F. vergaf. 13. E. dochter nijt. 14. F. en denct. 17. E. Crisostomus. F. Crisostimus seit: Decet. 26. F. tot hem. 29. F. [die wonden ende]. 29-30. E. wille ende voir u o.F. wille daer u.o. 33. F. halp ende zeide aldus.

1) Hs. doden. Veranderd naar E. en naar den Londenschen Incunabel.

2) Hs. onghewroecht.

+ fol. 38b

+ fol. 38c

3) Hs. Oportet illi graciam enim. Veranderd naar de andere Hss.

[p. 92]

tekstkritische noten

1fecit. Dat is: ‘Voorwaer, men moet den ghenen gracie doen, die 2wel hevet ghedaen’. Aldus sel dan een goet prince zinen goeden 3ridderen, die om zinen wille in node ende in vreesen heft gheweest, 4minlic ende hulplic wezen, hoeneer dattet die tijt eyschet. Ende 5dat sal hi by hem selven doen onvermaent, want Seneca seit ons 6aldus: Turpissima vox est: redde. Dat is: ‘Hets te mael lelic ende 7scandelic, dat men een prince bezweren ende vermanen moet die 8doecht diemen hem ghedaen heeft’. Nu want ons Seneca seyt: Qui 9gratulacionis beneficium accepit, ad donantis animum obligatur. Dat 10te seggen is: ‘Die van den anderen een ghenůechlic doecht heeft 11ontfaen, die is hem weder verbonden tot sinen wille te staen’. Nu 12wat mach die een van den anderen meer ontfaen, dan dat hi hem 13zijn lijf behout¹⁾ ende al dat hi²⁾ heeft hem heeft doen vercrigen! 14Voerwaer nijt. Waer om hi hem alst tijt is, dat onvermaent sel 15lonen ende van recht sculdich is.

16⁺ Ten neghenden ende ten lesten | sal hi wesen gherechtich, dat 17ons beteykent wort bider roeden, die hi heeft in zijn hant. Want 18overmits dattie coninc of die prince over al zijn rijc altoos selve 19nijt weesen en mach, so ist wel redelic ende noot, dat hi een deel 20van zijnre moghentheit zinen dienres geeft, op dat hi also zijn 21heel conincrijc mit zinen dienres mach regeren, dat al zijn onderzaten 22wel worden geregeert ende bescermt. Deze dienres, hoe 23si gheheten zijn, hetsi maerscalc, casteleyn, reyntmeyster, baeliu, 24legate, of hoe dat hi ghenoemt is, sal ghetruwe ende 25gherechtich wesen. Want hets dicwijl wael ghezien, dat buten des 26princen scout, overmits valschede zijnre dienres een heel rijc is 27worden verloren. Voerwaer een ongherechtich dienstman is 28dicwijl een zake, dat een goet gherechtich prince valsch ende 29onrechtich wert gheheten. Mede al waer dat zake, dat een 30prince in hem selven een deel ongherechtich waer, waren 31alle zijn dienstlude gherechtich, die prince soude van allen gerechtich 32worden gheheten. Waer om een prince hem wel voor-

2. H.I. elc goet. 3. E.F. ridder. 5. E. sal hi hem selven onvermaent doen. F. sal hi hem onv. d. 6 vlgg. F. est etc. Dat is een lelic ende scandelic dinck, datmen e. pr. bezweert ende vermaent die d.d.h.h. gh. of om sinen wille. 8. F. voirt seit. 13. E.F. dat hi heeft. F. [baet ende]. I. behout ende al dat hi hout. 15. H.I. [ende.....is]. 17. F. roosen. 20 en 21. F. dienaers. 22. E.F. rijc ende zijn o. 25. E. wel ghesciet. F. [wael]. 30. F. een goet gherechtich pr. 31. F. van alle die luyde.

1) Hs. baet. Veranderd naar I.

2) Ingevoegd naar E F.

+ fol. 38d

[p. 93]

tekstkritische noten

1sien sal, dat hi zijn moghentheit nijt in quaden, valschen, onrechtigen 2luden, mer in goeden edelen gherechtigen personen setten 3sal. Ende dien sal hi zijn recht bevelen van zinent weghen 4te voeren, also datter God eer of hebbe ende dat hi van Gode 5hoopt daer of goet loon te ontfaen. Ist datter yemant meer van | 6⁺ gherechtichede wil weten, die bezye wel, watter voor ghezet is 7van den coninc ende van zinen raet.

8Dese dienstlude hoort mede toe, datsi moghentich zullen wesen, 9overmits waer dat zake, dat an die palen van den rijcke enige viande 10haesteliken op quamen, of datter pertyën of twyst in enen eynde van 11den lande[n] op resen, datsi dat mit moghentheit van des princen 12weghen mochten wederstaen of te payse ende ten vrede bringen. Ende 13dit wort ons beteykent bi zijnre bonte mantel ende caproen. Waer 14omme ghi weten zult, dattie coninc ende alle ander edel personen, 15die in dit spul worden beteykent, zonder alleen die rock, hebben hoor 16zeker wtgangen, mer die rock, als hi int spul is besloten en mach hi 17nijt wtgaen, ten si dat zake, dat hem van dien edelen luden of van 18die ghemeente een wech of een wtganc is ghemaect, dat hier omme 19is: want hi een bode of een dienstman des conincx is ende hi van 20den coninc zijn moghentheit heeft ontfaen, soe en waert nijt wel 21redelic, dat hi die machte in des conincx palaes, daer den coninc 22selver tegenwoordich waer, soude hantieren ende bruken, mer also 23rasche als hi is wtgegaen ende hem die moghentheit is gheopent, 24soe mach hise volcomelic hantieren tottes conincx wederseggen 25toe. Dese overmits dat si des conincx of des princen stede verwaren, 26so is haer macht zeer groot, waer omme, als dat scaecbort 27⁺ ydel is, so moghen si over alle | recht als een coninc dat rijc¹⁾ door 28riden ende also wel op een wit velt, als op een zwert velt gaen 29staen. Ende ist datsi midden int velt staen, so moghen si recht wt 30voorwaerder of after werder aen die lůfter zyde of aen die rechter 31zyde gaen, mer nemmermeer over hoec. Waer in ons beteykent wort, 32dat een ygelic van dien conincrijc, is hi goet is hi quaet, is hi 33arm is hi rijc, openbaer sel wesen, dat hoor moghentheit gherechtich 34si. Opdat dan een ygelic manne in allen dezen vor-

1-2. E.F. quaden, valschen, losen, ongherechtighen 1. 3. E. van sinen w.F. van zijnre w. 6. E.F. wat hiervoir geseit is. 10-11. E.F. [van den landen]. 16. E.F. wtganck. 19. E.F. want overmits dat hi een. 22. E. selve. F. selfs. 23. E. rasch. F. vroech. 24. F. mach hie sie. 27. E.F. coninc. 32-33. E. goet of is hi quaet, is hi a. of i.h.r.

+ fol. 39a

+ fol. 39b

1) Hs. als een conincrijc.

[p. 94]

tekstkritische noten

1seyden doochden, nae dat zijn staet eyschet ende die natuer des 2minschen vermach, volmaect mach wesen, sel hi mit goeder herten 3volcomelic begheren te dienen den ghenen, die wt den hogen 4hemel der heyliger drievoudicheit is hier neder ghecomen omme 5ons te dienen. Op dat dan onse dienst hem bequaem mach wesen, 6so laet ons wezen barnende in rechter mynnen, sedich in allen 7ghezelscap, stadich in allen belooften, starc in doochsamichede, 8bereet tot eendrachtichede, scerp ende fel om twist te benemen. 9Laet ons wesen gherechtich in onse vonnissen, sedich in onsen 10woorden, besceyden in onsen gheboden, neernstich in onsen werken, 11sorchvoudich in onsen rade. Laet ons Gode ende onsen oversten 12onderdanich wesen, onsen ondersten ende nedersten goedertiren, 13onsen gheliken gherechtich, hart ende fel den quadyën. Voorwaer, 14⁺ het hoort enen yge | liken edelen manne toe, dathi enen goeden, 15oetmoedigen, warachtigen minsche, goet, oetmoedich ende warich 16sal wesen; dat hi mit zijnre starchede, moedichede ende gherechtichede 17enen ygheliken quadyë wederstaen sal. Hi sal mit sinte 18Jan overspul [be] wederroepen ende berispen; met sinte Peter 19die loghenaers lochenen, mit sinte Pouwels Gots lachter wreken; 20mit Cristum die copers ende vercopers wt den tempel werpen; 21mitter wijsheit Gods¹⁾ alle dwalinge scuwen, ende mitter moghentheit 22des oversten vaders alle quaetheit weder te staen.

24De vinne die voer den rechteren roc staet, daer die ackerman 25by wort beteykent, sel aldus zijn gheformiert. Een man hebbende 26in zijn rechter hant een spade mede te delven; in zijn lufter hant 27eens harders stoc, daer hi zijn scapen ende zijn ander beesten 28mede bescermen mach ende regeren; onder zijn riem een zekel 29of een crom messe, daer hi zijn bomen ende wijngaert mede mach 30snoeyen. Byder spade wert ons beteykent die ackerman; waer omme ⁺ ghi weten zult, | dattie eerste ackerman, nae dattie Scrifture

7. F. gestadich. 10. E. besceiden i.o. sentenciën. 10. E. naerstich. F. sorchvoldich. 13. F. quaden. 14. F. yegheliken goeden man toe. 15. F. [oetmoedighen]. w.m.g. oetmoedich] e. 15. E.F. ende warachtich. 18. F. Johan. E. beruspen. F. berespen. 18. F. Pieter. 21. E.F. Gods alle dw. 21-22. E. mogentheit Gods des oversten v. 22. E.F. wederstaen. 22. vlg. F. Des gonne ons die vader die zoon ende die heilige geest. Amen. 25. F. wesen. 26. F. [rechter]. 26. E. graven. 29-30. F. koorn mede sniden of zijn bomen of wijngaert mede snoeyen of sniden mach.

+ fol. 39c

1) Ingevoegd naar E.F.H.I.

+ fol. 39d

[p. 95]

tekstkritische noten

aant.

1inhout¹⁾, was Chaym, Adams eerste zoon. Dat Adams eerste zoon 2een ackerman wesen soude, mach wel reden maken, want die 3eerde is onser alre moeder, daer wy allegader onse wesen of hebben 4ontfaen ende daer wy ten lesten onse woenstat ende legerstede 5in zullen hebben. Waer omme het wael redeliken is, dattie minschelichede 6vander eerden recht als van hoor moeder mit horen 7arbeit alre meest hoor voetsel soude zůecken. Ende ic en wil nijt 8beruspt wesen overmits dat ic nijt en segge, noch hier nae nijt 9seggen en sal, of die vier elementen in horen eygen wesen hem 10tottes minschen wesen voeghen, of hoor mogentheit. Desen ackerman 11hoort toe, dat hi Got sal kennen ende zijn tiende offeren, 12mer hi sal hem wael vorsien, dat hi van den alre besten zijn 13offerhande neem, op dat [hi] mit Chaym zijn gaven van Goden nijt 14en zijn versmaet. Indignum vero est dare deo quod dedignatur homo. 15Dat beduut: ‘Ic, Augustinus segge u, dattet te mael leliken ende 16onweerdich is, Gode te geven ende te bieden, dattie minschelichede 17versmaet’. Van dezen luden ende van anderen luden, die mit Cahym, 18alsi stinckende spyse of anders yet hebben dat onwaerdich is, datsi 19selve nijt en moghen, seggen: Het is goet genoech, ghevet den 20armen om Gots willen’, seit die profeet David | door den mont 21⁺ Gods aldus²⁾: Non accipiam de domo tua vitulos, neque de gregibus 22tuis hyrcos³⁾; sabbata ei neomenia vestra odivit anima mea⁴⁾. Dat te 23seggen is: ‘Ic God, en sal nijt nemen calveren wt dinen huus 24noch wt dinen kudde gheyten; mijn ziel heeft uwen sabbath ende 25vierdach ghehaet’. Die reden van dezen heeft ons Seneca aldus 26bewijst: Non in eo quod datur sed in ipsius dantis animo beneficium 27constitit, quia beneficium non est aurum, argentum vel aliquid 28bonum extrinsecum, sed ipsius tribuentis voluntas. Dat te seggen 29is: ‘Die doecht des gaven en is nijt in dat dinc datmen gheeft, 30mer si is in die begeerte des ghevers. Waer omme ghi weten zult, 31dattie rechte doecht des ghevers en is gheen gout, geen sulver, 32noch gheen tijtlic goet van buten, mer tis alleen die goede[n] wil 33ende begheerte des goeden minschen die dat gheeft, al ist zake

1. E. Caym. F. Cayn. 5. F. zullen houden. 8-9. F. nijt seggen en mach noch hier nae of die. 10. F. moghentheit bewisen zullen. 14. F. versmaet. Als Augustinus zeit: Ind. est votum dare. 15. E. Dat is te segghen. F. Dat is: tis te mael. 18-19. E.F. yet dat onwaerdich is, datsi selven niet. 19. H.I. segghende. 20. F. Die propheet David seit. 20-21. E. Gods monde. F. [door d.m. Gods aldus]. 24. E. sabooth. 25. F. van allen desen. 29. H.I. der ghitten.

1) Gen. 4, 2.

+ fol. 40a

2) Zie de aanteekening.

3) Psalm 49, 9.

4) Jes. 1, 13.

[p. 96]

tekstkritische noten

1dattie gifte van buten somwijl een beteyken des goets willes is’. 2Waer om God dicwijl danckeliker neemt een stucxkijn broots 3of een cleyn gift, die een arm minsche mit goeder herten gift 4om zinen wille, dan een grote gave, ghelijc een kerc vol gouts, 5die een rijc minsche den armen gift wt zijnre hoverdyë, op dat hi 6goet ende heylich mach hieten. Desen ackerman behoort toe te 7⁺ eren, te spitten, te saeyen, te maeyen, trouweliken die vruchte | te 8gaderen ende aldus altoos in arbeit te wezen; mer die heilige 9dage salhi vieren. Grove starcke spyse, op dat hi te bet sel moghen 10werken, behoort hem toe te eten. Deze, ist dat hi yemant dient, so 11sal hi alle deze voorscreven wercken also trouwelic volbringen, 12gheliken of hise voor hem selven wrochte. Ende ist dat hi savonts 13thuus gaet eten, soe sal hem die heer alle avont zijn loon onvermaent 14in zijn hant gheven. Non enim, seit hi Salomon, manebit 15opus mercenarii apud te usque mane¹⁾. Dat is: ‘Des ghehůert 16wercmans lone en sal nijt bi u bliven totes morgens toe’. Waer 17omme ghi weten zult, ist dat u yemant dient by dach loon, die des 18avonts thuus gaet eten, gheefdi hem zijn loon niet mit hem ende 19blivet hi, zijn wijf of enich van zinen kijnderen doot binnen dier 20nacht ende men smorghens gheen broot int huus en vijnt, men 21mach mit rechten rechte u van manslacht aenspreken, gheliken 22of ghi die minsche ghedoot hadt. Ist nijt wel reden, die alle den 23helen dach zijn lijf, zijn craften in uwen arbeit heeft versleten, 24dattie van zijn eygen goet, dat hi zwaerlic hevet besuret in uwen 25arbeit, weder wort ghespijst ende ghestarct? Dit hevet ons Christus 26in eenre Ewangeliën selver bewijst aldus: Voca operarios et redde 27⁺ illis mer | cedem incipiens a novissimo usque ad primum²⁾; et sic 28erunt novissimi primi et primi novissimi³⁾. Dat te segghen is: ‘Roep 29die werc lude ende geeft hem hoor loon van den lesten totten eersten 30ende aldus zullen die leste die eerste wesen ende die eerste 31die leste’.

32Biden stock wort ons beteykent die harders. Waer omme ghi 33weten zult, dattie eerste harder, nae dat ons die Scriftuer⁴⁾ bewijst, 34was die rechtveerdighe Abel, die Gode dat beste dat hi hadde

2. E. cleen stuk broots. F. cleyn stuckyen broots. 3. F. [cleyn]. 6. F. hillich. 9. E. grote sterke. 12. E.F. voir hem selven. 12-13. E. des avonds te huus. 13-14. E. onghemaent. 14. E. [hi]. F. Salomon seit: Non enim. 15. E. ghehuyerts F. [ghehuert]. 22. E. den mensch. F. den mensche. 26. E.F. wel bewijst.

+ fol. 40b

1) Leviticus 19, 13.

+ fol. 40c

2) Vergl. Matth. 20, 8.

3) Vergl. Matth. 19, 30.

4) Gen 4, 2.

[p. 97]

tekstkritische noten

1mit goeder herten ende begeerten offerde ende gaf, waer omme 2zijn gave Gode wel bequame was. Hylarem enim datorem diligit 3Deus¹⁾ Dat beduut: Den bliden ghever²⁾, die Gode mit goeder 4herten dat beste gheeft, minnet God. Doe Cahym, zijn brůeder, 5sach, dat Abels offerhande Gode bequame was, ende dat die sine 6van Gode versmaet was³⁾, wort hi in hem selven toornnich, verwoet 7op zinen brůeder ende nydich, dien hi van afteren moerde ende 8dootsloech. Waer omme gi weten zult, dat niemant dien gherechtigen 9Abel gheliken en mach, die vanden ongherechtighen 10Chaym nijt vermoort, ghepinicht of ghepersequeert wort. Nisi enim 11homo haberet quo plangeret creatura contra Creatorem se extenderet. 12Dat te seggen is: Het en waert zake, dattie minsche had, dat hi, 13bescreyede, die minschelike creatuer soude hem teghens God verheffen’. 14Nu al ist den gherechtigen Abel wel goet, dat hi van 15Chaym pijn lijt⁴⁾ op dathi in zijn gherechtichede ghestarct ende volstandich 16⁺ voor Gode wert | ghevonden, nochtan ist Chaym te male 17quaet ende verdomelijc. Quia malum pati non est malum, sed facere 18malum, malum est. Dat te seggen is: ‘Want quaet te dogen en is 19nijt quaet, mer quaet te doen, is quaet’. Hier omme sel hem een 20ygelic minsche wachten, dat hi mitten quaden ongherechtigen 21Chaym, den goeden ackerman daer wy alle by moeten leven, geen 22cracht, gewelt, noch ongelijc en doe. Sich dan wel voor di, du 23edel man, alstu in dijnre weelde rijtste, jaechste ende du desen 24ackerman zijn coornne, zijn tuun, sijn ander goede verdervest mit 25dinen honden van zijn scapen of van zijn ander beesten berovest, 26dattu mit Chaym van Gode nijt en worste verdoomt. Voorwaer, 27voorwaer, Clamitat ante Deum vox sanguinis et Zodomorum vox, 28oppressorum vox et (merces)⁵⁾ detenta laborum. Dat is: Vierrehande 29stemmen die roepen eenperlic aen Gode om wraeck. Die eerste is 30die stemme des onnosel blootstortinges, als ons Got selve aldus 31bewijsde, doe Chaim Abel doot gheslagen hadde. Ecce vox sanguinis

3. E.F. Den bliden ghever die mit. 4-5. I. Doe Caym sach, dat die offerande van sinen broeder Abel Gode bequame was. 5-6. F. was ende dat zijn offerhande van Gode versmaet was, wort. E.w. ende dat die sine van Gode versmaet was, w. 7. E.F. ende op z.b. nydich. H.I. vermoorde. 19. E.F. gepijnt. 12. F. ten waer sake. 14. F. [den g. Abel]. 18. F. wat quaets. 23. F.F. ende jaechtste. 24. E.F. verderfste of mit. 27. F.c. in celum. I. clamant ad Dominum. 28. E. oppressorum et vox detenta laborum. F.H.I. oppressorum merces detenta laborum. 29. E.F. eenpaerliken.

1) 2 Cor. 9, 7.

2) Ingevoegd naar E.F.

3) Ingevoegd naar E.F.

4) Hs. pijnlic.

+ fol. 40d

5) Ingevoegd naar F

[p. 98]

tekstkritische noten

1fratris tui Abel clamat ad me de terra¹⁾. Dat te seggen is: ‘Sich 2Chaym, die stemme dijns brůeders bloet, Abel, roept tot my van der 3eerde om wrake over dy’. Die ander stemme is die stemme van dier 4zunde, die ic om tbeters wil nijt noemen en wil, daer twee conincriken 5gheheten Zodoma ende Gomorra om versoncken, als die 6⁺ bybel inhout. Die derde stemme | is die stemme der verdrůcter 7onnoselre luden, die mit onrede[like]n ghevangen of verdrucket zijn, 8ghelijc als ons Got selver bewijst heeft, doe hi tot Moyzes seyde 9aldus: Videns vidi afflictionem populi mei qui est in Egypto et gemitum 10eoram audivi et descendi liberare eos²⁾. Dat te seggen is: ‘Ic 11God, siende, heb ic ghezien dat verdriet mijns volcx dat is in 12Egypten ende hoor screyen hebbe ic ghehoort ende ic bin neder 13gheclommen omme hem te verlossen’. Voorwaer ic meen, is God 14een recht rechter, dattie ghene die huden des dages die onnosele 15mit onreden verdrucken, dat selve loon van Gode zullen ontfaen, 16dat op die tijt Pharao ontfenc. Die vierde stemme is die stem des 17onthoudens arbeits loon, die in deerste stemme of in die derde 18besloten mach weezen, wantsi den bloede ende der verdructhede 19wel toe behoort.

20Bider zekel of bi dat mes zullen wy verstaen die gheerdenaer 21ende hofman, die den wijngaert pleecht te maken ende te snoeyen, 22die boom te poten ende te besniden. Waer omme ghi weten zult, 23dat Noë den eersten wijngaert vant³⁾ die wilt ende bitter was. 24Mer omme dat Noë die bitterheit des wijngaerts in zůeticheit mochte 25verwandelen, soe nam hi vierrehande beesten bloet, als leeuwes, 26lams, verken ende apinnen, dat hi te samen mengede mitter eerden, 27daer hi also misse of maecte ende den wijngaert mit zinen wortel 28⁺ in potede op dat hi zůet mochte worden. | Ende doe hi provede 29die crafte des wijns ende die zůetichede die die wijn vander 30missen hadde[n] ontfaen, ende hi te mael droncken hadde gheweest, 31riep hi zijn kijnder al te samen ende seyde hem, dat hi 32daer omme deser vier dieren bloot voerscreven mitter aerden

3. F. om u wraeck tot di. 7. E.F. mit onreden. H. met onredenen. I. met onredene. 12. E. screyinghe. F. screijnge. 13. F. verlossenen. 20. E. gardenier. F. gaerdenier. 22. E. boem. 26. E.F. apinnenbloet. 27. C.E. missche. F. misch. H. ende maecter also mesch af. 25 vlgg. I. so nam hyre toe tbloet van vierderande beesten als van eenen leeuwe, van eenen lamme, van eenen zwine, ende van eenen apinne of beere, twelke hi al te samen minghede met eerden en de maecter also mensch of daer hi den w. 29. E. craften. F. crachten. H.I. cracht. 31. F. kijnder al te malen.

1) Gen. 4, 10.

+ fol. 41a

2) Exodus 3, 7-8, descendi ut liberem.

3) Vergl. Gen. 9, 20 vlgg.

+ fol. 41b

[p. 99]

tekstkritische noten

1ghemenget hadde ende in die missen dien wijngert ghezet hadde 2in een teyken, dattie lude somtijt vanden wijn toornnich, ende 3onversaecht zouden worden ghelijc den leeuwe, somwijl scamel ende 4versaget ghelijc den scaep, somwijl oncuusch ghelijc den verken 5ende somwijl spulc ghelijc der aeppynnen. Mer nu mach men hier 6vragen: ‘Werket die wijn anders nijt of nijt meer dan hier gescreven 7is inden minsche?’ Die antwoorde: dattie wijn alse hi mit 8reden ende by maten van den minsche wort ghenomen, so verteert hi 9datter onreyne is in die mage, hi starct die natuerlike hetten, hi verblijt 10dat hert, hi maect scoon verwe, subtijl ghedachte, goede sprake 11ende maect den minsche bout ende onversaget. Waer omme ghi 12weten zult, alse¹⁾ die wijn inden minsche eerst beghinnet te wercken, 13soe maket hi een minsche te mael vroet ende wijs, ghelijc Salomoen. 14Daernae als die minsche meer drinct ende die wijn in hem starckeliker 15beghinnet te werken, maect hi hem spullic, ghelijc der aeppynnen. 16Daernae maect hi hem fel ende wreet, ghelijc der leeuwen 17⁺ ende ten lesten, | als die minschelike natuer te male verwonnen 18wort van den wijn, maket hi hem oncuusche ghelijc den verken 19crupende of wroetende inden modder ghelijc als ons in dit veerskijn 20bewijst wort: Ebrius est Salomon, post symea, post leo, post sus. Nu 21want desen wijn overvloedelic ghenomen in den minsch aldus veel 22quaets werct, so heeft ons Abbakuc aldus ghezeit: Ve qui potum 23dat amico inebrians eum ut videat nuditatem eius²⁾. Dat te seggen 24is: ‘Wee den ghenen die zinen vrient droncken maect, op dat hi 25zijn heymelichede mach bekennen’. Die quaetheit voort, die die 26wijn overvloydeliken van den minsche ghenomen, doet, is[t] dattie 27minsche berovet wort zijnre reden ende temael verwoet wort ende 28gheneghen tot kyven, tot vechten, ende berooft wert van zijnre 29ghezichten. Potus iste in vomitum³⁾ et hec voluptas in nauseam convertetur⁴⁾. 30Dat te seggen is: ‘Dese dranc sal in spuwinghe ende

1. F. misch die wijngaert. 3. I. werden, den leeu ghelijckende. 4. E.F. schapen geliken een lam. I. lamme. 4-5. I. zwine vallende in die muedere of in die wase ende somtijts spillic. 5. B. spilliken. C D.E. spillic. F. spellijck. 7. F. dantwoordt: als die wijn. 12. E.F. als. 13. E.F. ende gheliken Salomon wijs. 15. E. spillic. F. speelijc. 16. E.F. den lewe. F. hi den mensche fel. 19. E.F. mudder. 19. E. vairskijn. F. vers. 25 vlgg. F. bekennen. Is die wijn [wort] overvloedich van den m. genomen, zo wort die mensche beroeft v.z.r. ende temael verwoet tot kiven ende tot v.e.b. van sijn gesichte. 26 vlgg. E. is dat die m. beroeft van z.r. temael verwoet, wort gheneghen t.k. ende t.v. 30. F. spijnghe.

1) Hs. alst

+ fol. 41c

2) Hab. 2, 15.

3) Hs. vomicum.

4) Vergl. Hab. 2, 16.

[p. 100]

tekstkritische noten

1dese weelde sel in walginge worden verwandelt’. Hier omme segghen 2die meysters, dattet wonder is van enen minsche, die zijn broot is 3van den besten coornne, zijn vleysche bequaem, zijn wijn gans 4ende gave ende alle zijn ander spyse daer nae, dattie minsche 5sterven mach, die hem by maten regeert ende wacht van te veel te 6⁺ eten ende te drincken ende mit vrouwen te wezen ende van | al 7te groten arbeit.

8Wt allen dezen die voorscreven zijn, so mach een ackerman 9wel weten een deel, hoe hi hem regeren sal. Mer zinen arbeit 10en sal hi hem nijt laten verdrieten, want: Qui in agro dominice 11culture laborant, libere possunt celeste tabernaculum introire. Dat 12te seggen is: ‘Die ghene die in Gods acker arbeiden, mogen 13vriliken in die hemelsche tabernaculen gaen’. Dese ackerman heeft 14God selve door Davids mont ghebenedijt aldus: Labores manuum 15tuarum quia manducabis, beatus es et bene tibi erit¹⁾. Dat te seggen 16is: ‘Wanttu leveste van den arbeit dijnre handen, so sijstu heylich 17ende wel sal di weezen’. Mer nu moechdi vraghen: ‘Hoe moechdi 18seggen, dattie ackerman heylich ende zalich is, die also dicke 19ghevangen, gebrant wort, van sinen goede berooft?’ Die antwoorde 20is: Quem enim diligit corripit Deus, flagellat autem omnem filium 21quem recipit²⁾. Dat te seggen is: ‘Voorwaer, Got castijt den ghenen 22die hi minnet ende hi ghezelt alle zine zonen, die hi behouden 23wil’. Van den ghenen die God hier op eertrijc mit zijnre gesel 24nijt en visiteert staet ghescreven aldus: In labore hominum non 25sunt et cum hominibus non flagellabuntur, ideo tenuit eos superbia³⁾. 26Qui non flagellantur temporaliter cum hominibus, imperpetuum 27flagellabuntur cum demonibus ende et qui cum hominibus hic non 28⁺ laborant, cum demonibus eternaliter laborabunt. Dat te | segghen is: 29‘Inder minschen arbeit so en zijn si nijt ende mitten minschen en 30worden si nijt gheghezelt; daer om so zijn si bezeten mit hoverdyën. 31Die ghene die in dezer tijt mitten minschen nijt en worden gheghezelt,

4. E.F. spyse natuerlicken. 5. E. van veel. F. van veel etens ende drinckens 13. F. door sinen monde gh. a. seggende. 17. F. moghet ghi. F. mach men. 19. E. ghebrant, ghevanghen wordet ende v.s.g.b.F. gebrant, gevangen ende v.s.g. geschat ende beroeft waert. 22. E. gheesselt. F. geiselt. 22. F. beholden. 23. E. gheesselen. F. [mit z.g.]. 25. H. Ideo cum demonio sunt detenti. I. Et ideo cum demonio sunt detenti. 26. B.D.E. in perpetuum. 26 vlgg. H.I. hii qui in presenti cum hominibus non flagellabuntur, illi cum demonibus eternaliter punientur et. F. [ideo.....laborabunt].

+ fol. 41d

1) Psalm 128, 2.

2) Prov. 3, 12.

3) Psalm 72, 5-6.

+ fol. 42a

[p. 101]

tekstkritische noten

1die zullen mitten duvelen inder ewicheit worden ghepinicht ende 2die mitten minschen hier nijt en arbeyden, zullen mitten duvelen 3eweliken arbeyden. Dat dit waer is, hevet ons Bernardus aldus 4bewiset: Difficile, immo est impossibile ut bonis presentibus fruatur 5quis et futuris, ut hic ventrem, ibi mentem repleat, ut in utroque 6seculo sit primus, ut tam in celo quam in terra appareat gloriosus. 7Dat te seggen is: ‘Swaer ende ommoghelic ist emmer, dat yemant 8deze tijtlike goede ende die ewige toecomende goede zoude[n] 9bruken, dat hi hier zinen buuc, ghinder in der ewicheit sijn ziele 10soude vervullen, ende hier inder tijt ende ghinder inder ewicheit 11die overste si, dat hi inden hemel ende inder eerden vol bliscap 12soude werden ghevonden’.

13Wt allen dezen so moghen wy wel merken, dattie ghene 14die Gods acker versmaden ende horen arbeit mit dansen ende 15mit ydel glorie overbrenghen ende Gods zaet in hoorre zielen 16nijt en saeyen, dattie van Gode zeer zijn versceyden, gheliken 17als wy inder bybelen lezen, als dat doe Moyses opten berch 18van Synay, daer hi by Gode XL dage was omme die ghebode 19⁺ tontfaen, daer die kijnder van Israkel een gul | den calf maecten, 20daer si om dansten ende horen arbeit, die si Gode sculdich waren, 21also in ydelheit verwandelden. Doe Moyses van boven neder quam 22ende hi dit sach ende vernam, warp hi die stenen tafelen beyde 23ontwee, daer Gods gebode in stonden, in een teyken dat mit 24zulken danzen alle die tien gheboden Gods worden ghebroken, 25gheliken als een yghelic minsche die totten gronde zijn herten wil 26gaen in hem selven wel smaken mach. Om welke dansen ten eersten 27God also wert vertoornt, dat hi alle die kijnder van Israel soude 28hebben verdorven, en had Moyses bede ghedaen. Laet ons dan wel 29voor ons sien, dat wy den arbeit, die wy in Gots acker of wijngaert 30sculdich zijn te doen, dat wy dien arbeit in dansen ende in ander 31ydel ghenůecht nijt en verkeren, op dat ons Got dat vreeslike 32woort, dat hi den kijnderen van Israhel toe sprac, nijt toe en 33spreeck: Reservabo michi hoc peccatum usque in diem furoris mei.

7. E.F. ende ymmer ommoghelic. 8-9. E. souden moghen bruken. 9. F. gebruken. 12. F. bevonden. 14. F.E. hoer tijt ende arbeit. 15. E.F. gloriën. 16. E.s. mer mit hoverdiën, mit oncuysscheden ende ander sonden zayen. F. meer hovaerdië, oncuscheit ende ander sonden sayen. B.E. XL. C.F. viertich. 22. E.F. die twee st. t. 23. E.F. [beyde ontwee] d.G.g. in stonden neder opter aerden dat si beide gader schoerden ende braken in een t. 25. E.F. zijns herten. 31. E.F. ydelre ghenoechten. 33. F. doe hi seide: Reservabo.

+ fol. 42b

[p. 102]

tekstkritische noten

1Dat te seggen is: ‘Ic, God, sal my die zonde houden ten daghe 2mijnre gramscap’. Om welke zunde die ewige wijsheit Cristus, die 3Gods zoon, opten goeden vridage nachte naect moste dansen om 4die stenen calummen, daer hi also gheghezelt wort, dat vander 5sceydel zijns hoofts totten plante zijnre voeten nijt heels en wort 6⁺ gevonden, op dat hi ons ende die kijn | deren van Israhel mit zinen 7vader mochte versoenen ende verenigen. Nu want wy dit wel 8weten of ten minsten sculdich zijn te weten, laet ons dan wel 9voorsien, als wy indes Gods zoens lachter aldus gaen dansen, 10hoe wy dat teghen hem ende zinen vader wel zullen beteren.

12Die vynne die voor den rechte ridder staet, daer de smit bi 13beteykent wort, sel aldus zijn gheformeret. Een manne mit enen 14hamer in zijn rechter hant, een spykerboor in zijn lufter hant ende 15een trufel onder zinen riem. Biden hamer wort ons beteykent die 16ysersmeden, goutsmeden, můntmeysters. Deze smit, overmits sijn 17ambocht is hi die gemeen werelt oerberlic ende noot. Eerst den 18ackerman, daer wy alle of moeten leven, overmits dat hi hem 19van yser, van stael of van anderen matale, hem zijn ploech ende 20anders zijn instrumenten, daer hi den acker mede mach bouwen, 21moet smeden. Den ridder, die voor des ghemeens lants orber 22⁺ sculdich is te vechten ende te striden, mede is die smit noot. | Hoe 23soude hi zonder smit ghereide ende wapen voor hem ende voor 24zijn paert, daer si beide mede in den strijt souden wesen bewaert, 25mogen crigen? Hier omme want des ridders leven ende des ghemeens 26lants eer ende zalicheit in des smits handen staet, so sal hi 27hem wel voorsien, dat hi sonder enige valschede mit groter naersticheit, 28vanden besten yser of stael of ander matery die daer 29orberlicste toe zijn, des ridders wapen also make ende temper, 30dattie ridder overmits zijnre wapenen die strijt nijt en verliest. 31My dunct, wanneer dattie ridder [die] als hi den strijt vecht ende 32hem nerghent dan op Gods ghenade ende op zijn wapen laet, ist

1-2. I. sel die sonden te my waert houden toten daghe van mijnre verwoetheden. B.C.D.E.H. verwoetheits. B. toorns. 4. E.F. houten calumpne. 5. F. ghehiels. 9. F. oversien. E. laster. 10. E.F. yegen. 13. F. wesen. 14. E. spikereboor. C. truwel. E. truweel. 16. D. ysersmit, goutsmit, mintemeester. C. muntenmeisters. F. ende m. 19. E. metale. 20. C.E.F. sal bouwen. 22. F. [te vechten ende] te striden is mede dese s. 23. F. of wapen. 27-28. E. nerstichede. F. naernstichede. 31. E.E. honeer. 31. E. die als hi. 31. F. die als hi. 31. F. dattie ridder overmits zijnre wapenen die strijt niet en verliesen als hi den strijt vecht. 32. E.F. op die Gods g.e.o.z.w. sonderlinghe verlaet.

+ fol. 42c

+ fol. 42d

[p. 103]

tekstkritische noten

1dat hi dan den strijt overmits ghebrec of valschede der wapenen, 2dat by den smit toe coomt, verliest of doot blivet, dattie prince van 3den lande mit rechten rechte die confuse ende die scande die hem 4ende den ghemenen lande is ghesciet optien smit sculdich is te 5wreken. Is die smit nijt die zake, dattie goede ridder doot is ghebleven 6ende dattie prince mitten ghemenen lande die grote confuse 7ende verlies moeten liden? Mede want den ridder, als wy van hem 8voorseit hebben, overmits zijn edelheit dat gout toe behoort, in 9een teyken der heerlicheit, so ist wel reden dat hi dien goutsmit 10voor hem hebbe, die hem zijn ghulden riem, sporen ende ander 11ghulden vaten, die zijn heerlichede toe behoren, mach maken, op 12⁺ datmen byden goude hem | boven zinen knecht kennen mach, 13op dat een yghelic hem die eer ende reverencie, die hem van 14recht toe behoort mach bewysen. Solus enim bonus secundum rei 15veritatem est honorandus. Dat te seggen is: ‘Alleen die goede na 16rechter waerheit salmen eren’. Deze eer, wantsi zijn recht loon is, 17als men se hem te rechte bewijst, en sal die goede ridder nijt versmaden, 18want die eer maect hem volstandich ende mogentich in 19den doochdentliken wercken ende trect hem tot meerre doechden.

20Hier omme, wantten ridder toe behoort een knechte ende hi boven 21zinen knechte een heer sal weesen ende worden gheheten, machmen 22hier vraghen: ‘Hoe sal die ridder in hem selven weten, of 23hi een recht heer is of nijt?’ Dantwoorde: datmen vijnt manigherhande 24heerscapië, die die een over den anderen heeft. Die eerste 25is overmits starchede des lichams, gheliken alse wy seggen, dattie 26wolf heerscapië heeft over den scapen, mer dit en is gheen rechte 27heerscapië. Quia pulcriores et forciores homines contingit sepe 28esse pessimos; fortitudo magis est disposicio ad subiectionem quam ad 29dominacionis dignitatem. Dat te seggen is: ‘Want die scoonste ende 30starcste lude zijn somwijl die alre quaetste; starcheit is meer ghescict 31te dienen dan heerscapië te regeren, overmits dat mit grote 32starcheit des lichams nijt gaern en staet subtijlheit ende vroetscap 33⁺ des ziels. Die ander heerscapië | wort ghenomen, overmits rijcheden 34die die een boven den anderen heeft. Et sic oportet pauperes 35servire divitibus ut habeant vite necessaria. Dat te seggen is: ‘Ende

3. E. confusie. 7. D.E. verlies. C.F. scande. 12. F. men hem biden goude boven zijn knecht bekennen m. 12. E. zijn knechten. 19. E. mer want den. F. Hier, want den. 23-24. E. Die antwoorde is: men vint menigherande heerscappiën. 30-31. H. ghescicht. I. starcheit es meerder gereescap te dienene dan te regierene. 31. H. [dan]. 32. C. subtijlheit of wijsheit. B.D.s. ende vroetscap. 34. E. over den.

+ fol. 43a

+ fol. 43b

[p. 104]

tekstkritische noten

1aldus moeten die arme den riken dienen, op datsi hoor noottorfte 2moghen hebben’. Mer overmits dat dit die rechte heerscapië noch 3nijt en is, so zuldi weten, dattie derde heerscapië wort gheheten, 4overmits edelheit die een minsche ontfaet of blivet van zinen 5ouders. Meliores verisimile, seit hi, Aristotiles, est eos esse, qui ex 6melioribus sunt. Dat te seggen is: ‘Het is wael ghelijc, dattie 7ghene alre edelste ende beste zijn, die van den edelsten ende besten¹⁾ 8ouders zijn gheboren’. Waer omme men hem boven ander lude 9groot eer sal bewisen, also lange alsi horen ouders in doechden 10nae volghen. Mer want als ons Aristotiles seit: Multi tales degenerant 11se, non insequendo virtutes progenitorum et fiunt valde ignobiles 12et mali, raptores, homicide, tyranni. Dat te seggen is: ‘Veel van 13dezen maken hem selven onnedel, overmits datsi horen ouders nijt 14nae en volgen in doechden, mer si worden onnedel ende quaet, 15rovers, dootslaghers ende tyrannen’. Wt welken wy wel moghen 16merken, dat hier die rechte²⁾ heerscapië nijt in besloten en is. Die 17vierde heerscapië is overmits vroetscap ende wijsheit, die die een 18minsche boven den anderen heeft. Ende dit dunct my die rechte 19⁺ heerscapië wesen. Quia ho | mines intellectu et racione utentes naturaliter 20aliorum domini sunt et rectores. Dat te seggen is: ‘Wanttie lude, 21die verstant ende reden bruken, zijn van rechter natůer ander lude 22heren ende hem behoort toe ander lude te regeren’. Geliken als ons 23Seneca bewijst aldus: Multos reges, si racio te rexerit. Dat te seggen 24is: ‘Veel lude zulstu regeren, ist zake dattie reden di regeert’. 25Vander reden wortstu geregeert, als dijn vleysche, dijn zinnen ende 26alle hoir machten den verstant ende der reden onderdanich zijn ende 27tot hoorre ghebode staen. Aldus mach hi dan inder waerheit wel 28een edel vry heer wesen, die alle zijn wercken, zijn woorden ende 29zijn begheerten mit rechter reden volbrinct, ghelijc als ons Tullius 30seit aldus: Omnis sapiens liber et omnis stultus servus. Dat te seggen 31is: ‘Een ygelic vroet, wijs man is vry ende een ygelic dwas, 32eygen’. Vander heerscapië, die die rovers of die ruters over 33hoor ghevanghen of eyghen lude hebben, en leit ons nijt aen daer

1. E. noeturft. F. nootdruft. 5. F. ouderen. 5. F. [seit hi Aristotiles]. 7-8. E. alre edelst ende best zijn, die van den edelsten ende besten ouders z.g.F. alre edelst ende best zijn, die van besten ouderen z.g. 8. I. gheboren ende ghedescendeert. 16-17. I. [nijt..... heerscapië]. 17. H.I. [overmits]. 19. F. beste heerscapië w. 21. F. gebruken. 22. F. heer. 23. F. regeres. 28. F. sijn. 29. F. [ons]. 33. H.I. hebben, zo en willen wij niet zegghen.

1) Ingevoegd naar de andere Hss.

2) Ingevoegd naar de andere Hss.

+ foi. 48c

[p. 105]

tekstkritische noten

1of yet¹⁾ te seggen, wanttet ons gheene salicheit in en mochte 2krengen. Hoe een ygelic goet heer mit zinen goeden knecht sal 3leven ende regeren, hebbe ic wil te seggen in den tavernier, daer 4ic hoep te setten, hoe een ygelic huusman hem selven, zijn wijf, zijn 5kijnder, zijn huus ende zijn ghezynne sal regeren.

6⁺ Mede, wanttie minschelike natuer in hoor eygen | weesen cranc, 7ghebreclic ende behoeflic is van veel dingen, so ist wel noot, dattie 8minsche hevet een dinc, cleen van wesen, goet van draghen ende te 9hemelen, daer alle dese dinghen, die den minsche nootlic zijn in 10wo[o]rden [te] besloten²⁾. Hoe soude een minsche, die verre wege 11bedevaert gaet of om comanscape wilde trecken al zijn noottorfte voor 12hem dragen, ten waer dat zake dat in enen dinghe cleen van zijns zelfs 13wesen ende groot van moghenthede ende waerdichede alle dinghen 14waren besloten? Dit dinc is gheheten: gelt of můnte Ende want die 15goutsmit of můntmeyster dit toe behoort te maken, so moghen wy wel 16weten, dat hi der ghemeenre werelt zeer orberlic is, overmits dat 17zonder zijn werc die lude volcomeliken mit malc ander nijt en 18mochten leven ende onderlinge copen ende vercopen, gheliken als 19een ygelic in hem selven wel mach voelen. Deze můnt of dit ghelt 20sel gemaect zijn van matael, dat in zijn eygen weesen costelic, 21důerber ende volstandich is, als van goude of van zulver, op dat 22in enen cleynen dinge, dat goet te hemelen is ende te draghen 23veel dingen, die den minsche orberlic of noot zijn worden besloten 24ende mede, op dattie minsche mit dezen ghelde hem versien mach 25voor dat hem noottorftich is teten ende te drincken. Dit ghelt, want 26wy Korsten lude zijn zullen gheteykent zijn aen die een zyde 27mittes levende Gods zoons Cristus wapen, aen die ander zyde 28⁺ mit | des princen of des lantsheren wapen, die dit ghelt slaet, op 29dat dit ghelt vander meynten of vanden quadyën nijt ghevalschet 30en worde. Waer omme ghi weten zult, dattie ghene die dit gelt 31valschen, hesniden of lichten, die misdoen te mael veel ende grote 32zonde, wantsi beroven den prince van zijnre eren ende si stelen 33der heelre meynten hoor goet. Gheliken als ic hebbe horen segghen

3. E.F. hier na in den t. 9. C.E. hemelen. F. bergen. 9. F. nootdruftich. 9-10. E.F. in worden besloten. 11. E. noeturft. F. noetdruft. 12. F. even cleynen dingen, cleyn van wesen. 14. E.F. munt of ghelt. 19. F. ghevoelen. 20. E. metale. F. mittael. 22-23. E. [dinge, dat..... veel]. F. bergen ende te dragen sy. 23. B.C.D. nootlyc. E. nuttelic. F. nootdruftich. H.I. noodsakelyc. 25. B.C.E. voor. F. van. 29. E.F. gemeenten. 33. E. die heel ghemeente. F. gemeenten.

1) Hs. of of te. Veranderd naar E.F.

+ fol 43d

2) Hs. besluten. Veranderd naar E.F.

+ fol. 44a

[p. 106]

tekstkritische noten

1van enen coninc van Vrancrije, die van buten in quam riden over 2die grote brugge tot Parijs. Daer sach hi, dat een goutsmit den 3enen gouden penninc, daer des coninx můnt op stont, tegen den 4anderen woech. Die coninc mercte den goutsmit ende dat teyken, 5dat voor zijn huus hinc ende althant doe hi in zijn pallaes quam, 6seynde hi omme den goutsmit ende vragede hem, waer omme hi 7den enen penninc teghen den anderen hadde geweghen. Die goutsmit 8seide, dathi dat hadde ghedaen omme te bezien welc dat 9zwaerre waer. Doe vraechde hem die coninc, wat hem daer aen 10lage te weten. Doe antwoorde die goutsmit, dathi mitten zwaersten 11soude vergulden. Doe seyde die coninc also: ‘Ic sie wel, waer 12daer enich gelt, dat zijn volle wicht hadde of meer, dat soudste 13nemen ende in dinen profijt besigen. Ende waert dat daer enich 14te licht waer, die soudstu laten gaen onder die ghemeynte. Trouwen, 15aldus mochtmen die zware also lange wt lezen dat alle | mine 16⁺ můnte te licht soude worden. Quame dan die scande nijt op my¹⁾ 17ende dat verlies nijt op my ende op alle minen helen rijc? Voorwaer 18dat en sel also nijt wesen. Ghi zult beteren, dat ghi hebt misdaen’. 19Ende altehant deed hine wtvoeren ende deden hanghen ghelijc 20enen dief. Aldus salmen dan dit ghelt overmits die edel wapen 21ende des gemeens orber²⁾ ende profijt dat in hem besloten is in 22groter eren ende waerdichede hebben ende verwaren. Mer altoos 23sal die minsche kennen, dat dat ghelt in zijn eygen wesen die 24minsch te mael nijt salich en mach maken. Aldus salmen dan een 25yghelic dinc eren ende minnen naden eysche zijnre eygenre edelheit, 26Gode ende zinen heyligen boven alle. Ende dit heeft ons 27Cristus selver wel bewijst aldus: doe hem die Joden vraechden, 28ofmen den keysar den tinspennine gheven soude of nijt, doe seyde

2. H.I. grand pont. E.F. daer hi sach. 3. C. tegens. F. iegen. 3-4. E. stoet den enen teghens den a. op woech. 7. E. alsoe ghewoeghen hadde. 8. F.F. yegen. 11. E. vergouden. 11. E.F. Ie hoir. 12. E. vol ghewichte. F. volle gewicht. 13. F. oirbaren ende besigen. 14. E. soudi. F. soud gi. 16-17. E.F.s. niet op my..... v. op my. 18. F. sultet. 19. E. dede hi dien wtvoeren. F. dede hi den goutsmit wtvoeren. 20-21. H.I. mids der edelre wape(ne) ons heren Jesu onser alder sceppere over een zijde ende voort des weerdichs ende edelen princes wapene over die andre zijde ende des ghemeens lands oerbaer ende profite. 21. E.E.g. lants pr. 24. E.F. can. 26 vlg. E.F. alle. in Gode ende om Gods willen. Dat gelt en sal men niet minnen overmits dat profijt dat in hem besloten is. Ende. 28. B. chijspenninc. C. tijnspenninc. D. tijnspenning. E. tsijspenninc. F. thinspenninc.

+ fol. 44b

1) Hs. scande ende dat verlies nijt op my ende op. Ingevoegd naar E.F.H.I.

2) Hs. orber ende des gemeens.

[p. 107]

tekstkritische noten

1Cristus: ‘Laet my sien een penninc’, die si hem toonden. Doe 2vraghede hem Cristus aldus: ‘Wes is deze ommeganc, dit beelde 3ende deze můnte?’ Doe antwoorden si: ‘Des keysars’. Doe seyde 4hem Cristus: ‘So ghevet Gode, dat Gode toe behoort ende den 5keysar, dat den keysar toe behoort’. In dien dat hi seyde: ‘Ghevet 6Gode, dat Gode toe behoort’, důnct my, dat hi den princen ende 7den heren leerde, dat si in hore můnt God zullen kennen, eren ende 8der ghemeynte om Gods wil zullen gheven, dat hem van rechte 9⁺ toe behoort. Want | het waer te mael ommoghelic, dat een prince 10Gode zoude moghen gheven, dat Gode toe behoort, die mit zijnre 11můnte zijn ondersaten beroofde van die goede, die der meynte van 12rechte toe behoort. In dien dat hi seyde: ‘Gheeft den keysar, datten 13keysar toe behoort’, leert hi die ghemeente, datsi horen goeden 14heer, zijn wapen ende zijn můnt in groter eren zullen houden nae 15den eysch der rechter reden. Aldus moghen wy dan wel voelen, dat 16men eens princen můnt nijt en sal valschen of vermynderen.

17Biden spykerboer ende biden trufel verstaen wy den tymmerman 18ende matselaer. Nu want deze twee ghemeenliken te samen hoor 19werc pleghen te volbringen, soe willen wy se voor enen man rekenen. 20Waer omme gi weten zult, dat deze matselaer of deze tymmerman 21mit Joseph, Mariën man, die een tymmerman was, onnosel gherechtich 22sel wesen ende Gods ontsien. Wy lezen van tween onnoselheden. 23Die eerste is die mit dwaesheit is ghemenget ende daer en 24weet ic gene doechde of te seggen. Die ander heeft hoor beghinne 25ghenomen wt wijsheit, Gode te ontsien, wt gherechticheden enen 26ygheliken te bewisen dat hem toe behoort ende wt rechter waerheit. 27Ende aldus segghe ic, dat die gheen, die zijn woo[o]rde goet, 28gherechtich zijn, zijn werken beter ende zijn wille alre best, dattie 29⁺ inder | waerheit mit Job ende mit Joseph voor Goede simpel ende 30onnosel wort gherekent. Want van dezen manne staet ghescreven 31aldus: Ecce verus Israhelita, in quo dolus non est¹⁾, Dat te seggen 32is: ‘Siet hier enen warachtigen Israhels man, daer gheen loosheit 33in en is’. Israhel is te seggen also veel als een die God kent. 34Wiltu dan van Gode mit dinen werken worden ghemint ende hem

7. E. munten. F. munte Gode. 7. F. sullen kende e. 8. E.F. van rechts. 10. E.F. toebehoorde. 12. E.F. toebehoorden. 14. E.F. hebben. 17. E. metselaer. F. maetselaer. 22. E. God. F. Gode. 23. E.F. dwaesheden. 24. E. [hoor]. 25. E.F. wijsheden. 26. E. gherechter. 29. E.F.H.I. Gode. F. simpel zijn ende onnosel worden gh. 32. E. Israhelschen man.

+ fol. 44c

+ fol. 44d

1) Joh. 1, 47.

[p. 108]

tekstkritische noten

1volcomelic kennen, so sich wel, dat gheen loosheit noch valscheit 2in di, in dinen woorden of in dinen ambochten en scule, want die 3meyster scrivet ons aldus: Quacumque arte verborum quis quid dicit, 4promittit vel iurat, Deus qui consciencie testis est, ita hoc accipit, 5sicut simplex intelligit. Intelligit inquam, id est intelligeret. Dat te 6seggen is: ‘Wt wat subtilicheden of valscheden der woorden 7yemant den anderen wat seit of lovet ende zweret, God, die alle 8dinc te rechte verstaet, neemt dat also, als die goede, simpel, gherechtich 9minsche nemen of verstaen soude’. Hier omme als een maet 10minsche tien pont of twalef vertymmeren wil, die u te rade neemt, 11so wacht u wel, dat ghi omme u eygen profijt hem also nijt en raet 12dat ghi hem mit uwen rade, als dat werc volbrocht is, buten den 13huse doet sluten, daer hi in hadde ghehoopt te wonen, Gode te 14dienen ende te rusten. Mede want dese matselaer of tymmerman 15wt zijnre conste toe behoort te maken kerken, | clusen, castelen, 16⁺ gasthusen, scepen¹⁾ ende ghemeen woenhuzen, daer manich groot 17dierber cleennoot in wort bewaert, so ist wel reden, dat higherechtich 18si in zinen ambocht. Want waer[t] dat zake, dat enich van alden 19cleynoden versuumt worde, dat by zinen werck toe quame, daer 20waer hi sculdich reden of te gheven voor den prince vanden lande, 21also verre alsment betugen mocht. Ende waert dat zijn valscheit 22heymelic bleve, soe most hi nochtan voor den oversten rechter in 23der ewicheit mit zijnre zielen dat ontghelden. Hoe soude een 24tymmerman, een coopman of een zeeman, die om zijn eygen profijt 25ende omme der ghemeynten orber inder wilder zee zijn lijf avontuert, 26moghen beteren, waert dat zijn scip daer lecke braec ende 27hi mitten zinen verdroncke. Mi dunct, dat hi des nemmermeer op 28eertrijc en mach beteren. Hier omme sal hi al zijn werc in so wat 29voorwaerden hijt heeft ontfaen also trouweliken maken ende volbringen, 30gheliken of Noë hem mit alder werelt daer in²⁾ soude behouden.

2. E. di noch in. F. di noch [in dinen woorden of] in. 5. E. intellexit. F. [Intelligit inquam i.e.i.]. I. intelligit in quantum ipse intelligeret. 7. E. seit looft of zweert. F. seyt belooft of zweert. 8. E. alset die. 9. E. mate. 9-10. F. een arm minsche. 10. E. wille. 13-14. F. [Gode..... ende te]. 16. E.F. husen scepen ende. 18. E. waer dat z. F. waert saeck. 19. E. cleennoten. 20. E. reden voir te g. 21. E. alstmen. 21. E.F. valschhede. 23. E.F. ewichede. 26-27. E. daer leckende brake. F. lecte ende brake. H. daer lekende brake. I. daar lekende ware of brake ende hy ende meer andren met hueren goede daer verdroncken. 27. E.F. ymmermeer. E. verbeteren. 28. E. [so]. 28. vlgg. H.I. werc [in so..... werc op bladz. 109 r. 1.] wt s.

+ fol. 45a

1) Ingevoegd naar E.F.

2) Ingevoegd naar F.

[p. 109]

tekstkritische noten

1Dese smit, ist dathi zijn werc wt simpelheden mit gherechtichede, 2Gode te ontsien aldus volbringet, soe mach hi wel mit 3reden voor Gode heylich worden gheheten, nae dat wy voorghezeit 4hebben: Labores manuum tuarum quia manducabis, beatus es et 5bene tibi erit¹⁾, Dat te segghen is: ‘Heylich zijn die ghene die leven 6⁺ van horen handen’. Gheliker wijs als ic | heb ghelezen van enen 7smit, die op enen hogen vierdach smede van smorgens totten avonts, 8dien die geestelike rechter, doe hijt vernam aensprac ende hem 9vraechde, waer om hi dien hoghen dach nijt gheviert mer ghesmeedt 10hadde. Die smit antwoorde, dat hijt van node had ghedaen. Doe 11vraechde hem die rechter, hoe dat mochte wesen. Doe antwoorde 12die smit aldus: ‘Lieve heer, ic moet alle dage achte penninge 13wynnen, sel ic eten’. Doe seyde die rechter: ‘Hoe soude dat wezen? 14Moechstu nijt liden mit twe of drie penninge dages, als ander 15smede doen?’ Doe antwoorde die smit aldus: ‘Heer, neen ic. Ic 16moet emmer achte penninge des dages wynnen, sel ic eten’. Doe 17seyde die rechter: ‘Hoe mach dat wesen?’ Die smit antwoorde: 18‘Heer, ic moet alle daghe twee penning betalen, die ic van rechter 19scult sculdich byn. Ic moet emmer alle dage twee penning opleggen. 20Ic moet alle dage twee penning en wech werpen. Ende, lieve heer, 21ist nijt luttel ghenoech, die also groten arbeit moet doen, twee 22penninge des dages te verteren?’ Die rechter seyde: ‘Ja, mer 23hoe mach dit wezen?’ Die smit seide: ‘Lieve heer, gaet mit my, 24ic salt u bewysen’. Die rechter ghinc mit hem, ende doe si tottes 25smits huus quamen, wijsde die smit hem een out wijf, leggende 26⁺ op een bedde, die winnen noch bidden en mochte. Doe sey | de 27hi: ‘Lieve heer, siet hier mijn moeder, diet mi te voren plach te 28wynnen, doe icx nijt winnen en mochte. Wat sal ic doen? Wil ic 29dese van honger laten sterven?’ Die rechter seyde: ‘Neen ghi!’ 30‘Siet heer, so moet ic hier betalen mijn scult’. Voort so lede hi

1-2. I. gherechtichede ende ghetrauwelike in die vreese Gods aldus volbringen so mach. 6. E. als wi hebben. 7. E. op enen goeden vridag. 7. E. vanden ochtent totten avont. 7. F. tot des avonds toe. 9. E.F. hi den. 9-10. E.F. niet g. en hadde mer gesmeet. 10. E. hadde ghedaen. 12. E. acht. 13. E. wesen moghen, en moghenstu. E.w. moghen moghestu. 16. E. vmmer acht penninghen. F. [emmer]. 16. E. wynnen of ic moet hongherich sitten. F. winnen of ic moet van honger sterven. 17. F. hoe dattet wesen mochte. 17. E. antwoorde den rechter aldus. 21. E. en ist nu niet. F. ist nu niet. 22-23. E. Ja, mer hi vraghede: hoe. 24. E. saelt. 24-25. E. tot des smeets. F. tot des smits. E. quam. 25-26. E. ligghende op eenen. 28. E. wil icse. 30. E. scout. 30. F. leide.

1) Psalm 127, 2.

+ fol. 45b

+ fol. 45c

[p. 110]

tekstkritische noten

1den rechter daer hi een joncijnt leggen hadde ende seide: ‘Siet 2heer, hier mijn kijnt. Wil ic dit van honger laten sterven? Ten 3can nijt wynnen’. Die rechter seyde: ‘Neen!’ Doe seyde die smit: 4‘Heer, wes ic minen kijnde gheve, dat leg ic op, want ic hoop, 5dattet my hier nae te voren wynnen sal, als ic nijt wynnen en 6mach’. Doe wijsde die smit den rechter zijn wijf ende seyde: ‘Siet 7hier, heer, mijn ghetruwede wijf, die nijt wynnen en can, mer ic 8moettet hoor te voren winnen ende wes ic hoor gheve, dat werp 9ic wech, wantsi en doet mi gheen goet, si en deed my nie goet, 10noch si en sel my nemmermeer goet doen’. Ende aldus kennede die 11rechter dat deze smit in den gront zijns herten goet ende gherechtich 12was. Nu want deze smit, daer die tymmerman ende matselaer in 13besloten wort, der ghemeenre werelt also orberlic ende profitelic 14is, so sich du edel man, dattu hem niet en versmaetste, noch mit 20onreden en verdrucste. Wanttie ewyge wijsheit Gods, die wt der 21moghentheit zijns vaders alle dingen van nijt hevet ghesmeet, 22⁺ heeft dien smit of tymmerman vercoren | tot zijnre moeder trouwede 23man. Joseph enim erat faber lignorem. Dat te seggen is: ‘Joseph 24was een smit die hout plach te smeden’. Mede so mochtet wel 25vallen, dat deze smit, dien du hier voor nijt en rekenste ende zeer 26versmadest, dattie ten lesten voor Gode groot ende heylich zoude 27worden gherekent ende zeer boven di verheven.

29Die derde vinne, die voor den rechteren oude staet, sal aldus 30wezen geformiert: Een man hebbende in zijn rechter hant een 31scaer, in zijn lufter hant een bijl of een honmes, onder zijn riem 32een scriptoer ende een penne op zijn rechter oer. Bider scaer ende 33bider bijl worden ans beteykent drapenierres, volres, wevers, sceeriaers, 34barbiers, scoemakers, vleyschouwers ende alle die ghene die 35mit laken, mit wolle, mit vachten of mit leder ommegaen. Mit 36reden zullen deze voor des conincx of des princen raet staen. 37Wantsi dicke onderlinge plegen te scelen, te kiven ende te 38perlementen, so ist ten eersten wel reden datsi bi des conincx raet

3. E.F. neen ghi. 5 en 8. E.F. voeren. F. icx. 7. E. ghetrouwede. F. ghetroude. 9. F. enwech. 9. E. noch si en deed m.n.g. ende si en. F. [si en deed m.n.g.] ende si. 10. nymmermeer. E. bekende. F. kende. 20. F. mit die. 22. E. truwede. F. getroude. 25. F. gevallen. I. smedene. dats te houwene ende te snidene. 27 vlg. E. Quia potentes potenter tormenta patientur. Dat is te segghen: ‘Die machtighe sullen gheweeldelicke pijn liden’. 30. sijn g. 32. E. scriftori. F. scriftoer. 33. E. wort ons. 37-38. ende te vechten. F. ende te parlamenten. 38. E.F. voor des c.

+ fol. 45d

[p. 111]

tekstkritische noten

1zullen staen ende bides raets wijsheit te bet in vreden ende in 2⁺ paeyse mogen worden verenicht opdatsi onder malcander des | veel 3te bet moghen gheneren ende hem ende den helen rijc orberlic 4ende profitelic wesen. Voorwaer, vrientscap is hem onderlinge 5orberlic. Gheliken als wy lezen van twee coopmans, daer die een 6of was gheheten Baldacherus, die ander Egypcius, die mit zulker 7vrientscap te zamen waren gheknoft, dat doe Baldacherus quam 8in Egypten tot Egypcium, zinen vrient, welke Egypcius een reyne 9maghet die hi langhe ghevriet hadde soude trouwen, mit welker 10magets minne Baldacherus wort begrepen also zeer, dathi in 11groter zuucten viel, Egypcius, zinen vrient, vergaderde alle die 12medicijnres van al dien helen lande om Baldacherum, zinen vrient 13te helpen, welke medicijnres kenden, dat hem deze zuucte wt 14rechter barnnender minnen waer ghecomen, die hi tot enen persoen 15had. Doe begheerde Egypcius van Baldacherum, zinen vrient, te 16weten, wie die persoen waer, mit welker minnen hi also zwaerlic 17bevaen waer. Baldacherus seyde, dat aen die selve, die hi trouwen 18soude, zijn leven ende zijn doot aenlage. Doe Egypcius dat hoorde, 19altehant gaf hi die maecht, die hi lange tijt gheminnet hadde, 20Baldacherum, zinen ghezelle, over, mit alden goede, die hi daer 21mede zoude hebben ghehat, want Egypcius hadde liever te derven 22der maget mit alle hoer rijcheden, dan te verliesen zinen goeden 23⁺ trouwen vrient. Doe Baldacherus ghenezen was ende | die bruut 24ghetruwet hadde, toech hi thuus, daer hi zeer rijck van tijtliken 25goede wert. Daer nae ghevielt, dat Egypcius so verarmt wort, dathi 26in vremde lande broot moste bidden, die doe quam inder stat, daer 27Baldacherus in woonde ende doe hi gheen herberge crigen mocht, 28ghinc hi slapen inden tempel ende die wijl dat hi sliep, wort 29daer een minsche vermoort bi den tempel. Des morghens, doe 30Egypcius omme zijn broot bidden wt den tempel soude gaen, wort 31hi omme des moorts wil ghevanghen, welke moort overmits onverduldicheit 32hi altehant lyede, want hi meende, het waer hem also 33goet te sterven, als een sterflic leven also in armoeden te leyden. 34Daer nae, doe men Egypcium omme des morts wil ter vierscaer

1. E.F. staen op dat si bides conincs raet ende bides raets wijsheit te bet. 3. F. gehelen. E.F. Baldacherius. 12. F. medicijnmeesters. 13. F. meesters. 16. E. [also zwaerlic]. 17. E.F. die selve maecht. 18. F. of zijn doot. 21. F. ontfaen. 24. F. ghetrouwet. 28. F. en konde. 29. F. [bi den tempel]. 30. E.F. altehant worthi. 32. E.F. tehant. 33. sterven onverdientlic ende mit ghewelt van ander luden handen, als een sterfelic leven mit a. 33. te besitten.

+ fol. 46a

+ fol. 46b

[p. 112]

tekstkritische noten

1brochte, om die sentencie te wysen, quam Baldacherus mede ter 2vierscaer ende doe hi Egypcium, zinen ghezelle tubtijlliken aen 3sach ende bekende, begonste hem zeer te verwonderen, hoe hi 4Egypcium, zinen goeden vrient, in zulken punten aldaer so mochte 5vijnden ende al te hant wt bernnender mynnen riep Baldacherus 6voor den rechter, daer sijt alle aenhoorden, dat hi die moort had 7ghedaen ende dat hi den doot had verdient. Dit dede Baldacherus, 8op dathi aldus Egypcium zinen goeden vrient vander doot mochte 9verlossen ende hem die doget mochte betalen, dat hi van hem 10ontfaen hadde. Voorwaer, het is | een ghenůechlic strijt, daer die 11⁺ een vrient voor den anderen hem offert ende begheert te sterven. 12Doe die sculdige dit groot wonder ende volstandicheit van dezen 13tween aensach, begonste hi Gods te ontsien ende riep mit luder 14stemmen: ‘Deze twee zijn ontsculdich; ie ben voorwaer die gheen 15die die moort heeft ghedaen!’ Die rechter, aensiende dezer tweer 16vrienden volstandicheit¹⁾ ende dit groot wonder, doe hi die zake 17wel hadde vernomen, vergaf hi altehant die misdaet. My důnct 18wel, hoenneer een minsche wt vrien wille mit berouwe zijnre zunden 19openbaert ende die begeert te beteren ende rechte penitencie dar 20of te ontfaen, liever dan Gods ordele te verbeyden, datmen dien 21minsche, alsmen dat openbaer bekent, hem zijn misdaet mit reden 22mach vergeven. Want Cristus heeft ons ghezeit: Nolo mortem peccatoris, 23sed magis ut²⁾ convertatur et vivat³⁾. Dat te seggen is: ‘Ic 24en wil nijt die doot des zunders, mer ic hebbe liever, dat hi hem 25bekere ende leve’. Ende doe si alle drie, die twee simpelen mitten sculdigen 26vandes rechters hant waren ghevriet, leide Baldacherus Egypcium, 27sinen gheselle, tot zinen huus, mit welke hi alle zijn tijtlike goede 28ter helfte deilde ende hem gaf zinen vriën wille daer mede te doen.

29Voorwaer, het gevalt dicwijl, datmen in zulker groter noot nijt 30veel aldusdadiger vrien | den en soude vijnden. Ghelijc als wy 31⁺ lesen van enen Romeyne ghehieten Tarquinius, die doe hi van 32zijnre zusters zone ghehieten Brutus wt Roemen wert verdreven, 33seyde hi: ‘Nu kenne ic eerst wie mijn trouwe vrienden hebben

3. E. him bekende. 7. E.F. wel had. 12. E. [ende volstandicheit]. F. volstandichede. 16-17. E. deser tween vrienden. F. deser twier volstandichede. H.I. deser twee ghetrouwe vrienden volstandichede. 18. F. wanneer. 22. E.F. wel vergeven mach. 23. E. magis ut. F. ut magis. 25. E.F. opdat hi mach leven. 30. E. aldusdanige trouwe vr. F. [vrienden].

+ fol. 46c

1) Hs. dezer tweer volstandicheit der vrienden.

2) Hs. ut magis.

3) Vergl. Ezech. 33, 11.

+ fol. 46d

[p. 113]

tekstkritische noten

1gheweest ende wie nijt’. Qui utilitatis causa assumptus est, tam diu 2placebit, quam diu utilis fuerit¹⁾. Dat te seggen is: ‘Die om profijts 3wille is ontfaen totter vrientscap, die [al]sal also lange behaechlic 4wesen, als hi orberlic is ende nijt langher’, ghelijc als wy in den 5ridder wel voorseit hebben.

6Ten anderen ist wel redelic, dat deze drapenierre, daer alle die 7ander voorgenoemde ambochten in worden besloten, voor des conincx 8raet sal staen, op dattie raet, daer alle dat heel rijc by wort 9regeert, van den drapenierre, die hi mit zijnre vroetscap ende 10wijsheit vandes princen weghen in rusten ende in vreden moet 11bescermen, zijn cleder, die tot zinen live horen, mach ontfaen. 12Voorwaer het waer onredelic, dat alzulke groote vroede wyse 13mannen, als eens coninx raet toe behoort te weezen, die van bynnen 14in der zielen also mit doechden is versiert, dattie van buten boven 15die ghemeynte lude mit cleder nijt en soude wesen versiert. Mede 16als ons Seneca seyt: Oportet illi graciam facere qui bene fecit. Dat 17⁺ te seggen is: ‘Het is noot, datmen den ghenen gracie doet, die | 18wel hevet ghedaen’. Nu want des coninx raet den helen rijc zijn 19dogeden, die hi van Gode heeft ontfaen, mede deylt, so ist wel 20reden, dat dat heel rijc hem voorsiet ende besorget van des hem²⁾ 21noottorft is, op dattie raet te bet omme dat rechte recht mach 22studeren ende dat in zijnre mogentheit houden.

23Die clerc, die advocaet, die byden scriptoer ende bider penne wort 24beteykent, sel mit reden voor des conincx raet staen, want hem 25hoort toe, dat recht, dattie coninc mit zinen rade wt rechter reden 26omme des ghemeens rijcx profijt hevet ghevonden ende ghezet, dat 27hi dat trouliken nae dat ghezet is in zinen boecken sal scriven, der 28meynten sel openbaren. Dezen hoort toe, datsi trouwe, waerachtich 29ende gherechtich zullen wezen. Deze, hoenneer si goet sijn, soe 30sijn si den helen rijc zeer orberlic ende alsi quaet zijn so zijn zi 31den rijc zeer scadelic, want zi zijn gheern die ghene die by hoorre

1. E. qui. F. quia. 2. F. utilis est. 6. E.F. reden. 6-7. F. [die ander]. E.F. voirnoemde. 8. E. gheheel. 9. E.F. geregiert. 11. F. live to behoren. 12. E. onrecht. 14. F. zijn verciert. 21. E. noot. F. nootdruft. E. rechte recht. H. dat recht. I. trecht. 23. F. Item die clerck. 23. E. scriftoer e.b. pennen. 25. E. behoirt toe. F. toebehoort. 25 F. mit rechter r. 27. F. gesat ende gevonden is. 28. E. der meente dat sel openbaren. F. ende der ghemeente dat sal o. 29. E. honeer. F. wanneer. 30. E. [helen]. 30-31. E. [ende alsi..... scadelic]. F. ende wanneer si oeck quaet. 31. E. gharne.

1) Cicero: De amicitia 15.

+ fol. 47a

2) Ingevoegd naar E.F.

[p. 114]

tekstkritische noten

1doecht over al dat rijc zaeyen paeys ende vrede of die mit 2hoorre valschede over al dat rijc zaeien twist ende viantscap. 3Hoe orberlic is den rijc eendrachticheit mit vrientscap ende 4scadelic viantscap, hebben wy wel voorseyt in den ridder. Deze 5zullen hem wel voorsien, datsi gheen dinc in en zullen setten, dat 6dracht teghens God of die rechte reden of tegens dat bescreven 7recht. Waer omme si weten zullen, watmen bezegelt of bevoerwaert, 8dat teghens een van dezen drien draghet, dat en sal gheen macht, 9⁺ noch voort | ganc hebben. Iuris enim non habet vinculum, quod 10contra Deum et bonos mores statutum est. Dat te seggen is: ‘Voorwaer, 11ten sel van rechts wegen gheen machte hebben, dat tegens 12Gode ende die goede¹⁾ ghewoonte ghezet is’.

13Mer ocharmen, dit zijn die gheen die huden des daghes recht 14onrecht maken, die die valsche stercken, die die waerheit verdrucken, 15die die reden vercopen, die die arme onder die voete houden, die 16die kercken beroven, die ander lude rijcheden mit craft ende mit 17ghewelt besitten²⁾, die die sympelen in horen woorden vanghen ende 18verderven. Dit zijn die gheen, die gheen recht noch reden aen en 19sien, opdat si hoor verwoetscap, hoor ghiericheit ende hoor hoverdyë 20moghen volbringen, die nochtan onversadelijc ende grondeloos zijn. 21Want een ghierich minsche eer hi meer heeft, so hi meer begheert. 22Appetitus enim avari hominis est insaciabilis. Dat te seggen is: 23‘Voorwaer, die begheerte van enen ghierigen minsch en machmen 24nijt vervullen’. Dit zijn die ghene die man ende wijf sceyden ende 25overspul stercken, die vrede doen breken, die die goede te scande 26maken, ende die die quade absolveren. Dit zijn des duvels knechten, 27die mit horen wercken ende mit horen woorden Gode missaken 28ende hem selven den duvel, horen meyster, over offeren ende vercopen, 29⁺ alsi den armen | mit crafte ende ghewelt dat bloot wt horen 30leden zuken, datsi mit groter pinen ende verdriet moeten weder 31overgheven. Hier omme raedic, dat een yghelic zijnre eygenre 32zielen ontfarme ende studeren boven al Gode te behaghen. Ende 33ist zake dat hem een van allen voor ogen coomt of wort gheleit

1. E. duechden. F. duechde. 4. F. hoe scadelic. 4. F. viantscap is. 12. E. goede zeden inghezet is. F. die goede gewoente ingezet is. 14. F. tonrechte m. 14. F. valscheit st. 17. E.F. besitten. 20. E. te malen onv. F. temael onv. 21. heeft, eer hi meer behoeft. 26. E. knechts. F. knechte. 28. E. [over]. 29-30. B.C.D.D.H.I. haren leden zughen. E. hoiren luden zuyghen. F. hoiren lenden sugen. 32. E. ontfermt ende studeert. F. ontferme ende studeer.

+ fol. 47b

1) Ingevoegd naar E.F H.I.

2) Hs. besotten.

+ fol. 47c

[p. 115]

tekstkritische noten

1so sel hi aensien zijn eygen ghebreec ende seggen mit Iheremiam, 2den propheet, dien God in zijnre moeder licham gheheilicht hadde: 3A, A, A, Domine Deus, nescio loqui¹⁾. A, dat ist eerste woort, dattie 4knechtekijns spreken als si eerst gheboren zijn. Voort ist te weten: 5‘Heer God, ic en can nijt spreken’. Mede sal hi seggen also als 6Moyses seyde, doe hem God seynden wilde om die kijnder van 7Israhel te verlossen: Obsecro domine, mitte quem missurus es²⁾, ex 8quo locutus es ad servum tuum, impeditus lingue factus sum³⁾. Dat 9te seggen is: ‘Ic biddi Heer, seinde den ghenen dien du seynden 10zulste, overmits dattu tot dinen knechte hebste ghesproken, so bin 11ic mire tongen ommachtich gheworden’.

12Mer neen, hudens dages so willen die dwase emmer mit crachte ende 13mit ghewelt zijn verheven ende die nijt en connen noch en hebben gheleert, 14die willen ander lude regeren ende leren. Ende dit is, dattie propheet 15zwaerlic beclaecht aldus: Vidi, inquit, malum quod sub so | le est: 16⁺ stultum positum in (dignitate)⁴⁾ sublimi et sapientes sedere deorsum. Dat 17te seggen is: ‘Ic, Ecclesiastes, heb ghezien een groot quaet, dat onder 18die zonne is, want ic hebbe ghezien die dwase verheven ende die 19wyse verdruct’. Is huden die wijsheit ende die vroetscap nijt zeer 20versmaet ende onder die voet ghetreden, alse die dwase die lantscapen 21zullen regeren? Waer om het is wel tontsien dattet corts 22sal ghescien, alse Matheus hevet ghecreven aldus: Cum videris 23abhominacionem desolacionis stantem in loco suo⁵⁾ tunc ve pregnantibus 24et nutrientibus⁶⁾. Dat te seggen is: ‘Alstu zulste sien dien 25omminscheliken dwaes des verdriets verheven onder die lude, so 26sal wee wesen den vrouwen die kijnder voeden ende dragen’. Want 27dan en sal niemant recht noch reden ghescien, waer om die 28propheet seit aldus: Parvuli pecierunt panem et non erat qui frangeret 29eis⁷⁾. Dat te seggen is: ‘Die kijnder begheerden broot der 30wijsheit ende daer en was niemant, diet hem gaf’. Wie isser huden, 31die mit dezen propheet seit: ‘Ic en doech daer nijt toe, ic en bin 32nijt vroet noch wijs genoech daer toe,’ die men daer toe moet

4. F. knechtkens. 4. E.F. ist te seggen. 5. E. sel hi spreken. 6. F. als hem God senden woude. 8. B. imperitus. E. impeditioris. 11. F. mijns tongen. 12. F. huyden sdages. 13-14. F. die hem selven niet en konnen regieren ende niet en hebben gheleert, willen. 13-14. H.I. gheleert, die wile dat ander lieden regierden ende leerden. Ende. 19-20. E. [zeer]. F. zeer verdruct. 21. F. cortelinge. 24. I. nutrientibus pueros etc.

1) er. 1, 6.

2) Exod. 4, 13.

3) Vergl. Exod. 4, 10.

+ fol. 47d

4) Ingevoegd naar den text: Eccles. 10, 5-6.

5) Vergl. Matth. 24, 15.

6) Vergl. Matth. 24, 19.

7) Threni. 4, 4.

[p. 116]

tekstkritische noten

aant.

1dwingen, ghelijc als Amonius dede? Doe hi van der meynten ende 2van den clercken eendrachtelic wort tot enen biscop ghecoren, en 3wilde hi hem in gheenre manieren tottier hoverdiën geven ende 4⁺ doe hem die ghemeynte | mit crachte daer toe togen, scoorde hi 5hem selven daer sijt allegader aensagen zijn lufter oor af ende 6seyde aldus: Lex divina nullum precisa aure episcopari permittit. 7Dat te seggen is: ‘Gods wet en vermach nijt, dat yemant biscop 8sel wezen, die zine oor hevet verloren’. Ende doe Thimotheus, die 9Patriarch daer toe riet, datmen Amonium om zijnre consten, wijsheit 10ende doechde tot enen biscop emmer nemen soude, welke 11Amonium die meynte anderwerf grepen ende emmer biscop wilden 12maken, doe seyde Amonius totter ghemeynte aldus: Nisi me cicius 13dimittatis, linguam meam, propter quam vobis placeo, abscindam. Dat 14is: ‘Mijn tonge, om welke tonge ic u behaechlic si¹⁾, ten si dat 15gi mi haestelic laet gaen, sal ic of sniden’. Och wye vintmen 16huden, die hem aldus weret, hoe onsalich hi is, alsmen hem hoecheit 17te voren leit, die Ecclesiasticus woorde wel verstaen heeft aldus 18ludende: Noli querere ab homine ducatum, neque a rege cathedram 19honoris; non queras fieri iudex, nisi valeas irrumpere iniquitates 20populi; non te mittas in populum nec alliges tibi peccata duplicia. 21Dat te segghen is: ‘Dune sulste nijt begheren een graefscap van 22enen minsche, noch een stoel van hoger eer van een coninc; dune 23sulste nijt begheren te worden een rechter, ten si dat zake, dat ghij 24⁺ dat volc moecht | castiën ende trecken van quaetheden; dune 25sulsti nijt werpen onder tfolc, op dat ghi u selven gheen dubbelde 26zunden en vercriget’. Wt dezen punten voorseit so mach die drapenierre 27ende die ghene die in den drapenierre besloten worden wel 28weten een deel, hoe si hem zullen regeren.

30De vierde vinne, die voor den coninc staet, sel aldus zijn geformiert: 31een man hebbende in zijn rechter hant een wage, in zijn 32lufter hant een ellen ende onder zijn riem een bůerse mit ghelde.

1. F. gheliken als wi lesen dat Amonius. F. die doe hi. 2-3. E. ende wilde. F. en wilde. 4. E. toech. F. dwongen. 11-12. F. om hem bisscop te maken. 12-13. B.D.F.H.I. Linguam meam pr. qu. v. pl., nisi me cicius d., abscindam. 14. E.F. ben. 16. F. aldus hem selven verweert. 19. F. valeres. 20. E. [tibi]. 25. F. verwerpen. 28. F. zijn. 28. F. regeren in hoiren werken. 30-31. F. wesen. 31. E. waghe, een ellen in sijn lufter hant. F. luchter hant. 32. E. [ende..... ghelde].

+ fol. 48a

1) Zie de aanteekening.

+ fol. 48b

[p. 117]

tekstkritische noten

1Bi deser vinne worden beteykent die coopman, die wantsnider, die 2wysselaer, die reyntmeyster, des conincs¹⁾ of des princen tresorier 3ende alle die ghene die mit aldus tijtliken goede ommegaen. Dese, 4ist zake datsi des arms Cristus, gheboren vander armer maget 5Maria, welke Cristus die arme tot zinen apostolen ende tot zinen 6jongheren vercoos, die die arme visiteerde, trooste ende halp, die 7seyde: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum celorum²⁾, 8dat te seggen is: ‘Heylich zijn die gheen die arm van geesten 9⁺zijn, want dat rijc der hemelen is hoor’, die des conincx | huus 10verontweerdt heeft te visiteren, omme ons te leren die rijcheden 11te versmaden ende die armoede te minnen, willen si³⁾ dan zijn 12discipulen heten ende mit hem setten een ewich leven nae dezen 13leven, in welken leven een ygelic minsch een recht loon sal 14ontfaen van allen des hi heeft ghedaen⁴⁾, so sullen si Cristum mit 15horen werken ende woorden na volgen ende bekennen, dat in die 16tijtlike goede des minschen zalicheit nijt en wort besloten, want si 17worden dicwijl mit valscheden, mit cracht ende mit ghewelt, mit 18heymeliker loosheit ghewonnen ende bezeten. Mede die tijtlike 19goede cum labore magno acquiruntur, cum maiori timore custodiuntur 20et cum maximo dolore relinquuntur. Eciam sepe, quod congregavit 21avaricia, consumit luxuria, stulticia vel superbia, dat te seggen is: 22‘mit groten arbeit dicwijl worden ghewonnen, mit meerre vresen 23bezeten ende mitten alren meesten rouwe verloren. Mede somwijl, 24dattie ghiericheit hevet vergadert, brenct die oncůůschede, die 25dwaeshede of die hoverdië onredeliken over’. Die rijchede is dicwijl 26een zake, dattie minsche ghevangen, gheslagen of vermoort wert. 27Aldus sal dan een yghelic goet korsten minsche, van wat stede dat 28hi si, die Cristus discipel wil hieten ende wesen, deze tijtlike goede 29⁺ also wyn | nen, besitten ende bruken, dathi ten jonxten dage van 30Cristo ende van zinen vader inder ewicheit nijt en worde versceiden.

31Mer men vijnt, ocharmen, huden des dages veel korsten lude, die

1-2. F. coopmans, die wantsniders, die wisselaers, die rentmeesters. 3. E.F. aldus danighen. E. [tijtliken]. 6. F. vercoren. 9. H.I. want dat hemelrike behoort hemlieden toe. E. welke Cristus oec des. 11. E.F. si. 13. F. leven te leiden. 18-19. F. [ende beseten. M.d.t.g.]. 19. F. et cum. 21. E.F. Dats: dat mit. 22. E. aerbeit werdet dicwijl vercreghen. 23. E.F. alre meesten. 24-25. F. dat brenct die oncuysche, die dwase of die hovaerdige qualiken ende oneerliken over. 26. F. ende gemoort. 27-28. E. stade dat hi si. F.H.I. state hi si. 29. F. ghebruken. 31. E.F. Mer ocharmen, men vint.

1) Hs. die coninc. Veranderd naar E F.

2) Matth. 5, 3.

+ fol. 48c

3) Hs. wy.

4) Ghedaen wordt in het Hs. voorafgegaan door een doorgestreept ontfaen, waaronder weer..... gezet zijn.

+ fol. 48d

[p. 118]

tekstkritische noten

1wanneert hem wel gaet seggen: ‘Ic naemt ewelic aldus ende liet 2Got zijn hemelrijc’, dat te mael qualiken ende onkorsteliken ghesproken 3is nae onsen ghelove. Mede so vijntmen veel lude, die in 4hore woorden goede korsten, mer in hoor werken quade Heyden 5ende joden zijn, datsi manichsins bewysen. Gheliken als wy lezen 6van enen wive, die een eenlic leven leyde ende een groot hoop 7gouts had vergadert, die, doe si voelde dat hoor den dood naecte 8ende si sterven most, bedalf si dat gout onder den voet van horen 9huus, welc gout, doe si doot was, ghevonden wert ende den biscop 10ende den prochipape ghetoont wert. Die priester gheboet, datmen 11tgout in des wijfs graf werpen ende mitten wive begreven soude. 12Doe dit ghedaen was, doe hoordmen dit begraven wijf drie dage 13ende drie nachte iammerlike clagen ende roepen, datsi altemael 14van den vier verbarnde ende doesi dien buren dus groot verdriet 15ende moynisse dede, doe geboot die biscop, datmen dit dode wijf 16opgraven soude ende doe dat graf open was gedaen, vantmen dat 17gout al ghesmolten mit sulphur leggen bernen ende zyeden in dat 18⁺ wijfs mont. | Doe die biscop dat sach, sprac hi: Aurum sitisti, 19aurum bibe. Dat te seggen is: ‘Dat gout hebstu onredeliken begheert, 20gheliker wijs dattie drancker doet dat nat, nu drinc gout’. 21Mi důnct wel, dat aldusdanige lude, die in horen werken nae 22dezen leven gheen ander leven en setten na horen ghelove, te 23mael vroetlic ende wel op zijn, datsi dat ghelt, gout, sulver by 24groten hopen gaderen, wynnen ende houden, wantsi hebben wel 25ghezien, of uter schriften ghehoort, hoe qualiken ende hoe jammerliken 26die arme apostolen worden ghehanteert ende ghedoot, doe 27Cristus, hoor meyster, des levenden Gods zoon, mitter natuerliker 28doot van hem wort versceyden, welken apostolen men nemmermeer 29en mocht, nae dezen gelove te spreken, also hebben ghedoot, 30ghevillet, ghehanghen ende gheslaghen, had dat zaec gheweest, 31datsi van ghelde, van goude ende van zulver rijc ende machtich 32hadden gheweest. Si souden mit horen ghelde soudeniers ende 33voervechters ghenoech hebben ghewonnen, die voor hem ghe-

1. E. honeert. F. wanneer them. 2. E. qualiken, ommenscheliken ende. E.F. onkersteliken. 4. E.F. Kersten. 5. F.F. mennichsins wel b. 5. E. also wi. 7. F. gevoelde. 10. E.F. of den pr. 11. E. des doots wijfs. F. des oudes wijfs. 15-16. E.F. weder o. 18. E.F. seide hi dit gemeen woort. 20. E.F. drinct. 22. E. setten in horen gh. F. setten te wesen na. 23. E.F. gout ende. 24. F. vergaderen. 25. E. wten s.F. wter scrift. 27. E. levendighen. 31. E.F. silver. 32. E. soudenaren. 33. H.I. ghevonden. 33-1 op bladz. 119. B.C.D. voor hem gestreden ende gevochten hadden ende die hem voir hoir vianden wel beschermt souden hebben. Nu. E. voor h.g.e.g.h.e.d.h. van h.v.w.b. ghehadt hadden. F. voor h.g.e.g.h.e.d.h.v.h.v.w. beschermt souden hebben ghehat. H.I. voor h.g.e.g.h.e. diese voor h.v. wel souden beschermt hebben.

+ fol. 49a

[p. 119]

tekstkritische noten

1vochten hadden. Nu want Cristus, die Gods zoon, emmer gestorven 2is ende zine jongeren, naeder werelt te spreken in also groter 3noot ende armoede heeft ghelaten, so důncket mi yronice te spreken, 4datsi daer te mael wael op zijn, die dit ghelt, gout, sulver, aldus 5trouweliken gaderen ende houden, misselic of die ewige God ende 6⁺ ontsterflike Ihesus Cristus | Vader storve, datsi dan hadden, daer si een 7wijltijts op leven mochten ende hem selven mede bescermen van horen 8vianden. Felix quem faciunt aliena pericula cautum. ‘Vorwaer si sijn 9zalich, die hem mit eens anders ongeval castiën’. Waer omme si, op 10dit te verhoeden, mit groten reden zullen ende moghen subtijlliken 11ende heymentliken stelen, moorden, woekeren, voorcopen ende alle 12dat hantieren, daer si gelt, gout of sulver mede mogen vercrigen. 13Wantmen doet den ghenen die rijcheden besitten nu groot eer 14ende men en vraecht nijt, waen si ghecomen is, hoe datsi dat 15hebben ghewonnen; ende wes si crighen, zullen si temael vast houden 16ende niemant betalen noch vanden horen niemant mede te deylen. 17Want waer dat zake dat God, Cristus vader van der doot verrese, 18gheliken als Cristus zijn zoen heeft ghedaen, ende hi mit zinen zoon 19ten lesten dage ten oordel quame, alse die korsten segghen, so mochten 20si mittien ghelde goede voorspraken, advocaten, talmans hůeren 21ende tegens Gode pleyten ende hem zijn hemelrijc of winnen.

22Mer neen, gelijc als wy wel voorseit hebben, den ghierigen 23en mach zijn gout ende zijn zulver in der waerheit nijt baten, 24want die ghierige en is niemant goet, hi is hem selven quaet. 25Ghelikerwijs als wy lezen van eenre scoonre Roemscher joncfrouwe, 26⁺ gheheten Palma, rijc van goede, machtich | van maghen, 27zuverlic van aensicht ende van leden ende reyn van lichame, die 28een manne hadde, ghehieten Sarsinus, mit wes joncfrouwen minne 29een ridder ghehieten Mundus also vuerlic wert ontsteken, dat hi 30hoor boot twintich marcke gout, op datsi zinen wille woude volgen, 31welke joncfrouwe voorseit daer nijt na hoiren en woude ende nijt op

9-10. E. op dit verhoeden. 11. heymeliken. 12. E.F. [of]. 13. E.F. eer ende reverencie. 14. F. van waer si hem ghecomen zijn. 14-15. E. of hoe hise ghecreghen heeft. F. of hoe sise ghecreghen hebben. 15. F. ghecrighen. 22. F. Mer een ygelic als. 24. F. niemande goet ende hi. 28. B.F.H.I. Sarcinus. E. Sartius. 29. H.I. also bernendelike. 30. E.F. marck gouts. F. wilde volbrengen. 30. vlgg. H.I. om sinen wille mit haer te doene ende doe hyse noch mit goude noch mit. 31. B.E. [daer nijt...... achtede].

+ fol. 49b

+ fol. 49c

[p. 120]

tekstkritische noten

1en achtede¹⁾. Doe die ridder voirseit mit gout, noch mit smeken in 2gheenre wijs en mochte verwinnen, viel hi van groten rouwe²⁾ te 3bedde mit zulker zuucte dat hi hem temael ter dootwert scicte. 4Deze ridder hadde bi hem in zijnre zuucte een out wijf vol alre 5looshede ende quaethede, gheheten Yde, die vanden ridder die 6zake van zijnre zuucten ondersochte ende doe sise wael hadde 7vernomen, loofde si hem, wilde hi horen raet volgen ende hoor 8vijf marc gouts gheven, si souden van den bedde doen opstaen³⁾, 9hem gezont ende stare maken ende si souden by Palmam doen 10slapen tot zinen wille. Die ridder altehant blideliken ende moghentliken 11opstont ende Yden dat ghelt gaf. Ide, die des papen ghiericheit 12wel kennede, ghinc boudeliken totten oversten pape van Isydis 13tempel, dien si beloofde II^s marc gouts, waert zake, da hi 14Mundum, den ridder bij Palmam der Joncfrouwen mochte doen 15slapen. Die pape, ontsteken mitter ghiericheit omboet Palmam ende 16⁺ seyde, dathi van Anubius, des gots | wegen van Egypten tot hoor 17ghezeint waer, welc got mit hoor begheerde te spreken ende bi 18hoor te slapen. Welke Palma dien bode mitter bootscap blidelic 19ontfinc, die oec die bootscap horen man, horen gheburen ende alle 20horen vrienden mit groter bliscap te kennen gaf, dat Anubius, 21dien god ghezelschap mit hoor begheerde te hebben. Die man die 22zijn wijf goet ende reyn kende ende wt sympelhede hem voor gheen 23valschede en hoede, gaf sinen wive mit blider herten oorlof. Dat 24wijf wt des papen raet ghinc in Ysidis tempel, daer si al heymelic 25hoor avontmael at ende een bedde maecte, daer si op ghinc leggen, 26verbeydende Anubium den god. Die valsche pape vol van ghiericheden 27dede alle die keersen ende lampen wt ende sloot den 28tempel over alle vast toe, mer heymelic in enen hoec liet hi 29Mundum den ridder staen. Doe dit was ghedaen, ghinc die ridder

1. B. Doe dit die. 1. F. voirseit dat sach, dathi hoir mit g.m.s. noch in gh.w. 3. B.E.F.H.I. ter doot was ghescict. 7. F. beloefde. 7 vlg. E. raet doen, hi soude van den bedde opstaen, ghesont ende starc ende hoir vijf m.g. geven, si soude hem bi. F. raet doen, zi zoud h.v.d.b.d.o. ende h.g.e. st. m. ende hoir seven m.g.g. si soude h. 12. F. koenliken. 13. D. dordalff, E. derdalf. F. derdehalf. 18. F. welker bootscaep Palma blidelike ontfenck ende dede oec die b. 20. E.F. groter gloriën. 22. E. reynich. 25-26. E. ligghende verbeidende. F. verbeyden.

1) Ingevoegd naar F.

2) Ingevoegd naar de andere Hss.

3) Hs. volgen van den b. opstaen, hem g. en de st. m. ende hoor vijf m.g.g. si souden bi.

+ fol. 49d

[p. 121]

tekstkritische noten

1voorseit tot Palmam der joncfrouwen. Die joncfrouwe waende, dathi 2Anubius die God had gheweest ende ontfenc hem vriendeliken, 3dien si alle zinen wille mit hoor liet ghebruken. Des morgens, 4voor dage stont die ridder op ende sceyde vander joncfrouwen. 5Die joncfrouwe beroomde hoor zeer voor hoor manne, voor hoor 6bůeren ende voor alle hoor vrienden, hoe dat si by Anubium, den 7⁺ god, een helen nacht had gheslapen ende wat | woorde hi tot haer 8hadde ghesproken. Som vanden luden verwonderden zere, som, 9die der vrouwen reynicheit ende stadicheit kenneden, gheloofdent 10wel ende zom die die zake wel aen sagen en woudens nijt gheloven. 11Des derden dages hier nae, doe dit was ghedaen, quam Mundus, 12dese vůerige minre Palmen, der joncfrouwen te ghemoete ende 13seyde: ‘O Palma, du hebste mi ghebaet twijntich marc ende 14vander doot verlossent ende minen wil volbrocht, wanttu hebste in 15Ysidis tempel enen helen nacht by my in Anubius des gods name 16gheslapen ende daer en is nijt aen ghebroken, ic en hebbe minen 17wille volbracht’. Doe dese joncfrou dese woorde hoorde ende die 18valscheit verstont, scoorde si hoor cleder ende liep haestelic tot horen 19man, dien si alle die valscheit te kennen gaf. Die man dit altemael 20na dat ghesciet was Tyberium den keysar openbaerde. Doe Tyberius 21die keysar dit wel ondersocht hadde, dede hi den pape ende Yden 22die die valschede inghezet hadden, beide te samen doden, Mundum 23den ridder verdoomde hi totten ewygen kerker, den tempel dede 24hi destrueren, dat beelde Ysidis der goedynnen dede hi inden Tyber 25verdrencken, wt welken wy wel bekennen moghen, dat ghierichede 26dicwijl horen eygen meyster verdervet.

27⁺ Mede so is ghiericheit den | armen een groot verdriet, want die 28ghierighe¹⁾, wanneer men hem bidt, sůect hi altoos een wtganc 29omme te weygeren. Ghelijc als wy lezen van enen coninc ghehieten 30Antigonus, welke coninc enen man, gheheten Tinnicius, bat om een 31marc. Antigonus, die coninc, antwoorde: ‘Een marc is meer dan 32Tinnicium betamelic is omme te bidden’. Tinnicius begrepen mit

3-4. F. vro voir dage. 4. E. ionffrouwen. F. joffrouwen. 7. E.F. had gheweest. 8. F. sommige. 10. F. sommige. 11. F. daerna. 11. E.F. geschiet was. 11. E.F. ende valsche verrader. 13. E. X X merc [ende]. 15. E.F. Ysidis der godynnen. 15. F. Gods stede. 16. E.F. al minen. 17. E. alle dese w. 18 en 19. F. valschede. 20. F. [na]dat. 22. E. wt ghiericheit i.F. ende looshede wt ghiricheit i. 24-25. E.F. hi temael nederwerpen ende destrueren. 26. F. [eygen]. E.F. verderft ende scadelic is. 27-28. F. want die ghierichede. E.F. hoeneer. 32. E. wert begrepen m.

+ fol. 50a

+ fol. 50b

1) Ingevoegd naar E.

[p. 122]

tekstkritische noten

1scaemten, seyde: ‘Lieve heer, so gheeft mi enen penninc’. Antigonus 2antwoorde¹⁾: ‘Een penninc is myn dan een coninc toe behoort 3te gheven’. Aldus soect die ghierige altoos een subtilen wtganc 4omme hem te bescermen van gheven. Waer omme en soude Antigonus 5nijt een marc mogen gheven als een coninc ende een penninc 6als een oetmoedich man, om den armen van zijnre armoede te 7verlossen? Voorwaer die ghiericheit en heeft gheen doecht, mer te 8mael quaetheit in hoor besloten, ghelijc als ons Cristus selver bewijst 9heeft opten hoghen berch, doe hem den viant seyde: ‘Ist dattu hier 10neder valste opter eerden ende mi aanbedes, ic sal di gheven alle 11die rijchede dezer werelt’. Cristus antwoorde: ‘Ganc, viant, daer 12is ghescreven: Dominum Deum tuum adorabis et illi soli servies²⁾. 13Dat is: ‘Dinen heer dinen God seltu alleen aenbeden ende dienen’.

14Nu machmen dan hier vraghen: ‘Sel die minsche dan gheen 15tijtlic goet hebben ende en moet hi nijt rijc wesen?’ Die | antwoorde: 16⁺ ‘Ja hi, mer dat sal wesen nae dattie rechte reden in 17hoor hevet bewijst, want Gods vrienden, die patriarcken ende 18propheten, na dattet Oude Testament inhout, waren hier op 19eertrijc rijc ende salich’. Waer omme ghi weten zult, dattie minschen 20wel rijcheit moeten hebben, op datsi se mit Gode ende mit 21rechten rechte hebben bezeten ende ghewonnen, ende ghebruuct 22in Gods eren, so als hise sculdich is te bruken, te besitten ende te 23wynnen. Waer omme gi weten zult, dat God den minsche dat goet 24heeft verleent, omme dattie minsch van Gods wegen dat goet sal 25besitten ende een heer sal wesen over zinen goede, welc goet gheen 26heerscapië boven den minsch hebben en sal. Dat goet voorwaer 27heeft God om den minschen wil ghemaect ende hine heeft den 28minsch om des goets wil nijt ghemaect, wt welken wy wel moghen 29mercken, dattie minsche wel rijchede ende goet hebben moet ende 30besitten, mer hi sie hem wel te voren, dat hi hem hier also regier, 31dat hi daer Gode, als die tijt coomt, goede rekeninge of mach 32doen ende dat hi daer nijt en worde berekent, want hi sal sonder 33twivel al moeten betalen, tot inden lesten penninc toe. Ghelijc als

3-4. F. wtganc om te weigeren ende hem te bescermen v.g. 6-7. F. mede te lossenen. 8. E.F. wel bewijst. 9. F. [hem] die v. 13. E.F. [alleen] aenbeden ende dien selstu alleen dienen. 14. E.F. [dan] hier. 20-21. E. hise mit Gode ende mit rechten rechte hevet ghewonnen, ghecreghen, beseten ende opdat hi die bruket in Gods eeren. F. hise m. Gode ende m.r.r. heeft ghewonnen ende ghecregen ende opdat hi die gebruyct in Gods e. 26. F. hebn. 28. E. om sulc g. willen. F. om sulex g. willen. 33. E. gelijckerwijs als.

1) Het antwoordus.

2) Matth. 4, 10.

+ fol. 50c

[p. 123]

tekstkritische noten

1wy lezen van eens groots heren reyntmeister, die hem manich ende 2lange tijt had ghedient. Ende doe die heer van hem rekeninge 3⁺ begheerde, | wor thi manich duzent marc berekent. Die heer seyde: 4‘Vrient, hoe hebdi dit ghemaect? Waer hebdi mijn goet ghelaten?’ 5Die reyntmeister zeer versaecht seyde: ‘Lieve heer, ic en weet nijt 6waert is ghebleven; ic hebbet sulc verteert, sulc minen magen 7ende vrienden ghegheven’. Die heer seyde: ‘Wat bestaet u mijn 8goet onredeliken te verteren ende wech te gheven? Siet, dat ghi 9u vrienden toe spreect ende my van dezer somme voldoet, of gi 10moeter omme sterven’. Die reyntmeyster allen zinen magen, die hi 11gheholpen hadde ende rijc ghemaect hadde, vergaderde ende hem 12gaf te kennen, hoe hi berekent was ende hebben most emmer also 13veel gelts of hi souder omme sterven. Die mage antwoorden hem 14ghemeenlic: ‘Lieve neve, wy kennen wel ende weten, dat gi ons 15zeer wel hebt gedaen ende u goet by groten hopen hebt gegeven, 16welc goet wy som verteert hebben, som onsen kijnderen ende 17vrienden voort ghegheven hebben. Nu al waert zake, dat wijt u al 18gaven dat wy hebben behouden, dat en mocht u nijt baten, waer 19omme wy ewelic brootganc ende verdorven mosten wezen. Hier 20omme ist beter, want die minneste scade best is, dat ghi alleen 21wort verdorven, dan wy alle gader ewelie souden zijn verdorven. 22Mer hoe dattet is, weset verduldich, overmits dat ghi ons vol hebt 23⁺ gedaen, so willen wy gheer | ne mit u wtgaen ende troosten u als 24wy best connen’. Doe die reyntmeister van zinen maghen anders 25gheen troost en vant, vergaderde hi alle zine vreemde vreende¹⁾ daer 26hi mede plach teten, te drincken ende te hoveren, die hi zinen staet 27nae dat voorseit is te kennen gaf, die ghemeenliken seiden: ‘Lieve 28vrient, u verdriet is ons te male leet; wy souden u gheernne helpen, 29mochten wy. Wy hebben dikwijl met u ghegheten ende ghedroncken, 30waer omme het wel redelic is, dat wy wel wilden, dat ghi wael 31voert, mer wine moghen u nijt helpen, want al gaven wy u al dat 32wy hebben, daer wy ewelic om verdorven waren, dat en mocht u

1-2. E. rentmeester d.h. menich t. ende lange. F. menige tijt ende lange. 6-7. E.F. som verteert ende som m.v.g. 7. E. die heer die seyde. 12. E.F. gaf hem te kennen. 12-13. E.F. ende ymmer also veel gelts hebben most of. 16. E.F. gemeenliken aldus. 16. E. ende som onzen vrienden. F. ende som onzen anderen vr. 17. F. voirt hebn gegeven. 19. C. helpen w.w.e. [brootganc]. F.H. brootgangers. I. brootbidders. 25. E. en mocht vinden. F. en muchte hebben. 25. E. vreemde vrienden. F. vriende vriende. 26. E. [ende te] hoveren, dansen ende spelen dien hi. 30. F. redelic waer, d.w.w. wouden.

+ fol. 50d

+ fol. 51a

1) Voor: vreende een doorgestreept ‘mage’.

[p. 124]

tekstkritische noten

1nijt baten. Mer hoet is, weset emmer verduldich; wy zullen u 2gheern, als gi doot zijt, van onsen goede een kyst ende een 3slaeplaken geven, daermen u mede begraven mach’. Doe deze 4reyntmeister dit hoorde, viel hi in groter wanhopen ende en 5wist wat doen. Mer ten lesten begonste hi te dencken omme 6enen man, die hi somtijt, als hi nijt en wist wat doen, een 7weynich ghedient hadde ende wat vrientscap bewijst hadde. 8Daer hi, doe hi nijt bet en mochte, toe ghinc mit crancker 9hope ende ghelove yet van hem tontfangen, overmits dat hi 10vanden anderen, die hi so zeer volgedaen hadde, ghenen troost 11noch hulpe en hadde gevonden, ende seyde: ‘Lieve vrient, staetti 12⁺ mi | nu nijt trouweliken by, so bin ic een doot man ende ewelic 13verdorven’. Die man vraechde hem: ‘Wat is die zake?’ Die reintmeyster, 14na dat voorseit is, seyde hem. Die man vraechde hem: 15‘Hoe groot is die som?’ Doe die reyntmeyster hem die somme 16ghenoemt hadde, altehant seyde die manne totten reyntmeister: 17‘Vrient, wes blide ende onversaecht. Ist nijt meer, ic sal die scout, 18al waert veel meer, voor u betalen ende u mit uwen heer in veel 19meerre vrientscap verenigen, dan ghi ye te voren hebt gheweest. 20Voort let u of ghebreect u anders yet, dat segt my. Ic sal u ghenoech 21onderhande doen, daer gi u mede moecht gheneren’. Op dat 22wy dan mogen weten, wie deze man is, die den reyntmeyster aldus 23truweliken wt zijnre noot heeft gheholpen zullen wy weten, hoe 24dat een camerlinc enen groten heer lange ende manich jaer trouweliken 25ende wel hadde ghedient, welke camerlinc op een tijt, doe 26zijn heer van huse was, mit groter zuucten wort bevaen, also 27dathem niemant lijf toe en seyde. Die camerlinc die grote betrouwen 28hadde in sinen heer, welken heer hi voor groot ende machtich 29rekende, altoos riep hi: ‘Och, wanneer sal mijn heer comen! Waer 30hi hier, hi soude mi wel helpen! Ic soude schier ghezont wesen!’ 31Doe die heer thuus quam, wort hem gezeit, wat groter hope die 32⁺ camerlinc in | sijnre zuucte tot hem hadde gehat ende dicke omme 33hem gheroepen hadde. Die heer tottes camerlincx bedde ghinc, 34dien hi vraechde, hoet mit hem was. Die camerlinc antwoorde:

1. E. ummer weest. 3. E. slapelic gheven. 3. E. begraven sel. 5. F. wist niet te doen. 7. E.F. luttel. 7. E.F. ende somtijt wat vr. 9. E.F. ontfaen. 10. E. vol hadden gedaen. F. also veel guets had gedaen. 11. E. staet ghi. 14. E.F. zeide nadat voerseit is. 19. E. vrientscapen. 20. E. [anders] yet dat seg mi. F. seyt my. 21. E.F. onderhanden geven. 24. E. [dat] een. 24. E. langhe iaren. 25. E. welc. 26. E.F. ziecten. 27. E. groet. 29. E.F. [hi]. E. hoeneer. 30. F. Ic zoude thant gesont.

+ fol. 51b

+ fol. 51c

[p. 125]

tekstkritische noten

1‘Och, lieve heer, sidi ghecomen? Waer hebdi aldus lange geweest? 2Ic bin so ziec! nu helpt my; ghi hebs wael die macht’. Die heer 3seyde: ‘Lieve vrient, God die moet u helpen; ic en mach u nijt 4helpen’. Die camerlinc seyde: ‘Och moechdi my nijt helpen? 5Waer omme hebbe ic u dan aldus langhe ghedient? Dits mijn eerste 6bede’. Ende altehant keerde hem die kemerlinc omme, ende bad 7Gode, dat hi hem wilde helpen. Dit was zijn bede: ‘Lieve heer 8God, ic heb u nye ghedient, mer ic hebbe den ghenen ghedient, 9die my nijt helpen en moghen. Nu ic in der noot byn, ic biddi, 10helpe my nu. Ic wildi ewelic dienen ende niemant anders’. Ende 11altehant in dezen ghebede so becoelde die manne ende die zuucte 12begonste te minderen. Daer nae doe die camerlinc ghezont was, 13quam die heer tot hem ende seyde: ‘Hoe ist? My dunct, ghi sijt 14al ghezont; wildi nijt schier uwen dienst aennemen ende doen¹⁾ als 15gi plaecht te doen?’ Die camerlinc seyde: ‘Heer, wel moetti 16varen. Ghi en moecht my nijt helpen; ghi seit, dat mi God helpen 17⁺ most. | God, die ic nye en had ghedient, heeft my by zijnre 18graciën gheholpen. Ic wil voort aen hem dienen ende anders niemant, 19want hi is alleen die gheen die my helpen mach, als ic in 2020 nooden bin’.

21Wt allen dezen dunct my, datsi daer qualic op zijn, die deze 22tijtlike goede tegens Gode wynnen, besitten ende ghebruken, die 23horen kijnderen, hoor magen of vreenden gheven, datsi van rechte 24sculdich sijn Gode. Voorwaer si zullen hem hantieren also alsi den 25reyntmeyster ghehantiert hebben ende nijt bet. Hier omme radic 26enen ygheliken tresorier, reyntmeyster ende ander²⁾ princen dienres, 27datsi van hoors heren goede also redentlike teren, horen vrienden 28mede deylen, datsi voor Gode, voor horen heer ende voor zinen 29raet, wanneer ende also dicke als te doen is, mit reden mogen 30verantwoorden. Mede datsi hore eygen scult also betalen, datsi 31ende hoor heer daer gheen scande noch scade omme en liden. 32Non dicas, seit hi, Salomon, amice vade, revertere cras, cum statim

1. E. sijt ghi. 4. E. hulpen. [Die c...... helpen]. 7. E.F. woude. 9-10. E. bidde di helpt mi nu. F. biddi lieve heer helpt mi nu. 11. E. bede. 14. E.F. en wilde. F. schier niet u.d. weder. 15. F. plagen. 16. F. seiden. 17. E.F. dien ic. 20. E. node. 25. F. hebn ende ymmer. 26. E. treserier. F. tresenier. 26. E. rentmeesteren ende [ander]. 27. E.F. redeliken. 30-31. F. eygen schulde hoirs heren schulde also. 32. F. Salomon seit: Non enim dicas.

1) Hs. Voor: doen een doorgestreept ‘varen’.

+ fol. 51d

2) Ingevoegd naar F.

[p. 126]

tekstkritische noten

1possis dare¹⁾. Dat te segghen is: ‘Ghi en sult nijt segghen: ‘Vrient, 2gaet, coomt morgen weder, als ghi altehant betalen moecht’. 3Ende hier mede ist van dezer vynne ghenoech²⁾.

5De vijfte vynne, die voor der coninginne staet, sel aldus zijn 6⁺ gheformiert: Een manne, sittende in eens meysters stoel, hebbende 7in zijnre rechter hant een boec, in zijn lufter hant een bůsse, aen 8zijn riem een coker, in den welken hi mach dragen zijn yseren 9instrumenten, daer hi zijn plaesteren mede mach maken, zijn 10wonden mede mach wieken en cureren. Biden boec verstaen wy 11alle die ghene die mit wijsheit ommegaen ende studeren, gheliken 12alst den medicijnre toe behoort. Waer omme ghi weten zult, dat 13enen goeden medicijnre ten eersten toe behoort te wesen een gramaticus, 14op dat hi lichteliken zonder groten arbeit mach verstaen 15ende onthouden, dat hi wt Ypocras, Galienus, Avicenna ende wt 16ander ondervonden medicijnres boecken leest ende studeert, wt 17welken boecken hi moet ende hem toe behoort zijn kunste te nemen. 18Ten anderen sal hi wezen een loycus, op dat hi lichteliken ondersceyden 19mach tusschen logen ende waerheit ende alle dinc te recht 20verstaen. Ten derden sel hi wesen een rethoricus, want hem hoort 21⁺ toe zijn zieken mit soeten |, vriendeliken woorden, wantsi nijt tegen 22toornne ende moeynisse mogen, tot zinen wille te trecken, op datsi 23hem onderdanich zijn ende hise te bet mach ghenezen. Oportet 24enim addiscentem et pacientem credere. Dat is: ‘Die scolier moet 25zinen meyster ende die ziecke zinen medicijnre gheloven ende 26betrouwen’. Ten vierden sel hi weesen een geometricus, opdat hi 27die mate te rechte mach dragen. Vorwaer het waer een quaet 28medicijnre, die enen crancken minsche, die gheen twee pont 29zwaers en mochte dragen, hondert pont op leide, of die enen 30starcken manne van hondert ponden mit enen halven woude verladen. 31Aldus hoort hem dan toe, dat hi den ziecken medicijn sal 32gheven, nae dat zijn nature vermach ende die zuucte eyschet. 33Ten vijften sal hi wesen een goet arismetricus, op dathi mach

8. E.F. in welken coker hi. 12. F. als die medicijnmeesters. 16. F. medicijnmeester. 16. F.G. expaerts medicijn b. 18. F. logicus. 21. F.G.s. vr. saften woorden toe te spreken, wantsi. 23-24. F. Oportet enim discipulum credere magistro, pacientem autem medico. 30. G. halve ponde. 33. E. vijfsten.

1) Vergl. Prov. 3, 28 ne dicas amico tuo: Vade, et revertere: cras dabo tibi, cum statim possis dare.

2) F. is het eenige Hs. dat hier nog een exempel meer heeft. Zie de bijlage.

+ fol. 52a

+ fol. 52c

[p. 127]

tekstkritische noten

1weten op wat tijt, op wat dach, op wat ure hi zijn medicijn den 2minsche gheven zal of doen bloet laten of anders yet hantieren¹⁾, 3daer hi zijn ghezontheit mede mach vercrigen of behouden. Ten 4sesten²⁾ sal hi wezen een musicus; dat is, hi sal weten, hoe die 5vier humoren, als sanguis, colera, fleuma ende melancolia, na den 6rechten eysche in enen ygheliken minsche te samen zijn ghezet 7mit ghezonthede, also dattie een boven den anderen gheen heerscapie 8⁺ en hebbe meer | dan hem van rechte toe behoort. Ende so 9wanneer dat also is, so is nae die rechte musijc des ghesondicheits 10in den minsche dat orlogium wel ghestellet, want Sanitas est debita 11proporcio quatuor humorum adinvicem in corpore animato, secundum 12exigenciam complexionis illius corporis animati. Dat te seggen is: 13‘Ghezondicheit is een rechtveerdighe samensettinge der vier humoren 14in een levende licham na den eysch der complexiën van den 15lichame’. Ten sevenden³⁾ hoort hem toe, dat hi sal wesen een 16goet astrologus⁴⁾, dat is, dat hi weten sal die crafte der seven 17planeten, die mogentheit van hore vergaderinge ende in wat constellaci 18hi medicijn sal gheven. Waer omne ghi weten zult, dat een 19medicijn op één tijt bat werct dan op een ander ende dat een 20medicijn op één tijt een minsch helpt ende ghezont maect, daer hi 21op een ander tijt of soude sterven. Die saec van dezen is, want 22wat hier op eertriken is wort vanden hemel ende zijnre moghentheyt 23regeert, ghelikerwijs als een knecht van zinen goeden heer. Ten 24achten so behoort hem toe, dat hi wesen sal een meyster der 25naturen, dat is, dat hi bekennen sal die craft ende moghentheit 26van enen ygheliken crude, dat hem in zijn medicijn noot mochte 27wesen te besigen. Ten negenden hoort hem toe, dat hi sal wesen 28⁺ zedich van woorden, van daden ende van | werken, op dattie lude 29te meerre betrouwen in hem. Quia ille medicus plures curat, de 30quo plures confidunt. Dat is: ‘Die medicijnre pleecht meest lude te

10. F. tijt ende dach ende op wat. 5. E. colericus. F. sanguinea. 7. E. een humor. F. dat deen humoer. 10. E. de vita. 13. E.F. gesontheit. 16. F. astronimus. 18. E.F. hi sijn. 19. F. veel bet. 19-20. E.F. ander tijt. 23. E.F. gheregiert. 24-25. E. van naturen. F. vander n. 25. E.F. kennen. E.F. die mogentheit. 28. E. hem hebben. F. hebben sullen. 30. F. in quo.

1) Hs. sal of bloet 1. of a.y. doen hantieren.

2) Hs. ten lesten.

+ fol. 52c

3) Hs. ten vierden.

4) F. Vetter geeft in zijn werk: Das Schachzabelbuch Kunrats von Ammenhausen (1886-1892) bij deze plaats de aanteekening: Also die sieben freien Künste, das Trivium: Grammatik, Rhetorik, Logik oder Dialektik und das Quadrivium: Arithmetik, Musik, Geometrie und Astronomie.

+ fol. 52d

[p. 128]

tekstkritische noten

1helpen, daer meest lude in betrouwen’. Hier omme ist den medicijnre 2gheoorlovet te dragen gout ende sulver, bont ende graeuwe, op 3dattie ziecke ghelove in hem hebben ende hise des te bet mach 4cureren. Voerwaer het is den zieken te mael goet ende hulpliken, 5dathi den medicijnre, als hi tot zinen bedde coomt, nijt voor een 6minsch, mer voor een yngel ontfaet ende als enen engel onderdanich 7is. Deze cleder ende sierheit behoren toe enen goeden medicijnre 8van recht wel, op dat hise nijt van hoverdyën zijns herten, 9mer wt rechte mededogen tot zinen ziecken draget. Dezen medicijnre 10behoort toe boven alle, dat hi Gode kennen, dienen ende dancken 11sel, sonder wes hulpe hi niemant cureren en mach. Mede behoort 12hem toe, dathi trouwe ende gerechtich si ende hi hem bovenal 13wachte, dat hi omme gheen goets wil of omme ander enighe 14dingen wille, die men hem ghevet of loven mach, den ghenen 15verrade, die hem zijn lijf betrouwet. Noli amico tuo facere fallaciam 16qui in te gerit fiduciam. Dat te seggen is: ‘Ghi en zult 17den ghenen gheen valschede doen, die in u betrouwen heeft’, 18want anders en soude hi gheen medicijnre mer een moorder wezen, 19⁺ ende hieten. Voorwaer een medicus [is] |¹⁾ sonder ziel, die Gode nijt 20en kennet, die van natueren loos, ghierich ende onzedich is, is¹⁾ 21te mael een vreeslic minsche. Die medicus en sel den zieken gheen 22medicijn gheven, daer vrese des levens in steect, eer die ziecke 23ghebiecht is ende dat sacrament heeft ontfaen. Want hem is aldus 24gheboden: Medicus sub pena excommunicacionis sapienter provideat 25ne pro corporali salute aliquid suadeat, quod in periculum (anime)²⁾ 26convervatur; ymmo ante omnia infirmum moneat ut confiteatur et 27se ad Deum disponat. Dat is: ‘Die meyster optie peen des bans 28versie hem wijslic, dat hi omme die zalichede des lichams nijt en

1. E. hulpen. 1. E. meest die luden. 3. E.F. ziecke des te meer betrouwen ende ghelove i.h. sullen hebben. 3-4. E. hise te bet cureren sel ende mach. 4. E. den mensche. F. den zieken mensch. 4. E. helpeliken. 6. B.C.D.E. ontfaet, ansiet. F. ontfaet ende aensiet. 7. E.F. chierheit voirseit toebehoren even. 8. F. rechts wel. 10. E. toe behoort. 11. F. cureren noch helpen en. 11. E. behoirt toe den medicijnre dathi. 12. E.F. ende dathi. 13. E.F. gheens goets w. of om anders. 13-14. E. eenig dinghen. F. enichs dincks. 14 E.F. gheven. 17. E. hevet een vol betrouwen. F. heeft betrouwen ghesat. 18. E.F. so en soudi. F. medicus. 18. F. moordenaer. 20. E. kent noch ontsiet. F. kent noch en ontsiet. 22. E. siele. 23. E. want het. 22 vlg. F. [eer die ziecke..... dat hi omme]. 27. E. Die medicus op die pene des bants voirsie him wijsseliken. 28-1 op bladz. 129. F. [die zalichede..... in stect].

+ fol. 53a

1) Veranderd naar E.F.

1) Veranderd naar E.F.

2) Ingevoegd naar E.

[p. 129]

tekstkritische noten

1rade daer vrese des ziels in stect, mer bovenal sel hi den ziecken 2raden, dat hi hem biechte ende tot Gode keer’. Dat waer emmer 3een quaet medicijnre, die des ziecken siele liet staen inder vrese 4des ewichs doots, als hi dat licham wilde ghezont maken. Mede, 5die medicus en sal niet versumen, noch hem laten verzwaren zijn 6boecken over te sien ende te studeren, want het waer een dwase 7medicus, die als hi enen minsche ghedoot hadde, dan tot zinen 8boecken ghinghe ende besage of die medicijn goet was of nijt. 9Waer om den medicus toe behoort vroet te wesen ende alle 10dinghen wel te bezorgen. Ende al ist zake, dat hi den ziecken 11visiteert ende medicijn geeft mit enen bliden aenschijn, mit vroliken 12⁺ woorden ende mit enen ghenůechliken gelaet |, nochtan sal 13hi bynnen in zijnre herten vrese ende wijsheit dragen. Wt alle 14dese voorseiden punten soe mogen wy wel merken, dat een goet 15medicijnre veel¹⁾ toe behoort ende groot eer waerdich is. Honora 16medicum quia propter necessitatem creavit illum Deus²⁾. Dat te seggen 17is [dat te seggen is]: ‘Eert den medicum, want omme die noot des minschen 18natuer so heeften Got ghescepen’. Mede seit ons Ecclesiastes 19aldus: Altissimus de celo creavit medicinam et vir prudens non abhorrebit 20medicinam³⁾. Dat is: ‘Die overste vanden hemel heeft ghescepen 21die medicijn ende die vroede man en sel die medicijn nijt ontsien’.

22Den goeden medicum zullen wy dan eren, overmits die ghelikenisse, 23die hi mit Gode heeft, want God sceppet⁴⁾ ende maect, die 24medicus hout die minsche een tijt in ghezondicheit ende in dat 25wesen, dat hi van Gode heeft ontfaen. Ten anderen sel men den 26goeden medicijn eren, wanthi in hem selven goet is. Ten derden 27zullen wy dien eren, wanthi ons goet hevet gheweest of goet mach 28wesen. Het is waer, men vint veel lude, alsi vander doot zijn 29opgestaen [zijn] soe scuwen si den medicum alse horen viant of 30als enen die si nijt en kennen. Van desen seit ons Seneca aldus: 31Multi indigni sunt lucis cum sol oritur. Dat te seggen is: ‘Veel

1. E. daer der sielen vrese. 2. F. datsi hem biechten ende tot Gode keren. 3. F. medicus. 11. E. aensichte. F. aensicht. 13. E.F. van binnen. 15. B.E. wel toe behoort. H.I. medicijn wel waerdich zy grooter eere. 17. E.F. menschelics. 18. E. natuers. F. natuer. 18. C. Ecclesiastieus. D. Ecclesiastices. E. mede soe seide. E. ons aldus. 19. B.E.F. abh. eam. 23-24. E. God ghescepen ende ghemaect heeft den medicus ende die medicus. 23-24. F. schaept ende m. den mensch ende die medicus h. den mensch. 24. E. ghesondicheden. F. gesonthede. 26-27. F. [wanthi..... dien eren].

+ fol. 53b

1) Ingevoegd naar C.D.F.

2) Ecclesiasticus, 38, 1.

3) Bedoeld is: Ecclesiasticus, 38, 4.

4) Hs. stoppet.

[p. 130]

tekstkritische noten

1lude en zijn nijt weerdich te bescouwen dat licht, alse die zonne 2⁺ opgaet’. Dezen | luden mach¹⁾ die medicus mit reden op een ander 3tijt wael weygheren, alst valt datsi hem te doen hebben. Ingratis²⁾ 4est nichil faciendum. Dat is: ‘Den ondancbaren en selmen nijt doen’.

5Hier mach yemant vragen: ‘Zullen wy den medicum eren? Wat 6can hi doen? Seitmen nijt van hem aldus: “Medicorum est bene 7vestiri, subtiliter mentiri, audacter interficere?” dat te seggen is: 8“Het hoort den medicum toe, dat hi wael si ghecleet, dat hi subtiliken 9sel lieghen ende boudeliken sel doden”. Selmen aldusdanigen 10man eer bewysen?’ Op dese voorseide vrage mach men twee antwoorden³⁾ 11gheven. Deerste is, dattie drie voorseide punten toe behoren 12den lantlopers, die zonder conste hem selven grote meysterië 13toescriven. Deze lantlopers, op datsi die simpel, onnosele lude te 14bet moghen verscalcken, vercieren si hem zeer van buten mittes 15onnosels scapes velle ende van bynnen hebben si eens wolfs [velle 16ende]⁴⁾ hert, wantsi en begheren nijt dan ghelt vanden luden, 17waer omme si manige valsche loghen in setten, liegen ende doen 18liegen den genen die mit hem deylen. Mede so en achten si niet 19daer op, wat medicijn si den ziecken gheven ende wat zuucte een 20minsche onder hem heeft, of die medicijn een minsche goet of 21quaet is, want mit een recept datsi konnen brouwen, willen si alle 22⁺ die lude ghezont maken ende aldus so doden | si manigen minsche. 23Waer omme ic rade enen ygheliken dat hi hem wachte voor die 24lantlopers, also lief als hi zijn lijf hevet, want hoor natuer is, 25wanneer sijt in een lant qualic ghemaect hebben, so lopen si 26mittien ghelde in een ander lant, daer mense nijt en kent; daer 27si van nyes beghinnen te liegen ende dat volc vergheven ende 28doden, nae dat voorseit is. Die ander antwoorde is deze: dat deze 29drie půnten voorseit enen goeden medicum van rechte toe behoren. 30Van den eersten půnt, datsi wel ghecleet zullen sijn is ghenoech 31voerseit. Datsi subtijlliken zullen lieghen is hem groot noot⁵⁾, want 32alsi tot enen ziecken comen, die si vijnden leggen inder vresen des

1. E. zijn des niet. 1. F. zijn des lichts niet w. te b. als die. 3. F. ingratus. 5. E.F. yemant segghen. 10. E.F. voorseide vr. 15. E.F. scaeps wolle. 19. E.F. Daer om wat. 20. E.F. den zieken goet. 23. F. ic u rade. 25. F. hoeneer. E.F. in een stede of in een lant qualiken. 27. E. nyeuwes. F. nyewes. 28. E.F. nadat voorseit is te vergheven ende te d. 28. E. [is deze] dat [deze]. F. [ander]. 29. E. [voorseit]. 32-1 op bladz. 131. F. die in vrede des doots is sullen.

+ fol. 53c

1) Hs. machmen; men, doorgestreept.

2) Hs. Ingratus.

3) Hs. voor: antwoorden, ‘vrag’, doorgestreept.

4) Geschrapt naar E.F.

+ fol. 53d

5) Ingevoegd naar E.F.

[p. 131]

tekstkritische noten

1doots so zullen si mit bedructer herten tonen een vrolic aensicht, 2mit enen bliden gelaet ende seggen: ‘Vrient, hebt goeden moet! 3Ten is gheen noot. Ic sal u bider ghenade[r] Gods wel helpen. Ghi 4zult thant ghenezen zijn’. Ende aldus zullen si subtijlliken liegen, 5omme die ziecken te troosten, liever dan si die waerheit seggen 6ende den zieken bezwaren of doden. Mer hieromme en zullen si¹⁾ 7gheen loghenaers hieten, want alsi wtgaen, zullen si den vrienden 8van den ziecken die rechte waerheit [nijt] segghen, op datsi vroet 9ghenoech daertoe zijn. Datsi boudelic zullen doden is te verstaen: 10alse die noot van der zuucte also groot is, dattie minsche zon | der 11⁺ hulp der medicinen nijt leven en mach, ist dan, dattie medicus, den 12meyster, hoopt den minsche te helpen, dien hi siet, dat emmer 13sterven moet ende wert hi dan daer toe vermaent, soe mach hi den 14ziecken, na dat zijn boeken inhouden ende hi mit anderen meysteren 15over een draecht boudeliken die medicijn gheven ende ist dat dan 16die minsche sterft, die hi hadde ghehoopt te helpen, daer en hevet 17hi gheen scult toe, wanttie minsche most emmer ghestorven hebben. 18Deze medicus en sel alzulke zwaer medicijn niemant lichteliken 19gheven, mer alst emmer wesen moet, sel hi zijn boeken wel oversien 20ende ist datter anders enige medicijnres indien lande zijn, 21daer zal hi hem wel mede beraden. Quia dominus quandoque revelat 22uni quod abscondit ab aliis²⁾. Dat te seggen is: ‘God die openbaert 23somtijt een minsche dat hi voor veel lude heymelic hout’. 24Mede ist datter veel medici by enen ziecken vergaderen, so 25zullen si hem wel wachten, datsi wt hoverdyë onderlinge 26nijt en disputeren [van hoverdyë]³⁾ omme die hoochste meyster 27te hieten. Mede so en zullen si den ziecken mit horen ydelen 28woorden nijt bezwaren, op datsi gheen hovaerdige dwase en woorden 29ghehieten ende die minsche nijt en doden.

1. E.F. toghen. 1. E. aensichte. 3. B.D. by Gods ghenaden. C. mitter Gods help wel ghenesen ende helpen. E. bi des Godes ghenaden. F. bider Gods ghenaden. 4. B.C.D.E.F. schier. 4. B.C.D.E.F. si mitten monde subtijlliken. F. connen liegen. 6. E.F. sullen si. 8. E. waerheit gheven te kennen op datsi. F. waerheit segghen ende gheven hem te kennen op datsi. 9. F. Die derde aentwoirde, datsi boudelike. H.I. ten derden, datsi stoutelike zullen. 11. B. van medicinen. E.F.G. van zware medicinen. C.D. van medicijn. 12. F. den sieken te h. 13. E.F. vermaent als recht is. 15. E.E. overdraecht. 17. E. ummers. 17. ymmer. 17. F. hebn. 18. F. sulke medicijn. 19. E. als noot is ende ummers w. F alst ymmer noot wesen sal, sal hi. 20-21. F. ende is daer een ander medicus in den lande, daer. 27 F. te wesen. 29. F. sieken niet.

1) Ingevoegd naar E F.

+ fol. 54a

2) Vergl. Matth. 11, 25. Luc. 10, 21-22.

3) Geschrapt naar E.F.

[p. 132]

tekstkritische noten

1Dese medicus, overmits dat hem toe behoort reinicheit, so 2⁺ is hi voor der coninghinnen | ghezet, gheliken als wy lezen 3van Ypocras, die also reyn was, datmen hem in gheenre wijs 4tot oncuuschede en mochte bringen. Want tot Athenen waren 5jongelingen, die omme Ypocras te tempteren huerden een scoon 6wijf omme een som van ghelde overmits datsi Ypocras daer 7toe soude bringen, dat hi mit haer soude hebben te doen, welc 8wijf op eenre nachte tot Ypocras quam, daer si alden nacht 9by sliep ende doe si Ypocras nijt en conste verwynnen, gaf 10sijt den jongelingen te kennen, hoe si hadde ghevaren ende doe 11die jonghelingen dat gelt weder wouden hebben, antwoorde dat 12wijf: ‘Dat ghelt heb ic ghenomen omme dat ic enen man soude 13becoren, nijt dat ic een zuul soude omme keren’. Ende aldus hiet 14dat wijf den meyster omme zijn stadichede wil een zuul te wesen. 15Heymelic sel hi wezen, wanttie vrouwen dicwijl heymelike zuucten 16onder haer leden hebben, die die medicus moet cureren, waer om 17hi mede in dit spul voor der coninghinne staet.

18Nader rechter¹⁾ medicine selmen coude mit hetten, hitten mit coude, 19blijscap mit droofheit ende droofheit mit blijscap cureren. Waer omme 20ghi weten zult, dat onredelike overdragende blijscap dicwijl een minsche 21⁺ ter doot brenct, gheliken als wy lezen van enen wive ghehieten 22Lina, die meende dat hoor manne doot gheweest hadde, daer 23si groten rou omme hadde, welke manne haer onversienlic moetede 24in den inganc van horen huus; welc wijf doe si horen manne sach, 25wortsi mit alsulcker blijscap bevangen, datsi altehant doot bleef. 26Mede so lezen wy van enen wive, die mit valschede ende mit logen 27aengebrocht was, dat hoor kijnt doot was, waer omme si mit 28rouwen in²⁾ huus bleef ende doe haer kijnt onversienlic thuus 29quam, bleef si altehant van groter blijscap doot. Omnis enim mutacio 30instantanea periculosa est. Dat is: ‘Alle onversienlike ende haestige 31verwandelinge is vreeslic’. Waer omme Ypocras, doe hi manich jaer 32buten ter scoel omme konsten te leren had ghelegen ende hi 33meyster geworden was, also datmen verre van hem overmits 34zijnre groter kůnsten wiste te spreken, doe hi thuus soude comen,

3. E. reynich. 3-4. E.F. manieren tot oncuuschede mochte beroeren. F. oncuyscheit en m. br. noch beroeren. 8. F. eenre tijt. 14. E. hielt dat. F. behiete. 15. Oec sal hi wesen hemelic. 16. E. medicus moeten. F. medici moeten. 17. F. [in dit spul]. 17. E.F. coninginnen is geset. 30. F. instabilis.

+ fol. 54b

1) Ingevoegd naar E.

+ fol. 54c

2) Hs. een.

[p. 133]

tekstkritische noten

1seynde hi enen bode voor tot sinen ouders, dien hi aldus omboet: 2‘Weet, dat Ypocras u zoon, berooft vanden ghesichte zijnre oghen 3thuus coomt’. Dat deed hi, op dattie bliscap zijns coomstes mitter 4droofheit zijnre blintheit in zijn ouders¹⁾ also soude worden ghetempert, 5dat hem nijt en soude misschien want hi hadde anxte, 6dat si van groter bliscap doot souden hebben ghebleven. Mede lezen 7⁺ wy, dat Tytus, doe hi | bi Iherusalem lach ende Vaspacianus, zijn 8vader, mit groter moghentheit tot hem quam om hem te helpen, 9dat Tytus doe mit zulker bliscap wort bevaen, dathi ommachtich 10wort alle zijnre leden. Doe Josephus, een groot, doorzocht medicus 11dit vernam, vragede hi haestelic, of Tytus enigen vyant had, die 12hi nijt horen noch aensien en mocht. Doe seidemen van enen man 13[ende]²⁾, die hi also leet had, datten nyemant van zinen ghezinde 14en moste noemen. Ende altehant dede Josephus dien man ombieden 15ende hi dede al Tytus ghezynde vergaderen dien hi beval ende 16zweren dede, datsi dien manne omme Tytus wil nijt misdoen en 17souden, mer groot eer ende reverencie bewysen, ende hoe dat 18Tytus toorniger worde, hoe si dien manne, Tytus viant, meer eer 19souden doen. Doe dede die medicus een costelike maeltijt reiden 20ende die man, Tytus viant, deed hi voor Tytus ogen recht als een 21keysar ter tafelen setten ende van Tytus ghezynde heerliken, mit 22alre reverencie dienen, gheliken of hi een keysar had gheweest. 23Doe Tytus dit sach, worthi van bynnen mit toornne ontsteken ende 24beval zinen knechten, datsi dien man souden doot steken ende 25hoe hi meer riep, hoe hi toornniger wort, hoe si den manne[e] 26meer eer bewysden, also als hem die meyster hadde bevolen. Doe 27Tytus dit sach, wert hi in hem selven barnnende ende mit also 28⁺ overdragenden toornne begrepen, | dathi overmits grootheit des 29toorns zijn craften, die hi verloren had wederkreech ende machtich 3030 wort al zijnre leden. Doe Tytus tot hem selven quam ende vernam 31dattie man omme hem ghezont te maken daer was ghecomen, 32ontfenc hi hem vriendelic ende hielten daer nae over zinen goeden 33vrient. Aldus gevaltet dicwijl, dattie ghene die viande zijn ghere-

8. F. [tot hem]. 10. E.F. ende beroeft van alle sinen craften. Doe. 12. F. horen noch sien en. 19. F. Doe leet Josephus een grote costelike. 19. E.F. bereiden. 21. E. sitten. E. ghesin. 22. E.F. alre eeren ende reverencie dienen. 24. F. doot souden slaen. 27. E.F. toornigher. 29. F. weder gecreech. 32. E. goeden trouwen. F. goeden ghetruwen.

1) Ingevoegd naar E.F.H.I.

+ fol. 54d

2) Veranderd naar E.F.

+ fol. 55a

[p. 134]

tekstkritische noten

1kent, dattie inder noot die truweste ende beste vrienden worden 2gevonden. Hier omme, want dit scaecspul in zijn eygen wesen edel 3is ende gheen onrechte en mach verdragen, soe plegen die medici 4wel enen man die scaken can ende mit groter zůůcten is bevaen 5enen anderen wtmaken die teghens den ziecken spelen sal, op deze 6vorwaarde, dat hi den ziecken dat spul by na sel laten wynnen 7ende als hi meent, dat hijt al ghewonnen heeft, so sal die ander 8hem een valsche toghe trecken omme hem toornich te maken op dathi 9van der zuucte mach ghenezen. Mer dit en selmen nijt doen, ten sel 10wezen by rade van enen vroeden meyster, wanttie zuucte mochte 11also wezen, dat hem toorn quaet waer ende by gheval doden soude.

12Na dat vorseit is, selmen contrari mit contrari verdriven, waer 13omme ghi weten zult, dat in voorleden tyden was een abt die 14also vervult was, dathi nijt verteren en mochte ende den smake 15van alre spyse hadde verloren, waer om hi manighen meyster 16besocht, die ten lesten quam op Westvalen by enen ruter¹⁾ ghereden, 17⁺ die | den abbet vraechde: ‘Heer, wat zůecti in dit lant?’ 18Die abbet seyde: ‘Ic zůecke enen goeden meyster, die mi van 19mijnre zuucten mochte[n] ghenezen’. Die ruter seyde: ‘Heer, siedi 20ziec? Ghi dunct my herde wel ghevoet zijn. Ghi hebt een scoon 21claer aenschijn mit enen vetten live’. Die abt seyde: ‘Ja ic, ic 22heb den smake verloren, ic en mach eten, noch drincken noch 23verduwen, waer om ic manige meysterië ghezocht hebbe ende groot 24goet verteert hebbe’. Die ruter seyde: ‘Heer, ic hoop, God sal u 25enen goeden meyster verlenen’. Ende aldus reden si te zamen 26al callende mit solaes thent datsi quamen voor des ruters casteel. 27Doe seyde die ruter: ‘Heer rijt mit my an’. Die abt seyde: ‘Neen 28ic, ic dancke u van uwen goeden ghezelscap. Blivet ghezont! Ic wil 29voort riden omme te zůeken enen goeden meyster’. Die ruter 30seyde: ‘Heer, ghi moet mede op. Ic sal u wael meysteren. Tis 31also goet, dat ic dat gelt wynne als een ander ende tis also wel 32aen mi bestaet. Ende altehant leide hi den abt op zijn casteel;

1. E. trouwste. F. ghetrouweste. 5. ook B.C.D.E.F. wtmaken. 4-5. H.I. bevaen ende die jeghens den zieken man. 8. H.I. valsche trec. 14. E. vervollet. F. vervuylt. 15. E.F. die smaeck van alle. 16. E. ruyter. F. ruter. 17. E.F. abt. 18. E. Enen g. meester soec ic. F. [Ic zuecke]. 19. E.F. ziecten. F. mach. 20. E. ghi zijt zieck. 19-20. F. sydi s.? ghi d.m. harde w. ghenesen wesen. 20. H.I. sijnde. B.C.D.E.F.H.I. groot scoen aensichte mit eenen vetten live ende een claer verwe. 23. E. besocht. 23. F. meester versocht. 23. E. [hebbe] ende. F. daerom verteert [hebbe]. 26. E.F. tot datsi. 32. E. bestedet. F. besteet.

1) Hs. ruder.

+ fol. 56b

[p. 135]

tekstkritische noten

1mer des abts ghezinde liet hy weder omme thuus riden ende beval 2hem, datsi des abts convent vandes abts wegen zeer grůeten 3souden ende seggen, dat hi enen goeden meyster¹⁾ hadde gheghevonden, 4mer teynden een half jaer souden si daer weder comen 5ende besien, wat hoor heer dede, hoe dat mit hem stonde, of hi 6⁺ yet ghenesen waer. Doe dit was ghedaen, be | sloot hi den abt op 7een camer dien hi gaf rogghenbroot teten ende borne te drincken 8ende des nijt half genoech. Die abt aldus van groten honger verteerde 9alle die quade humoren ende wert mager, smal ende dapper 10van live, die also groten appetijt van honger kreech, dat hi alle 11spyse wel gegeten had, had hise connen crigen. Die ruter nae dat 12half jaer, doe des abts knechten weder quamen ghinc hi totten 13abt ende seyde: ‘Heer, hoe ist? Sye di yet ghenezen? Moechdi 14yet verduwen?’ Die abbet seyde: ‘Och ja ic! Ic hebbe so groten 15honger, had ic yet, dat ic eten mocht, twaer my al ghelijc, ic 16soudet wel verduwen’. Doe seyde die ruter: ‘Siet heer, hier uwen 17knechten. Wiltse thuus seynden om tgelt uwen cost mede te quiten 18ende te betalen, den ghenen te lonen, die u wael ghedient heeft 19ende laet mi hondert marc comen, omme dat ic u wel hebbe 20ghemeystert’. Aldus moet soberheit verteren dat quade dat 21overvloydicheyt²⁾ heeft vergadert. Hier omme seggen die medici: 22Abstinencia est summa medicina et quod crapula plures homines 23interficit quam gladius, Dat te seggen is: ‘Abstinenci is die hoechste 24medicijn ende overaet ende overdranc doot meer lude dant zweert.

25Die cyrorgicus, wanthi overmits cortheit des minschen leven vanden 26medicum mit³⁾ broeders sceydinge is gedeilt of versceyden, soe 27⁺ be | horen hem alle deze voorseyde punten toe, naden eysche van 28zijnre kunsten. Dese zullen alsi grote saken onder hem hebben 29mitten medicum, recht als mit horen broeder hem wel beraden, 30want somtijt die matery daer een aposteem of coomt of een zwelle 31also groot ende overdragende veel is, datsi tot enen gate nijt wt 32en soude[n] mogen draghen, daer en soude een fystel, een kancker

5. F. dade. 9. E.F. ende snel. 10. F. ghecreech. 11. F. ghecrighen 14. E.F. abt. 15. F. al alleens. 17. E. wilstu. 17. E.F. om ghelt. 17-18. E.F. [quiten ende te]. 18. E. die u wel hebben ghedient. F. die u hebn ghedient. 20-21. H.I. dat quade twelke de overvloyte ghulsichede. 24. F. menschen. E.F. cyrurgicus. 25. H.I. Bijder busse ende bijden cokere zullen wij verstaen den surgyen, den welken alle dese voorseide pointen na den heesch van sijnre consten toebehooren, want hij mids der cortheden des. 31-32. F. nijt en zoude moge wt dragen.

1) Ingevoegd naar E.F.

+ fol. 55c

2) Hs. die quade overvloydicheit. Veranderd naar E.F.

3) Hs. wt. Veranderd naar E.F.

+ fol. 55d

[p. 136]

tekstkritische noten

1of een quader wortel moeten bliven. Waer omme dicwijl noot is, 2dattie cyrorgicus enen minsche dien hi helpen wil vanden medicijn 3mit medicijn doet purgeren, op dattie quade matery worde ghemyndert 4ende een deel tot anderen steden ghetogen. Deze zullen 5hem mede wachten, datsi nijt lichteliken wonden ende grote gaten 6inden minsche sniden of steken, op datsi horen goeden name nijt 7en verliesen ende worden vleyschouwers of branders gheheten. 8Deze zullen naden eysche der wonden of zweren hoor wiecken 9ende hoor playsteren, nae dat hoor kůnste in heeft troulic ende 10wel maken. Dat quade ende overvloydich zullen si verdriven, dat 11ghebrec zullen si vervullen ende datter ghequetst is zullen si 12trouweliken helen. Goede safte salve, trouweliken ende wel ghemaect 13zullen si besigen. Omme dat gelt vanden ziecken te porsen, 14soe en zullen si nijt leggen, daer si des ziecken pijn mede vermeerren, 15want alsi dat doen, so ghesciettet dicke alsi den ziecken 16⁺ menen | te helpen, datsi des nijt en mogen doen ende datsi also 17mit reden zunde ende scande begaen. Mede zullen si hem wel 18voorsien in wat lit dat zeer is, van wat overvloedich humoer die 19aposteme is ghecomen, ende daer na zullen si wercken zonder 2020 enich onderzoecken vander craften hoorre salven. Non convalescit, 21seit hi, Seneca, arbor que sepe transfertur neque venit vulnus ad 22cycatricem in quo diversa medicamenta temptantur. Dat te seggen 23is: ‘Die boom en pleecht nijt te groeyen, diemen dicke versettet 24ende die wonde en pleecht nijt te helen, daermen manige medicijn 25aen proeft’. Hier omme seg ic wel mit reden: Nolo medicum qui in 26me experiri vult, qualiter alium sanabit. Dat is: ‘Ic wil dien meyster 27nijt, die in my begheert te onderzoeken, hoe dat hi enen anderen 28soude meysteren’.

29Die apotecarius die des medicus ende cyrurgicus¹⁾ coc is, 30sal trouweliken zijn recepten maken, nae dattie meyster hem 31beveelt ende scrivet ende hem wael vorsien, dat hi dat een 32cruut voor dat ander nijt en neme dat hi nijt meer noch nijt min 33van enen ygheliken crude en menge, dan zijn recept in hout, op 34dat hi overmits zijnre versumenisse nijt manslachtich en worde ende

4. E.F. een ander stede. 7. F. mit reden ghehieten. 8. F. weken. 9. E. plaesteren. F. pleysteren. 9. F. konsten in hebn trouwelic. 10. E.F. overvloedicheit. 13. F. borsen. 16. F. nemen te. 16. F. [also]. 18-19. F. overvloedicheit die humoer des aposteems. 22. F. divisa. 24. E.F. wonden en plegen. 25. F. ic u wel.

+ fol. 56a

1) Ingevoegd naar E.F.H.I.

[p. 137]

tekstkritische noten

1hem ende sinen meyster also te scande maken. Voorwaer, waert 2zake dattie medicus zijn recepte te rechte screef ende die apotecarius 3⁺ dat nijt en maecte nae des meysters ghebot, die meyster | soude 4mitten apotecarium verantwoorden ende die apotecarius waert 5sculdich te beteren, mit live ende mit goede wat daer omme waer 6missciet. Hier omme en zullen si ghene valsche crude, ghene verstorven 7crude in hoor recepten besigen. Deze en moeten ghenen 8sympelen luden, ja al waert datsijs begheerden venijn vercopen, 9want waert datsi wt sympelheden of wt quaetheden yemant daer 10mede misdeden of vergaven, daer souden si mede dey(l)achtich aen 11wezen ende dat waren si mit hem sculdich te beteren. Ignorancia 12enim crassa non excusat peccatum. Dat is: ‘Onkůnde die versumenisse 13toe coomt en maect den minsche nijt ontsculdich der zůnde’. 14Deze en zullen hoor recepten, hoor electuariën ende hoor ander 15cruden nijt langer by hem houden, dan hem die medicijn heeft gheoorloft. 16Hier mede ist genoech vanden medicum. Mer ist dat dese 17medicus overmits zijnre [zijnre] groter kůnste hier op eertrijc mit 18rijcheden ende mit groten eren wort opgheheven, so sal hi Got, 19zijnre heiligen, zijn ouders, zijn meysteren, daer hi kůnst ende 20doechde of heeft ontfaen nijt vergheten. Waer omme ghi weten zult, 21dat in voorleden tyden twee ghezellen manich jaer te saman ter 22scolen lagen om kunsten te leren. Ende doesi alle hoor goet verteert 23⁺ hadden, ende van | armoeden sceyden mosten, die mit groter vrientscap 24verenicht waren, toech die een tot zinen lande, daer hi een 25goet heilich leven, om Gode te dienen, aen nam. Die ander toech 26in den hof biden Paus. Ende altehant doe hi daer quam, wort hi 27omme zijnre groter kůnsten wil verheven ende cardinael ghemaect. 28Daer nae ghevielt dattie arm clerc, des cardinaels ghezelle, omme 29zaken wille die hi had te doen, in den hof quam. Doe die cardinael 30zinen ghezelle vernam, rede hi een costelike maeltijt, daer hi hem 31toe ten etene bat in welker maeltijt hi hem manige cierheit van 32goude, van zulver, van spyse, van dranc, van dienres toonde, also 33dattie arme clerc, zinen ghezel zeer verwonderde. Doe die maeltijt 34ghedaen was, lede die cardinael zinen gezelle van camer te camer, 35dien hi alle zijn rijchede van zinen pallaes, sijn scoon paerde ende

5. E. wat daer an w. 5-6. F. waer daer an misschiet. 8. E.F. waert saeck datsijs. 10. F. misdaden. 10. E.F. deelachtich. 15-16. F. bevolen ende gheoirloft. 22. E.F. om conste ende wijsheit. 26. F. hof van Romen bi. E. [doe hi d. qu.]. 30. E. costelic. F. bereyde. 31. E. hi [hem manige] chyerde van. 32. F. [van dranc]. E.F. toechde. E. dat den armen cl. 34. F. tot camer. 35. E.F. sinen sconen p.

+ fol. 56b

+ fol. 56c

[p. 138]

tekstkritische noten

1alle zijn ander cierheit toonde ende liet sien. Doe dit was ghedaen, 2seyde die cardinael totten armen clerc: ‘Wat dunct u, hebbe ic 3nijt goet leven? Breect my yet van dat ic soude hebben?’ Die 4clerc seyde: ‘Heer, neen! Voorwaer u en breect nijt meer dan enen 5man, die voor u ten duvelvolen voer. Heer, haddi dien man so 6waert al volmaect’. Die cardinael seyde: ‘Wat segdi? Hoe spreecti 7⁺ so? Wat meendi? Wat soud | ic mittien man doen?’ Die clerc antwoorde: 8‘Heer, dien man is u noot; ghi moeten emmer hebben 9of ghi moetter selver varen. Ghi zijt een groot clerc; ghi wet die 10scrifte als wel of bet dan ic doe. Waer hebdi ye ghelezen¹⁾, dat 11yemant mit aldusdaniger groter hoverdyë, ghiericheit, ghulsicheit 12ende ander zaken, die ghi hantiert in hemelrijc is ghecomen? Ghi 13weet wel, dat ghi in der apostolen stede staet; dat ghi hem sculdich 14zijt nae te volgen ende Cristum hóren meister alse ghi best cont. 15Plage(n) die apostolen aldus te leven als ghi doet?’ Doe die cardinael 16deze woorde hoorde, ghinc hi totten gronde zijns herten ende 17dochte dat alle dese woorde waer waren, waer omme hi al zijn 18goet vercoft ende dat ghelt den armen om Gods wil gaf ende 19voort aen alle zijn leven lanc Gode trouwelic diende.

21Die seste vynne, daer die tavernier, die sluter ende die herberge 22houden by worden beteykent, sal aldus zijn gheformiert. Een 23manne die zijn rechter hant heeft wtgherect omme die gasten te 24noden ende in zijn lufter hant broot ende wijn, onder zijn riem 25slůetelen. Mit reden zullen deze voor des conincx raet staen, want 26⁺ si plaghen | dicwijl onderlinghe mit horen gasten te scelen, datten 27raet mit zijnre wijsheit toe behoort te rechten. Nu, want ic hier 28voor ghelooft hebbe te segghen²⁾ hoe een ygelic manne hem 29selven, sijn wijf, sijn kijnder, sijn ghezynde, zijn huus ende zijn

1. E.F. chierhede [toonde ende]. F. besien. 3. E. breket. 4. F. arm clerc. E.F. gebrect. 5. E. wilde varen [Heer]. F. woude varen. 6. E.F. spreect gi. 8. E. ummers. F. ymmer hebn. 10. E. scrift. F. scriptuer. 10. E.F. ghelezen. 11. E.E. hoverdiën ghiericheden ghulsicheden. F. [groter hoverdyë]. 12. E.F. saken als. 15. E.F. plaghen. 16. E. ten gronde. F. had ghehoirt g.h. ten gronde. 18. E.F. willen. 19. E.F. voirtaen Gode al zijn l.l. trouweliken ende wel diende. 21. F. [seste]. 22. F. wesen g. 23. E.F. sijn rechterhant. 24. E. lufter[hant]. 25. E.F. slotelen. 26. E. plegen. 27. F. of mit. 28. F. [hier] voor beloeft heb hoe een. E. hebbe te segghen. H.I. hebbe belooft te bewisene.

+ fol. 56d

1) Hs. ghelegen.

+ fol. 57a

2) Ingevoegd naar E.

[p. 139]

tekstkritische noten

1hof sal regeren, so wil ic dat loft betalen eer ic voort vanden 2tavernier segge. Waer omme gi weten zult, dat een yghelic huusvader, 3dats een manne die een ghezinne heeft te bezorgen, die sal 4alre eerst ende boven al sie(n), dathi hem wel regier, want overmits 5dat hi sal wesen een regel ende een spiegel daer alt ghezynne hem 6in sal spieghelen, so ist wel reden, dat alle zine wercken wt vroetscapen 7ende wt doechden spruten. Necesse enim est ut munda sit 8manus que sordes diluit alienas. Dat is: ‘Vorwaer, tis noot dattie 9hant reyn si, die des anders¹⁾ onreynicheit of sel dwaen’. Daer na 10sel die huusvader neernstelic sien tot zinen ghetruweden wive, dat 11si hoor wel drage in haer selven, ende dat si wel besorge hoor 12kijnder, hoor boden ende hoor tijtlike goeden, die haer hoor man 13[hoor] hevet bevolen. Het is enen ygheliken manne beter, dathi 14neme een meecht tot enen wive dan een weduwe, wanthi mach 15die maecht bet brengen mit reden tot zinen wille dan die weduwe. 16Voerwaer, die weduwen willen altoos heerscapië hebben over haer 17⁺ man ende begeren altoos die manne te | leden nae horen wille. 18Een vroet man sel sinen wive gheven goede regulen, wt vroetscap 19ende wijsheit ghenomen, op dat hi ende zijn wijf in doochden volmaect, 20vredeliken te samen mogen leven ende goede kijnder krigen.

21Dese man, ist dat zijn wijf tot zinen gebode nijt en staet so sel 22hise scelden ende bringen in vresen mit scaemten, want anders en 23mocht dat goede wijf overmits gebrec des redens worden ombonden 24ende zeer dwalen. Waer omme gi weten zult, datmen vijnt tweerhande 25vrese: Die een is vrese der minnen mit scaemten ende dese 26vrese sal hebben dat goede wijf tot horen goeden manne, die 27goede kijnder tot horen goeden ouders ende die goede scoliers tot 28horen goeden meyster. Die ander is vrede des haets mit nide ende 29deze vrese hebben die ghemeynte tot een tyranne, horen heer. Dat 30goede wijf sel in al dat gotliken ende eerliken is horen man onderdanich 31wesen, also wel in die quade avonture als in die goede. 32Want overmits dattie mannen van naturen vroeder ende wyser is

1. E. die gheloften. F. die geloefte. 4. F. hem selven. 5. [ende een sp.]. 10. E. getrouden. F. getrouwen wive. 17. E.F. leiden. 18-19. E.F. regelen wt vroetscappen ende wijsheden. 19-20. F. in volmaecte deuchden. 20. E.F. vercrigen. 23. E.F. so mocht. 23. E.F. ontbonden. 24-25. F. twyerhande. 27. E.F. ouderen. 27. F. scholieren t.h.g. meesteren. 28. F. haets ende nijts. 29. E.F. totten tyranne. 30. E.F. godliken. 30. E. [ende eerliken].

1) Hs. vaders.

+ fol. 57b

[p. 140]

tekstkritische noten

1dan dat wijf, so sel dat goede wijf horen wil te mael setten in 2hoors mannes wil, also veer alsi voelt dat hoors mans wil mit reden 3wt vroetscapen ende wijsheit coomt ende anders nijt. Want wy 4hebben ghezeit in die coninghinne, dattet vroede wijf nijt volgen 5en sal horen dwasen man. Dat goede wijf sel veel neernsteliker 6horen man mit mynnen blidelike dienen, dan of hise ghehůert 7⁺ had. | Reden is deze: wantsi zijn verenicht, datsi mit lieften ende 8mit minnen wel ende eerlic te zamen zullen leven¹⁾, op datsi gode 9volmaecte kijnder mogen crigen.

10Dit wijf sel wesen een vrouwe vanden cost, diemen bynnen den 11huus doen sal ende si en sel nijt hoveren als hoor manne van huus 12is, tensi dat hoor manne hoor dat beveelt of hoor zine vriende of die 13haer overcomen. Ende dan sel si den cost redeliken doen. Dit wijf en 14sel ghene vreemde gasten ontfaen of aenhalen zonder oorlof van 15horen man ende zunderlinge als hoor man buten of van huus is, op 16datsi nijt te scanden en worde, op dattie vreemde nijt en vernemen 17die heymelichede des huses ende opdat hoor manne nijt op hoor vertoornt 18en worde, welken toorn si bovenal sel scuwen ende ontsien. 19Van groten zaken, die de man buten den huse heeft te doen soe en 20sal hoor dat wijf nijt onderwijnden, tensi dat zake dattie manne een 21zoon of een dochter wtgeven wil, so sel die goede man mit sinen 22goeden wive beraden, wat ende hoet best is gedaen, want al ist 23zake, dat des wijfs raet dicwijl cranc ende clein is, nochtan is 24hoor raet somwijl goet om een beter tondervijnden. Ende ist, dat 25die man mittes kijnts vrienden yet wil doen, datten wive nijt en 26genůeget, so en sel dat wijf hoors mans wil nijt aernsteliken wederstaen, 27mer si sal horen wil in des mannes wil setten. Tis leliker 28ende meerre scande, dat een wijf haer onderwint van groten zaken 29die hoor man buten huus heeft te doen, dan dattie man hem onderwijnt 30van clenen zaken |, die bynnen huus ghescien, want dat²⁾ 31⁺ eerste is boven der moghentheit ende boven des wijfs reden, mer 32dat ander en gaet nijt boven des mans moghentheit ende reden. 33Mer ist zake, dattie manne doot is, so sal ende moet dat wijf hoor 34onderwijnden³⁾ van alle die zaken, groot ende cleyn, die haer

8. F. guede. 9. E.F. ghecrigen. 17. F. oec opdat. 18. F. ontsien v.g.z. Dat die m. 19-20. F. doen daervan en sel. 22. E. him beraden. F. hem mit s.g.w. beraden. 24. E. ende al ist. 26. E. nernstelike. F. naernstliken. 28. F. onderwinde. 34. E.F. onderwinden.

+ fol. 57c

1) Ingevoegd naar E.F.

2) Hs. die. Veranderd naar E.F.

+ fol. 57d

3) Hs. onderwonden.

[p. 141]

tekstkritische noten

1ende hoor kijnder aengaen, mer dat sal si doen by rade hoors 2mans vrienden ende haers kijnder vrienden ende anders nijt. Die 3goede manne by zinen goeden¹⁾ wive nader rechter loop der naturen 4sal winnen goede kijnder, want als die vader ende die moeder 5beyde goet zijn, so en spreken si noch en werken si anders nijt 6dan goet ende eerliken is. Ende alsoe gheven si hoir kinder goet 7exempel tot goet spreken ende te werken. Mede so en doghen si nemmermeer 8dat hoir kinder yet segghen of doen anders dan dat goet ende 9eerliken is²⁾. Ende aldus so moeten die kijnder van node goet 10worden, also verre alsi op geen quade ure ende constellaci ontfangen 11of ghewonnen zijn. Ve autem illis qui dant occasionem pueris 12ad peccandum et permittunt eis viciose agere. Dat te seggen is: ‘Wee 13den ghenen die hoor kijnder gheven een occusoen te misdoen ende 14ghehengen datsi quaet doen’.

15Die vader ende die moeder zijn van Gods wegen sculdich 16horen kijnderen te houden ende te leren tot doechden ende te 17trecken mit groter naernsticheit van alre quaetheit. Hier omme seyt 18die wyse manne aldus: Filii si tibi sint, hylarem vultum ne ostendas 19(illis)³⁾. Dat is: ‘Ist dattu kijnder hebste, so en sultu hem gheen 20blide aenschijn togen’, opdat si hem daer op nijt en verlaten, 21want kijndere, dwase ende quadyën en zelmen gheen vriendelic 22⁺ noch goet ghelaet tonen no bewysen. | Ledetur quasi vinea, seit 23hi, Job, in primo flore botrus eius et quasi oliva proiciens fructum 24suum⁴⁾. Dat is: ‘Dat kijnt sel worden ghequetset recht alstie wijngaert 25in zijn eerste blůessen ende alstie oliveboom, die voor zijn 26tijt zijn vrucht of werpt’. Hier omme seide God selver tot Hely, die 27hi mit zinen kijnderen plaechde, overmits dathi zijn kijnder nijt en 28dwanc, aldus: Dilexisti magis filios tuos quam me⁵⁾. Dat is: ‘Du 29hebste meer ghemint dijn kijnder dan my’. Voorwaer, die overste 30gave diemen Gode offeren mach, dat is, dat een goet vader mit

1. E. van hoirs. 2. E. ende hoirer kijnder [vrienden]. F. bi haerre kinder vr. 3. E.F. goeden wive. 5. E. dan en spr. 5. E. [si] anders [nijt]. 9. vlgg. F. [moeten..... ghewonnen zijn]. 13. F. occasioen. 16-17. E.F. te houden tot alre deuchden ende trecken. 17. F. hem mit alle. 17. E.F. nernsticheit van alle quaetheden. 19. H.I. eis. 20. E.F. aensichte. 20. E. [op dat..... verlaten]. 20-21. F. [daer op] n.e. verlaten totti ende bidi in dwaesheden ende in sonden comen, want. 21-22. E. gheen goet ghelaet noch vriendelichede bewisen. F. gheen goet aensicht, ghelaet noch vriendelichede bewisen. 23. F. Job seit: Ledetur quasi. 23. E. incipiens fructum. 25. E. bloesom. F. bloysom. 26. E. op werpt.

1) Ingevoegd naar E.F.H.I.

2) Ingevoegd naar E.F.

3) Ingevoegd naar E.F.

+ fol. 58a

4) Vergl. Job. 15, 33.

5) 1 Sam. 2, 29.

[p. 142]

tekstkritische noten

1goeder herten blidelic Gode hem selven ende zijn kijnderen op 2offert. Was dat nijt deerste ende meeste zake, daer God Abraham 3om beloofde dat hi zijn gheslachte soude vermeerren boven dat 4sant des overs vander zee ende boven den sterren des hemels? 5Hier omme sal een ygelic naernstelic zijn kijnder leren ende 6castyën, op datsi nijt mit ondersoec en weten wat zonde is. Apprehendite, 7seit hi, die propheet, disciplinam ne quando irascatur dominus¹⁾. 8Dat te seggen is: ‘Ontfaet leringe, op dattie heer nijt vertoornt 9en worde. Die kijnder, gheliken den jongelingen van Babyloniën, 10die hebben enen woedende geest, die meer ghenegen zijn 11tot quaetheden dan tot doechden, waer om mense wijslic moet regeren 12⁺ ende hem of snoyen die overvloydige quaetheit | ende in hem 13planten moet doechden ende zalicheit. Beatus qui tenebit et allidet 14parvulos suos usque ad petram²⁾. Dat is: Zalich zijn die ghene die 15zijn kijnder hout ende [ende] castiet³⁾ totten stadigen Gods zoon, 16dien te kennen, te minnen ende tontsien.

17Die goede man sel sinen goeden wive trouwelic ende vreentlic 18wesen. Mede en sel hi anders gheen wijf begeren, op dat hem 19zijn wijf trouwe ende vreentlic si. Mede so sel hi weten wat 20eer zinen wive, zijns wijfs vrienden ende zijn kijnderen toe 21behoort ende die sal hi enen ygheliken van hem bewijsen naden 22eysche der rechter reden. Ende aldus sel hi zinen wive goet 23exempel gheven, op datsi mede also mach doen. Een manne die 24zijn zynne wael tot hem heeft, die en sel mit gheen anderen wiven 25dan mit sinen truweden wive te scaffen hebben, op dat hi zinen 26wive gheen quaet exempel gheve, op dat hi hem selven, zijn goede 27wijf ende zijn kijnder, die hi heeft of naemaels crigen mach, nijt 28te scanden make. Wanttie doechde of die quaethede des ouders 29coomt van hem optie kijnder. Die man is van naturen sculdich zijn 30onrecht te keren ende zijns wijfs ende ist noot voor haer te vechten. 31Hier omme heeft die natůer in veel dieren den mannen verleent

1. F. ende die beste sake. 3. F. vermeerderen. 7. E. seit hi David, F. Die propheet seit: Apprehendite d. 14. E.F. [usque]. 14. E.F. heylich is. 15. E.F. houdt ende castiet tot dien. 17. E.F. vriendelic. 18-19. E. [. Mede..... vreentlic si]. 19. F. ghetrouwe ende vriendelic. 24. zijn wijf wel. 24. E. wiven [dan..... wive]. 25. F. hebn. 26. E.F. en gheve. 27. E. goede kinder. F. goede kinderen. 27. F. ghecrigen. E.F. en make. 28. E. duecht. E.F. quaetheit. E. der ouders. F. der ouderen, 29. E. op hoir k. Die man die is. 30. E.F. wijfs onrecht. 31. E. die manne.

1) Psalm 2, 12.

+ fol. 58b

2) Psalm 136, 9.

3) Hs. castien.

[p. 143]

tekstkritische noten

1hoornen ende den wijfken gheen. Hets goet, dattie manne ende 2zijn wijf ghelijc gecleet zijn, een ygelic nae zinen eysche, op 3dattie vrientscap te vaster onder hem blive. Ende dat wijf en sal 4horen man nijt te zeer belasten mit cost ende mit cledinghe, mer 5si sal begheren myn dan | die ghewoont eyschet van horen lande 6⁺ of van hoorre stede, also, datsi nochtan van horen bůeren nijt en 7worde versmaet. Die goede manne die sal in sine herte seggen ende 8menen, dat zijn goede wijf edelre ende beter is dan hi ende dat 9goede wijf sel emmer menen, dat haer manne beter is dan si. Mede 10so sal een yghelic van hem beiden des anders vrienden¹⁾ also vol 11of volre doen als hi den zinen doet. Ende aldus zullen si in al dat 12hem toecoemt, ist groot, ist cleyn, eerliken, godliken ende wel mit 13mynnen leven. Waer om si van allen goeden luden zullen worden 14gheminnet ende gheprijst, ende die quadyën zullen hem omme haer 15doechde ontsien.

16Die huusvader sel hebben goede trouwe boden, die nijt te bloede, 17noch nijt te moedich noch hoveerdich en zijn; wanttie bloede en 18dar om zijn heren wil gheen grote dinghen aennemen noch hem 19in node nijt bystaen; die moedige, hoveerdige wil altoos zijns 20heren ghelijc of betere wezen. Dezen heer ist wel goet, dathi enen 21goeden trouwen knecht hebbe, die hi van kijntschen dagen op 22heeft ghehouden, die zijn zeden kent ende trouweliken dient. Dattie 23trouheit der boden den heer orberlic zy[n] bewijst ons Boëcius 24aldus: Ve seducenti mancipio in quo plenaria (dominantis)²⁾ confidit 25dilectio. Dat is: ‘Wee den valschen knecht, die zinen meister verraet, 26in welken knecht die meyster volcomelic zijn betrouwen 27⁺ hadde ghezet’. Waer om Boëcius voort seit³⁾ aldus: | Servus bylinguis 28procul expellatur et ipsius eminente nequicia statim deponatur, 29licet consanguinitatis proximitate domino sit coniunctus. Servorum, 30siquidem, crudelitate multos vidimus dominorum incurrisse iacturam.

1. E. de wiven. F. den wiven. 1. E.F. wel goet. 6. F. ghebueren. 9. E.F. vele beter. 10. E.F. een yghelic van him beiden des anders vr. 11. F. [also vol of volre doen] alsoe hy. 11. E.F. si onderlinghe. 14. F. quaden. 15. deughet ende vrienscap. F. deuchde ende vroetscap. 16. F. getrouwe. 16. E. [te]. 18. E. en derre. F. en der om zijns meesters w. 20. F. desen huysvader is wel noot dathi. 21. F. ghetruwen. 22. E.F. ende him tr. 23. E. Dat trouweheden der boden hun oirbarlic zijn. F. Dat die trouheit boven den huysvader oirbaerlic sy. 27. F. Servus linguis. 28. E. eminenti. 29. proximitatis.

+ fol. 58c

1) Hs. van des anders vrienden van hem beyden also. Veranderd naar E.F.

2) Ingevoegd naar E.F.

+ fol. 58d

3) Hs. voorseit. Veranderd naar E.F.

[p. 144]

tekstkritische noten

1Dat te seggen is: ‘Die knecht mit tween tonghen sel men veer 2verdriven, also vroe als zijn quaetheit wort gheopenbaert, al ist 3zake, dathi des heren nae maech is, want wy hebben dicwijl ghe 4zien, dat wt die quade wreetheit der knechten veel heren zijn 5verdorven. Hier omme seit ons Salomon aldus: Ab ea, que dormit 6in sinu tuo, custodi castra oris tui¹⁾; nulla pestis est efficacior ad 7nocendum quam familiaris et domesticus inimicus. Dat te seggen is: 8‘Vanden ghenen die slaept in dinen scoot, so behůet wel die 9castelen dijns monts; gheen dinc en mach di meer scaden ende 10hijnder doen dan dijn heymelike viant diestu dachlicx in dijn huus 11hebste’. Dese viant is dat vier in den bosem, een serpent in den 12scoot ende een muus in den casten²⁾, want so waer du di bekeerste 13hi is altoos bi di omme dijn goet ende eer te verderven. Wat is 14vreesliker dan een valsch verrader, die goet ende trouwe schijnt 15te wezen ende altoos mitten anderen omgaet.

16Deze huusvader sel sinen knape werc gheven te doen op een peen 17ende hi sel hem somwijl toespreken mit goeden neernstigen woorden, 18mer hine sels nijt vloeken noch mit zinen woorden ongelijc doen, op 19⁺ datsi nijten worden wilt, | noch onghebonden, ledich, toornich ende 20onghehoorsamich. Mede sel hi hem gheven ghenoech teten, te drincken 21op datsi nijt cranc en worden ende onwillich te werken³⁾. Cum enim 22(non)⁴⁾ sit debita remuneracio operanti, operans invite operatur. Dat is: 23‘Als men den wercman nijt te recht en loont so wil hi node werken’. 24Der knechten rechte loon⁵⁾ is eten ende drincken. Quando 25vero bonis⁶⁾ bonum, melioribus melius non sit, nec premia bonitatis 26sequuntur et malicie, tunc peiores efficiuntur servi et inobedientes. 27Dat te seggen is: ‘Alsmen den goeden gheen goet ende den besten 28nijt dat beste doet, ende als der doechde ende der quaetheit gheen 29loon nae en volget, so worden die boden toornich ende onghehoorsamich’. 30Hier omme ist noot, dattie huusvader vroet ende wijs is

1. E.F. verre. 2. F. vroech. 10. E.F. dagelix. F. dienstu. 12. F. in der broodcasten. 12. C. kasse, onduidelijk geschreven. 12. F. keerste. 14. F. ghetrouwe. 15. F. ommegaen. 16. E. huusheer. 18. F. salse. E dit sel hi doen op dat. 20. onghehoirsam. 21 vlgg. F. [cum enim..... node werken]. 24. B. [rechte loon]. 28. E.F. [dat] best. 29. E. tornich, quaet ende. F, quaet, toornich ende. 30. E.F. wijs si.

1) Vergl. Mich. 7, 5: claustra oris tui.

2) Hs. tassche. Vergl. de variant.

+ fol. 59a

3) Hs. opdat si en worden onwillich cranc te werken. Veranderd naar E.F.

4) Ingevoegd naar E.H.I.

5) Hs. recht te lonen. Veranderd naar C.D.E.H.I.

6) Hs. bonus.

[p. 145]

tekstkritische noten

1ende weet, hoe hi zijn ghezinde gheven sal eten ende drincken, 2cleder, scoon, wercke, rust of speelganc enen ygheliken nae zire 3weerde ende nae dattie tijt eyschet. Quod caret alterna requie, 4durabile non est. Dat is: ‘Dat zonder rust is, dats ondůerlic’.

5Som dingen sel die manne verwaren, som sel dat wijf verwaren ende 6som dingen sel die knecht of dat joncwijf verwaren, die die zorge 7van den huse dreget ende ist, datmen meer boeden behooft, so 8salmen een ygelic zijn werc bewysen, op dat hem die een optie 9⁺ ander nijt en verlaet. Multitudo servorum non expedit nisi unus | 10quisque habeat opus suum proprium et determinatum, quia multi 11quandoque deterius serviunt paucis. Dat te seggen is: ‘Manichfoudicheit 12der boden en is nijt goet, ten si datmen enen ygheliken 13bewyset zijn eigen werc, want het ghevalt dicwijl, dattie meeste 14boden hebben, dattie qualicxste worden ghedient’. Aldus sel die 15huusvader alle dat hem toe behoort wel bewaren ende nauwe 16toesien. Want alst ghezyn siet, dat hoor meyster vroet ende wijs 17is, so doet dat ghezynne veel te bet dat hem toe behoort te doen. 18Ende ist, dattie heer sot is ende zijn eygen dingen versumet, so waert 19wel ommoghelic, dattet ghezinde neerstich waer ende scerpeliken 20toesage. Hier omme seit men ghemeenlic: Oculus domini impinguat 21equum et optimum stercus sunt vestigia domini. Dat is: ‘Des heren 22oge maect dat peert vet ende die beste misse zijn die voetsporen 23des heren’. Hier omme ist wel goet, dattie huusvader dicwijl¹⁾ 24eerst opstaet, op dat hi zijn gezonde te bet mach houden, op dat hi 25te bet mach weten dat ghestant van zinen huus, ende op dat zijn 26ghezynde des te bet toesie. Mede ist goet, dat hi weet, hoe veel 27hi dages, ter weken ende des jaers verteren mach, op dat hi mit 28versumen nijt arme en worde. Die poortier sel wesen manc, op 29dat hi altoos byder poorten blive ende weet, wie daer wt ende 30ingaet. Sel dat huus wesen wel²⁾ gheregeert, so selt hebben veel

1. E.F. gesin. 1. E. teten. 4. E.F. onduerliken. 4. E.F. sommige. 5. F. bewaren. 5. E. [som sel..... verw.]. 6. F. bewaren. E.F. sommige. E. die knape. 8-9. E.F. op den anderen. 10-11. F. [quia..... paucis]. 11-12. E. menichvoudicheit. F. mennichvoldicheit. 13. E.F. tgeschiet. 15. E. al dat. 16. E. ghesin. F. als tghesin. 19. E. nernstich. 22. E. missche. F. mis. 22. F. voetstappen. 25. E. die gestant. 26. E.F. ghesin. 27. E. des dages. F. sdages. 28. F. versumenisse. 29-30. E. wt of ingaet. F. in of wtgaet.

+ fol. 59b

1) Hs. ist dicwijl goet dattie huusvader eerst. Veranderd naar de andere Hss.

2) ingevoegd naar E.

[p. 146]

tekstkritische noten

1cameren ende¹⁾ stede, daermen alrehande gasten ende yngeboedel 2setten sal. Die huusvader set zijn dierber cleynoden, als scalen, 3⁺ lepelen, | silveren coppen ende dierghelike gheven zinen knape 4of joncwijf, die daer die sorge of dragen sal in zeker getal. 5Ende hi sal hem seggen die weerde daer van ende dat sal hi 6scriven in sijn boeck, ende teyndens jaers of als die stonde wtgaet sel 7hi goede rekeninge daer of nemen ende besien wes daer heel ende 8gebroken is. Sijn dochteren sel hi laten slapen in een goede besloten 9camer, daer dat ghezynde nijt toe en mach comen noch daer si 10nijt wt en mogen hine moettet weten. Die knapen ende die joncwiven 11en sal hi nijt te samen in een camer bedden, mer die knapen zullen 12haer camer by hem hebben ende die joncwiven oec by haer selven.

13Tot dezen voorscreven punten so hoort den tavernier toe, dat 14hi gheliken Hector blide ende vro sal wesen, zijn gasten blidelic 15tontfaen mit een vriendelic ghelaat, dien hi altoos goede woorde 16sel gheven ende die woorde sel hi nae zinen vermogen mitten 17werken volbringen. Die reden is dit: want zine gasten bewysen 18hem eer ende reverencie. wantsi rekenen hem voor enen 19goeden gherechtigen man, alsi tot zijnre herbergen thuus trecken, 20waer om hi hem weder eer, reverencie ende zunderlinge vrientscap 21sculdich, is. Mede die vriendelike bliscap²⁾ des weerts maken alle 22die gherechten dubbelt. Dese weert sel mede zijn gasten trouwelic 23bescermen, dat hem gheen hijnder, scade noch scande en ghescie. 24Ghelikerwijs als wy lesen, dat Loth die twee yngelen dede³⁾, die 25hi in zijn herberge voor twee minschen had ontfaen, daer | doe die 26⁺ lude van Zodoma quamen omme hem die jongelinge tontnemen, 27op datsi mitten jongelingen haer quade ghenoechten mochten volbrenghen. 28Daer Loth op dat hi die jonghelinghen, zijn gasten, mochte 29bescermen, vergat die vaderlike minne ende gaf hem luden twee

1. E.F.c. ende steden. B. ymboel. D.E. ymboedel. 1-2. F. inboel mach setten. 3. E. potten coppen. 3-4. E.F. sine knape of joncwive. 4. E. dragen al. 5. E.F. daer of. 6. tenden jaer. F. tendes den jaer. 7. E. hele of te broken. F. gheheel of gebroken. 12-13. B.D. entie joncwiven sullen die hoor hebben by hoor selven. C. hebben. Die joncwiven sellen een camer bi hoir selven hebben. E. joncwiven sullen die hoir bi him hebben. F. joncwiven sullen hoir camer bi hem selven hebben. 11 vlgg. H.I. mer elc sal zijn camer hebben up hem selven. 15. F. blide ghelaet. 16. E. ende so sal. 21. B. vriendelike vrientscap. C.D.E.F. vriendelicke bliscap. H.I. vriendelike bliscepe van den weerd. 22-1. op bladz. 147. H.I. [Dese weert..... dochteren]. 26. E.F. quamen mit ghewelt. 26. E.F. te nemen. 27. E.F. mochten hantieren.

1) Hs. een. Veranderd naar de andere Hss.

+ fol. 59c

2) Hs. vrientscaps. Veranderd naar de andere Hss.

3) Ingevoegd naar den Londenschen Incunabel.

+ fol. 59d

[p. 147]

tekstkritische noten

1van zinen dochteren. Mede sel die tavernier mit Job verduldich 2wesen ende ghedoochsam, goedertierlic verdragen, wat zijn gasten 3spreken of doen, mede, datsi mit hem borderen op dattet zijnre 4eer nijt te nae en gaet ende op reden staen mach. Ten derden sel 5hi mit Sibilla wijs ende vroet wesen, wel vorsien, dat hi noch zijn 6gasten geen scade en liden aen horen goede van hem noch van 7zinen boden, op dat hi nijt voor een waert, mer voor een dief 8worde gherekent. Gheliken als wy lezen van enen weert, ende¹⁾ 9enen pelgrim, die mit zinen zoon tot Sinte Jacob soude gaen. Daer 10die weert in des zoons mael stac een sulveren scael ende doe die 11pelgrim wt zijnre herberge was ghesceyden omme zijn bedevert 12te voldoen, vervolchde hem den weert mittes heren knapen, daer 13si in des zoons mael vonden die scael. Die zoon als een dief wort 14aengetast, verwijst ende ghehangen ende alle des pelgrims goede 15worden den weert gegeven. Ende op dat hi dat goet hebben soude, 16⁺ so had hi die valscheit gedaen. Die vader, na dat hi belooft | hadde, 17volbrochte zinen bedevert ende doe hi wederkeerde, ghinc hi onder 18die galge daer hi zinen noot begonste te claghen. Die zoon, die 19daer henc, sprac zinen vader toe ende seyde hem, hoe dat hi van 20Sinte Jacob wel bescermt hadde gheweest ende bat zinen vader, dat 21hi wilde gaen totten rechter ende hem dat wonder openbaren. Doe 22die rechter onder die galge quam ende hi den pelgrim daer levendich 23vant hangen, deed hine of doen ende den waert, doe hi gelyet hadde, 24dat hi dat omme ghiericheit, op dat hi des pelgrimsgoet mochte hebben, 25hadde ghedaen, deed hine staphants aender selver galgen hangen.

26Voort lezen wy, dat tot Papyën in Lomberdyën een groot heer 27quam mit veel ghezinnes in eenre herberghe, daer des avonts 28die knape vanden huus ghinc van peerde tot peerde omme 29die haver die voor den peerden lach al diefliken te stelen ende 30doe hi tottes heren peert quam ende die hant wtstak om die 31haver te nemen, greep dat peert den dief biden arme mit 32sinen tanden, dien hi also vast hilt, dat men in gheenre ma-

1. H.I. Ten anderen sal hij met Job verduldich. 1-2. E. verduldich ende ghehoirsamich wesen. F. verduldich ende doechsamich wesen. 2. E.F. goedertierliken. 3. F. boerderen. 7. H. hi als een weert voor enen dief werden gherekent. I. dat h.a.e w.v.e.d. niet en werde gherekent. 11. E. ghegaen. 13. F. die silveren schael. 14. F. aldes. 16. F. dese looshede. 22. E.F. levende. 24. F. ghiericheden. F. ghierichede. 25. E. dede hi dien. F. dede de rechter den waert. 26. E. Lombardiën. F. Paveyen in Lombaerdiën. 27. E. [mit v. gh.]. F. gesins. 30. F. sijn hant. 31. F. te stelen. 31. E.F. arm.

1) Hs. die.

+ fol. 60a

[p. 148]

tekstkritische noten

1nieren den dief vanden peerde en mochte scoren eer(t) alle die van 2den huse ende van der bůerte vernamen. Ende doe die diefte voor 3den rechter quam, wert die dief mit rechte verwijst ende ghehanghen. 4⁺ Voort so sel die | weert zinen gasten gheven goede gezonde 5spyse ende dranc, mer hi sel mit zijnre wijsheit hem wel verhoeden, 6dat hi noch zijn gasten nijt droncken en drincken, op dat in sinen 7huus geen ghesceel, vechtlic of manslacht en ghescie, daer hi, zijn 8gasten of zijn herberge mede mochte zijn ghesceynt. Homo enim 9edere et bybere debet ut vivat non autem vivere ut edat et bibat¹⁾. 10Dat is: ‘Die minsche sal eten ende drincken op dat hi mach leven 11ende hi en sel nijt leven op dat hi eten mach ende drincken’. Die 12dronckenscap was die zake, dat Noë zijn kijnder zijn scamelhede 13ondecte ende dat Loth die van naturen reyne was, zijn dochteren 14vleyschlic bekende, ghelijc zinen wive. Hier omme seit Gregorius 15aldus: Venter vino estuans cito spumat in libidinem. Dat is: ‘Die 16buuc verhettent van den wijn bruyst haestelic in oncuuscheden’. 17Mede sien wy dicwijl, dat wt dronckenscape die een den anderen 18doot steect, die voor malcanderen, waert dat si nochteren waren 19souden sterven. Waer omme die waert hem wachten sel zůnderlinge 20voor dronckenscap. Dat dese voorseide punten enen weert 21toe behoort wort ons bewijst aldus: Hospicii rector semper sit letus 22ut Hector, ut Job sit paciens, utque Sibilla sciens. |

24⁺ De sevende vinne, die aen die lufter zyde voor den ridder staet 25daer den scout, burgermeysters oftie scepene ende alle die gheen 26die ghemene dienst in een stede voeren by worden beteykent, sel 27aldus wesen gheformiert. Een manne hebbende in zijnre rechter 28hant grote slůetelen, in sijn lufter hant een ellen, aen zijn riem een 29opgheloken bůerse. Dezen behoort toe, datsi trouweliken die steden 30verwaren ende behoeden zullen, datsi dat ghemeen orber meer dan

1. B.C.D.E. verlossen eer. F. lossen eer. 1. E.H. eert. I. voor alle. 2. E. buerten. F. ghebuyrte. I. dat hadden vernomen. 7. F. manslacht noch enich ongeval en ghescie. 8. E.F. mede word geschent. 13. E. ontdeckede. 17. E. in dronckenscaep. F. gramscap. 18. F. doot slaet. 21. toebehoren. E.F. bewijst ons een versmaker aldus. 25. den scout, burghermeester, scepen ende. F. die scouten, boirgemeesteren, scepenen. 26. E. ghemeyn dienst. F. gemeen diensten. F. in steden. 28. E.F. slotelen. 29. E. borse. 29-30. H.I. ghetrouwelike de stede bewaren sullen ende meer aenzien den ghemeenen oorbaer dan. 30. F. bewaren. 30-2 op bladz. 149. F. [datsi dat..... ende verwaren].

+ fol. 60b

1) Vergl. Quintilianus, De Institutione Oratoria IX, 3, 85.

+ fol. 60c

[p. 149]

tekstkritische noten

1hoor eygen profijt aen zullen sien. Dese zullen, wanneer si vianden 2vernemen, te samen lopen, die stede wel besien ende verwaren. 3Mit reden sijn si voor den ridder ghezet, omme datsi alle dat in 4die stede ghesciet, datter stat mede of tegens gaet, den ridder, 5horen rechter of baeliu zonder logen aen zullen bringen. Mede 6sonder sinen oorlof so en sal niemant die poorte by nachte ontsluten 7noch by daghe, wanneer daer oorloghe¹⁾ binnen den lande 8is. Deze, alsi hoor steden aldus verwaren, zullen altoos Gode voor 9ogen hebben, hem aen te roepen ende te bidden, dat hi hem hulplic 10wesen wil, want: Nisi dominus custodierit civitatem, seit hi, David, 11frustra vigilat qui custodit eam³⁾. Dat is: ‘Ten waer, dattie Heer die 12⁺ stede hůede, om nijt waect hi diese | hoedt’. Gode zullen si dancken, 13ontsien ende voor ogen hebben, quia timentibus Deum nichil deest et eis 14omnia coöperantur in bonum⁴⁾. Dat is: ‘Die Gode ontsien en ghebreect 15nijt ende alle dingen worden mit hem ghewrocht int best’. Gheliken 16als wy lezen van enen coninc van Ceciliën, gheheten Dyonisius, 17die altoos, waer hi ghinc of waer hi stont, toonde een bedruct 18aenschijn, zonder op een tijt, doe hi quam varen op enen waghen, 19daer hem twee arme minschen moeteden mit quaden clederen ende 20mit bliden aenschijn. Doe die coninc Dyonisius deze armen minschen, 21die blide waren vernam, ghinc hi haestelic van zinen wagen 22ende ontfinc die arme minschen blidelic mit groter eren, waer 23omme zijn ridderen ende knechten zeer verwonderden ende mit 24herten worden vervaert. Welke coninc had enen brůeder, dien hi 25zeer minnede. Die ridderen ende knechten begheerden aenden 26conincx brůeder, dat hi die zake vanden coninc vernemen wilde. 27Die brůeder den coninc vragede, hoe dat wezen mocht, wanthi 28rijc, zalich ende machtich waer, waer omme hi hem nemmermeer 29⁺ en verblide. Mede begheerde hi te weten, waer om hi [hem nemmermeer 30en verblide ende] die arme lude alsoe | vrientlic had ontfaen.²⁾

1. E. honeer. 2. E. ende hoir stede wel bewaren. 3. E.F. al dat. 3. E. mach gaen. 5. E. beliu. 7. E.F.H.I. honeer orloghe. 9. E.F. hem anroepen. 9. E.F. [te]. E. [want]. 10. F. want David seit; Nisi. 12. E. stede verwaerde. F. bewaerde. E.F. twaer al te vergheefs, dathi waecte, die die stede wacht. 13. F. want timentibus. 14. F. operantur. 16. E. also wy. 17. E.F. toechde. 18. E.F. aensicht. 19. F. ontmoeteden. 19. F. cleren. 22. E.F. eren ende reverencien. 26. E. des conincs. F. [conincx]. 26. E. wille.

1) Hs. oorlof.

3) Psalm 127, 1.

+ fol. 60d

4) Latijn: Timentibus enim beatitudo promittitur et eis omnia coöperantur in bonum.

+ fol. 61a

2) Hs. in. Veranderd naar E.F.

[p. 150]

tekstkritische noten

1Doe seyde die coninc: ‘Brůeder, wildi mijn zalichede weten ende 2onderzoecken?’ Des conincx broeder seyde: ‘Ja ic’. Doe gheboet, 3die coninc zinen ghezyn datsi zinen brůeder in allen dinghen 4ghelijc hem selven souden dienen ende onderdanich wesen. Doe 5des conincx brůeder ter hoger tafle was ghezeten, daer hi ghenoech 6had van alre spysen ende dranc, die zijn herte begheerde, dien 7heerliken van groten heren wort ghedient ende hoorde daer zoete 8melodye van manigerhande můsike, doe seyde die coninc: ‘Brůeder, 9důnct u nijt, dat ghi zalich zijt?’ Doe seyde die brůeder: ‘Mi 10duncket ende ie vernemet wel, dat ic salich bin’. Doe dede die 11coninc over sijns brůeder hooft hanghen een zwaert aen een peertshaer. 12Doe die brůeder dat vernam sat hi of hi ghebraeut had gheweest 13ende en dorste noch hande steken aen die spyse, noch oge 14slaen optie dienres. Doe seyde die coninc: ‘Brůeder, hoe en eetti 15nijt? Ende weest blide, want ghi wel voelt, dat ghi zalich zijt’. 16Doe seyde die brueder: ‘Hoe mach ic salich wezen of mi verbliden, 17want ic sie een bloet zweert hanghen beven over mijn hooft’. Doe 18seyde die coninc: ‘Broeder, dit is die zake, waer om ic mi nijt en 19verblide, want ic sie in mijnre herten altoos dat zwaert daer Got 20mede sal oordelen. Die arme hebbe ic gheeert, want ic sach, datsi mit 21⁺ reynre herten toonden blide aenschijn. Aldus | heeft deze coninc 22zinen brůeder ende zijn ghezynne wael bewijst, dat in tijtliker 23rijchede of moghenthede des minschen overste zalicheit nijt en 24steect, wanttie ghene diemen zeer ontsiet ende dien veel lude ontsien, 25die moet zeer ende veel lude ontsien. Hier omme en is een prince 26nijt beter dan dat hi God ontsie ende also wt Gode werke, dat hi 27anders niemant en ontsie, want vorwaer, hine is gheen heer, met 28hi is minre dan een knecht, die zijn knechten ontsiet.

29Voort lezen wy van enen keysar, ghehieten Fredericus¹⁾, die aen 30eenre stat, op een rivier dede maken een wonderlic starc poorthuus 31van marmer steen, aen welc poorthuse hi dede wthouwen een beelde 32nader moghentheit zijns keyserlicx staets ende aen elke zyde van

4. E.F. gheliken h. [selven]. 4. E.F. [dienen ende]. 7. F. daer die grote melodyë. 8. E. menigherande muysijck. 10. F. oec wel. 11. zwaert al bloot. F. bloot zwaert. 11-12. E. eens paerts haer. 12. E. ghebrawet. 17. E.F. boven over. H.I. boven [over]. 18. F. daer ic mi niet om en v. 20. F. arme menschen. 21. E.F. een blinde aensicht. 22. F. [wael] ghewijst. 23. E. [overste] salichede. 25. F. [die..... ontsien]. 27. F. anders niet. 32. E. keysers staets.

+ fol. 61b

1) Frederik II 1194-1250, in 1215 tot keizer gekroond.

[p. 151]

tekstkritische noten

1hem deed hi wthouwen een beelde nader vorme tweer rechters. 2Over des lufters rechters hooft dede hi scriven dit veers. Infidus 3excludi timeat vel carcere trudi. Dat is: ‘Die ontrouwe sel ontsien 4ende worden buten ghesloten of inden kerker worden ghesteken. 5Die reden is: want men mach den ontrouwen valschen losen nijt 6te veel confuus bewysen. Over des anders rechters hooft stont dit 7veers: Quam miseros facio quos variare scio. Dat te seggen is: ‘Hoe 8onsalich maec ic die gheen die ic weet dat verkeren recht in 9onrecht, goet in quaet, die mit hoorre onstadichede vreende maken 10tot viande’. Over des keysars hooft stont dit veers: Cesaris imperio 11⁺ regni custodia fio. Dat is: ‘Ic worde een behoedinge des rijcx | 12vanden geboden des keysars’. Voorwaer, dat stadige ghebot 13eens keysars of eens princen dat overmits recht coomt wt vroetscapen 14ende wijsheit des princen raet is een grote bescermenisse 15des rijcx. Deze zullen recht vonnisse gheven alst voor hem coomt. 16Gheliken als wy lezen van enen man. die drie zonen hadde by 17zinen wive, welc wijf hi nijt wel en betrouwede. Dese manne, doen 18hi sterven soude liet hi after een bosche of enen groten boomgaert, 19daer zijn goet meest aen gheleghen was. Welke manne zinen 20outsten zoon tot hem riep ende seide aldus: ‘Soen, ic sie wel, dat 21God mit my zijn wille doen wil. Ic wil mijn testament maken ende 22ic gheve di van desen bosche dat mijn beste goet is, al dat hout, 23dat grůen ende dorre is’. Sinen anderen zoon riep hi, die hi 24van dezen selven bosch gaf al datter recht ende crom was. Sinen 25derden zoon gaf hi al dat van dien bosche boven der eerde ende 26onder deerde was. Doe deze manne doot ende begraven was, begonsten 27zijn kijnder onderlinge te kyven om dat bosch, welc van 28den drien dat bosch soude hebben, want een ygelic meende nae 29zijns vaders testament, dattie bosch sijn waer. Doe deze zaec voor 30den rechter quam, verstont die rechter wel wt des mans testament, 31dat hi geen vol betruwen op zijn wijf en hadde gehadt, waer omme 32hi zijn vonnisse aldus wijsde, op dat dat testament ter rechter

4. E. [ende]. F. of hi sal buyten ghesloten of in die kerker ghesteken. 6. E. confusie. F. confuse. 7. F. veers ghescreven. 8. E. die ghene ende worden verdoemt die ic weet. 11. F. custodia scio. 13. E.F. [eens keysars]. 16. E. also. 17. E. betruwede. 18. E. busch. 19. E. hi zijn goet meest an gheleit hadde. 20. E. riep, dien hy aldus seide: ‘Sone. F. [aldus]. 24 vlgg. F. van desen bosch gaf al dat boven der aerden ende onder der aerden was. Sinen derden s.g.h.a.d.v.d.b. recht ende crom was. 26. E.F. onder der aerden. 26-27. E. begonden. 27. E. wel van. 28. E.F. him drien. 30. F. hie wel. 31. F. betrow. 32. E. vonnes.

+ fol. 61c

[p. 152]

tekstkritische noten

1hant mocht comen; datsi horen vader weder wt den grave souden 2⁺ delven ende in dat bosch aen enen boom setten | ende so welke 3vanden drien zijns vaders herte naeste kůnste scieten, optie stede 4te staen, daer hem die rechter wijsde, die soude dien bosch al 5gheheel hebben, sonder enich wederseggen. Doe begonsten die twe 6outste neernstelic te scieten op horen doden vader. Die derde, de 7joncxte, doe hi dit sach werp hi zinen boge ende pylen neder 8opter eerden mit groten tranen ende seide aldus: ‘Och heer rechter, 9wes my ghesciet, ic en mach mijn vader, daer ic mijn wesen ende 10mine leven of hebben ontfaen, nijt scieten noch quaet doen’. Doe 11seyde die rechter: ‘Mit reden seltu den bosch hebben, wanttu 12hebbest mitter mynnen strael dijn vaders herte doorghescoten ende 13du biste zijn rechte zoon. Ende hiermede van dezer vynnen genoech.

15Die leste vinne die voor den lufteren roc staet sel aldus wesen 16geformiert: Een man mit enen crulleden crooc, hebbende in zijn 17rechter hant een luttel ghelts, in zijn lufter hant drie terninghen, 18aen zijn riem een busse mit brieven. Biden langen ghecrulleden 19haer wert ons beteykent die jonge hoveerdige dwase, die hoor goet 20dwaesliken ende onnutteliken over bringen. Van dezen staet ghescreven 21⁺ aldus: Provideas ne benignitas tua sit | mayor quam facultas. 22Dat is: ‘Voorsich di wel, dat dijn goedertirenheit nijt meerre en 23si dan dijn rijchede vermach’. Si ergo desideras dare, scias quod 24stultum est ita dare ut amplius dare non possis. Dat is: ‘Hier om, 25ist dattu gheven wilste, so weet, dat die ghene dwaes is, die also 26veel ghevet, dat hi daer na nijt meer gheven en mach’. Ghelijc als 27wy lezen van enen zunderlingen riken man, ghehieten Jan Ganaza, 28die twee dochteren hadde, die hi wthylicte aen twee edel burgers; 29welke dochteren horen vader te mael vriendelic, hovesch ende

1. F. weder wtgraven zouden. 3. F. seide soe welc van hem drien. E.F. naest konde. 4. E.F. die hem die. 5. E.F. begonsten. 6. E.F. [outste]. E.F. op den doden man. 7. E. [de joncxte]. F. derde zoon doe 7. E. pile. 9. E. so wes. 9-10. E. ende mijn licht. F. ende mijn lijf. 11. E. selstu. F. salstu. 12. E.F. hebste. 13. E. recht. F. gerechte. 13. F. Ende aldus is hiermede ghenoech. H.I. hiermede eest. 15. F. Die achtede vinne ende die leste. 16. B. mit enen haer hebbende. C.e. crulleden haer. E.e. langhen crullende crooc. H.e. ghecrulleden rocke of met langhen ghecrulleden hare. I.e. gheachelden keerle of mit ghecrulleden hare. 16-17. C.F. [in zijn z.h.e.l. ghelts]. 18. H.I. brieven ghelijc eenen messagier. 26. E. gheliken also. 27. E. ghcheten. 28. C. hi wettelijc aen tween edelen burgers hilicten. F. hi witteliken an tween edelen b. hilicte. H. hi ute huwede an tween poorters. I. hi wtstelde ende huwede an tween poorters. 28. E. edelen. 29. E.F. hoesch.

+ fol. 61d

+ fol. 62a

[p. 153]

tekstkritische noten

1onderdanich waren, also lange als sijn gelt duerde ende hi te 2gheven had. Mer doe hi also lange gegheven had, dat hi nijt meer 3gheven mochte, worden hem zijn dochteren te mael onweerdich ende 4versmaden hem. Doe die vader dat sach, ghinc hi thuus ende 5bereyde een costelike maeltijt, daer hi zijn dochteren, zijn zwagers 6ende zijn naeste vriende toe ten eten bat. Mer eer hi dit dede 7ghinc hi tot enen riken coopman, daer hi oude vrientscap mede 8hadde, dien hi bat, dathi hem drie dage lanc lenen wilde X dusent 9marck. Ende doe hi wiste, dat zijn gasten comen souden, ghinc hi 10sitten in zijn camer, daer hi die door of toe sloet, mer die veynsteren 11liet hi open staen, op dattet zijn dochteren mochten sien. Ende 12doe hi vernam, datsi quamen, ghinc hi sitten tellen dat ghelt. Ende 13⁺ doe | hi wiste, dat sij[t] tghelt hadden gesien, veynsde hi hem 14recht of hi dat ghelt heymelic meende te houden ende nam dat 15ghelt ende slotet in een nyë kyst, die hi hadde doen maken, mit 16drien slůetelen; welc ghelt, doe hi dit had gedaen hi den coopman 17al heymelic wedergaf. Des anderen dages quamen zijn dochteren 18ende zijn zwagers mit groter vreendelicheit ende vraechden hem, 19hoe veel gelts daer waer. Doe seide hi: ‘In die kist heb ic ghesloten 20XXV dusent marck, daer ic mijn testament of meen te maken 21ende minen dochteren ende mine vrienden laten, also veer alsi my 22also goedertiren ende vrientlic zijn, alsi waren, eer icse wtgegeven 23hadde’. Doe si dit sagen ende hoorden, altehant deden si horen 24vader al te stride tbest datsi hem doen mochten, opten hoop vanden 25ghelde. Ende doe die tijt quam, dat deze vader sterven soude, 26riep hi zijn dochteren ende sijn zwagers ende zijn heel gheslacht

1-2. E. [ende..... had] E. Ende doe hi [also l.]. B.C.D.E.G. onwaerdich die hem v.F. ende hem versmaden. H.I. ende versmadende. 4. H.I. dat besief. G. op een tijt thuys. H.I. dede bereeden. C. een grote costelike. 5. H.I. zwaghers, hare mans. 7. H.I. oude kennesse an hadde. 8. R.D. X dusent m.H.C.I. X^m marc. E.F.G. tien dusent m. 10. F. een camer. 10. H.I. camere met ghesloten dueren mer. 11. C. opstaen. 15. C.D. een nyewe kist. E.e. nuwe k.B.F.e. grote niwe. H.I. grote scryne, die hi hadde ghedaen maken. 16. B.C.D.E. sloten. F.G. slotelen. H.I. sloten ende slolelen. 17. E.F. [al heymelic]. 18. E. zwageren. 19. B.C.G. des ghelts. F. des gheldes. C.D. dat scrien. E. dat scrijn. F. screen. 20. B.D.E. XXV dusent m.F. tien duysent m.G.H. XXV^m marc. I. XX^m mare. 20. F. meende. 21. E. mach laten. 22-23. B.C.D.E.G.H. doe icse eerst wt hadde ghegeven. F. doe icse eerst wtgaf. I. doe icse eerst huwede. 24. C.D. vader te stride al dat best. E.v. te str. al dat beste. I. te prighe. F.G. [al]. 26. gehiel.

+ fol 62b

[p. 154]

tekstkritische noten

1te samen, die hi aldus seyde: ‘Ic en wil anders gheen testament 2maken dan die kyst; ende datter in is, dat gheve ic mynen 3dochteren ende minen zwagers. Des sullen si gheven altehant den 4Minrebroeders C marck, den Praedicaers C marc, den Augustinen 5L marc, welke drie oorden hebben die slůetelen, daer die kyst 6mede ghesloten is. Ende aldus, alse mijn sevendach gedaen is 7⁺ ende ic doot byn, so laet u die sluetelen gheven, soe moech | di 8onderlinge dat ghelt deylen, dat ic in die kyst heb ghesloten’. 9Doe deze vader begraven ende dat sevendach eerlic ghedaen was, 10quamen zijn zwagers ende zijn dochteren mit groter blijscap totter 11kyst ende hoopten dat ghelt te vijnden. Mer doesi die kyst ontsloten, 12so en vonden si daer nijt in dan een grote kuyse aen dat 13een eynde beslagen mit groten yseren naghelen. Ende aenden 14steel stont ghescreven aldus: ‘Ic, Jan Ganaza, make dit testament, 15datmen mit desen stoc een ygeliken moet doot slaen, die den 16anderen aldus besorget, dathi hem selver verghet’. Voorwaer, die 17meeste dwaesheit, die een man doen mach, die is, dat hi also voor 18geeft, dat hi nae bidden moet. Caveas ergo, ne ex largicione tua 19sequatur capcio, cum enim dando egere ceperint prodigi, alienis bonis 20manus inferre coguntur. Dat te seggen is: ‘Hier omme seltu di 21wachten, dattu nijt also en geefste, dattu na nijt en roofste noch 22en steelste. Want voorwaer, als die dwase also vele gheven, datsi 23nijt en houden, so dwinct hem die noot dicwijl, datsi ander lude 24goet aen tasten’. Cum autem dives efficitur pauper, aut mendicare 25aut furari necesse est. Dat is: ‘Als die rike arm wert, so moet hi 26van node bidden of stelen,’ want hijs nijt wynnen en can. Waer om 27ghi weten zult, ist¹⁾ dathi ledech, lecker ende ontscamel is, soe 28moet hi bidden, is, dathi van naturen edel is ende hem scaemt te

2. C.D. dat scrien. 2 en 5 en 8. E. dat scrijn. F. dat screen. 4. E. predicaren. 4-5. F. Minrebroeders vijftich marck, den Predicaren vijftich marck ende den Augustinen vijf en twintich marck. 5. E.F. slotelen. 6. E. besloten. 7. B.D.E.G. sevendach. C.F. sevende dach. 7 en 9. H. sevenste ghenachte. 7 en 9. I. sevenste ghenachte ende wtvaert. 8. E.F. testament dielen. 9. E.v. doot begraven. 9. l. ghedaen ende al vulcomen was. 10-11. E. toter scrijn. F. totten scrien. 10 vlgg. C. totten scrien ende ontslotent ende doe en vonden. 11. E. scrijn. 12. H.I. groote starcke cuse. 14. B.C.D.E.F.G.H.I. [stont]. 16. E.F. enen anderen. E. also veel besorget. 17. E.F. voir also veel g. 21. E. niet also veel en g. 24. E.F. tunc eum. 25. F. ryke mensche arm.

+ fol. 62c

1) Ingevoegd naar E.F.

[p. 155]

tekstkritische noten

1⁺ bidden, soe moethi | roven, ruten of stelen. Hier om en selmen niemant 2voor goet rekenen, die luttel heeft ende nijt en winnet ende 3veel verteert, want sonder twyfel, daer is quaetheit mede ghemenget 4of daer moet van node quaet nae volgen. Biden terningen 5ende biden ghelde wort ons beteykent die dobbelaers, die des overbrengers 6brůeders, daer nu af ghezeit is, wel moghen wesen. Dese, 7alsi beghinnen te dobbelen, waert wel goet, datsi dochten op dit 8veers: Ludere taxillis, bene respice quid sit in illis: res tua, spes 9tua, mors tua, sors tua, pendet in illis. Dat is: ‘Du sulte wel 10merken, watter in besloten is, mitten terningen te spelen, want 11daer leit aen dijn lijf, dijn goet ende dijn avontuer’. Ghelikerwijs 12als wy lezen van enen dobbelaer, die al zijn goet over ghebrocht 13had. Ende doe Sinte Bernaert hem op enen wege te moete quam 14riden, seide dese dobbelaer wt overvloydicheit zijns herten: ‘Och, of 15deze Godsmanne tegens my dobbelen woude om zijn peert ende om 16mijn ziel’. Doe seyde Sinte Bernaert: ‘Wiltu dijn ziele mi geven, 17ist dat ic meer ogen werp optie terningen dan du, ic sel di mijn 18peert gheven, werpstu meer ogen dan ic’. Doe die dobbelaer dat 19hoorde verblide hi hem ende werp XVIII ogen op drie terninghen 20ende seide: ‘Ic hebbet ghewonnen. Ghif mi dat peert’. Doe seide 21Sinte Bernaert: ‘Soon, beit¹⁾ laet mi werpen, want daer zijn meer 22⁺ ogen²⁾ optie terningen dan du | sieste’. Ende altehant doe Sinte 23Bernaert werp, spranc die een³⁾ terninc ontwe ende toonde optie 24een helfte zesse ende optie ander helfte een oge ende optie heel 25terningen stonden twee cysen, Ende aldus werp Zinte Bernaert 26een oge meer dan die dobbelaer dede. Doe die dobbelaer dat sach,

1. E.F. [ruten]. 4. E. tarninghen. F. taerlinge. 5. E. dobbelaren. 5-6. E. die des o., daer wi nu of gheseit hebben broeders w.m.w.F. dobbelers ende overbrengers daer nu of voerseit is hoir broederen wel mogen wesen. 9. E. sulste. F. salste [wel]. 10. E. tarninghen. F. taerlingen. 11. F. dijn goet, dijn hoep, dijn aventuer ende dijn doot. 12. E. also wi. F. gheliken als wi. 12. E.F. overbrocht. 14. E. overvloedicheit sijnre. 15. E. man. 16. F. wilstu. 17. E.F. op die drie. E. taerlingen. F. tairninghen. 18. E. [ogen]. F. ist dattu meer werpste dan ic. 19. F. achtien. 13. E. op die drie tairninghen. F. op drien taerlingen. 20. ghevet. F. gheeft. 21. E.F. soon beit. 21. F. meer ogen. 22. E.F. tairlingen, die du niet en sieste. 23. E.E. warp. s. die een. E. ontween. 23-24. F. toechde op deen heeft ses ende op dander. 25-25. E. ende op die twee tarninghen. F. op die ander twee taerlingen. 24. E. syse. 26. E.F. hadde ghedaen.

+ fol. 62d

1) Hs. so ombeit.

+ fol. 63a

2) Ingevoegd naar E.E.

3) Ingevoegd naar E.F.

[p. 156]

tekstkritische noten

1sette hi zijn lijf ende zijn ziel in Sinte Bernaerts handen ende wort 2een h(e)ylich, salich monic. Nu al ist zake, dat deze dobbelaer by 3Gots gracie mit hulpe van Zinte Bernaert zijn ziel verdobbelde 4ende also ghewonnen heeft, daer en zullen ander dobbelaers hem 5nijt op verlaten, mer si zullen hem neernstelic hoeden voor dobbelen¹⁾ 6op datsi mit²⁾ dobbelen hoor lijf, hoor goet ende hoor ziel nijt 7en setten in vresen. Gheliken als wy lezen van enen goeden riken 8ridder, die een enich zoon hadde, daer die moeder of doot was. 9Doe die ridder sach, dat aen zinen zoon gheen bate en was, dede 10hi tymmeren enen ronden toornne, daer hi in leide een grote balc, 11rustende mitten enen eynde ende in die middel op twee ander 12balcken, ende aen dat ander eynde vander balcke, dat los was, 13deed hi enen bast. Doe hi dit hadde ghedaen, nam hi sinen zoon 14ende leiden inden toornne ende seyde aldus: ‘Lieve zoon, ic en 15mach nijt lange leven ende ik weet wel, als ic doot byn, dat gi 16al dit goet qualiken overbringen zult, dat ic u laten sal. Nu bid 17ic u, dat ghi dezen toornne holden wilt, oec hoet mit u gaet. Ende 18als ghijt al over ghebrocht hebt so wilt gaen in desen toornne ende 19verhangen u selven mit dezen baste en dezen balc, liever dan te 20stelen ende u selven ende u vrienden also openbaer te scande 21⁺ ma | ken. Dezen zoon beloofdet zinen vader. Ende doe zijn vader 22doot was, begonste hi te drincken, te dobbelen, te boeven ende 23zijns vader erve by groten hopen qualiken over te bringen. 24Daernae, doe die tijt quam, dat hi nijt en hadde, stont hi by enen 25vier, daer zijn ghezellen saten ende aten ende droncken, daer hi 26zijn goet aen gheleit ende mede toe ghebrocht had, die hem nijt 27en gaven noch en boden, al had hi groten honger. Mer een van 28hem allen seide hem: ‘Hout, braet dien harinc, so moechstu dat 29kuut hebben’. Doe hi dien harinc had ghebraden, gaven si hem 30den kuut ende een stuc broot. Doe hi dat ghenomen had, ghinc hi 31uten huus ende bedroofde hem zeer ende dochte: ‘Nu ist tijt, dat

2. E.F. een goet helich monick. 3. F. bider gracie Gods. 5. E. toe verlaten. 5-6. E.F.H.I. voor dobbelen op. 6. F. [mit dobbelen]. 7. E. ghelikerwijs also. 7. E.F. enigen. 10. E.F. toorn. 15. F. langer. 16. E.F. al dat. 17. E. ghi ummer. E.F. houden. 18. E. hebt ende niet meer en hebt so. F. hebt ende niet meer en hebt behouden so. 19. E. [te]. 19-20. F. dan ghi steelt. 20. E.F. te scanden. E.F. dese. 21. E. sone. 26. E.F. overghebrocht. 28. E.F. den harinc. F. moechdi. 30. E.F. stic broots.

1) Hs. voor hem.

2) Hs. nijt.

+ fol. 63b

[p. 157]

tekstkritische noten

1ic gae inden toornne, die my mijn vader ghemaect heeft ende verhange 2my selven, gheliken als ic mijn vader ghelooft hebbe’. Ende 3doe hi den bast omme zijn keel hadde ghedaen ende hi den stoel en 4wech stiet, daer hi op stont, ghinc van dien last dat eynde vander 5balke daer den bast aen was nederwaert ende dat ander eynde 6opwaert. Ende wt der balke, die hol was quam ghelopen gadinge 7van ghelde, gout ende sulver, datter zijn vader in hadde gedaen, 8op dathi also zinen zoon wijsliken mochte leren ende behouden. 9Doe dit ghesciet was, loste die zoon alle zijns vaders goede aen 10hem ende leefde daer nae alle zijn leven lanc wijsliken ende 11zalichliken. Daer om: Plus valet empta satis sapiencia quam data 12gratis. Dat is: ‘Beter is ghecofte vroetscap dan een gheleende’¹⁾, 13wanteen minsche wortter veel bet by doorzocht. Bider 14⁺ busse wort ons beteykent | die messelgiers of die briefdragers. 15Dezen behoort toe, datsi horen heer ghetrouwe wezen zullen; hoor 16bootscapen wel ende trouwelic doen zullen ende nijt opten wege 17te merren, want het ghevalt dicwijl, alse die bode traech is, dat 18een ander bode voor hem coomt, die bootscap tegen bootscap 19brengt. Ende als hi dan coomt, so en worthi dicwijl nijt ghehoort 20ende aldus valtet wel, dat zijn meyster lijdt groten scade, scande 21ende somwijl vrese van zinen live. Hier omme sel hem een bode 22wel wachten, dat hi zijn natůer smargens nijt en verzwaer mit 23over aet ende hi des avonts nijt droncken en drincke, op dathi zijn 24bootscap te bat vorderen mach. Mede zullen si hem wachten, datsi 25nijt en worden verleyt van ydelen ghezellen ende ist zake, dat 26yemant enigen prijs aen hem of aen horen heren leit, dien zullen 27si nijt betruwen, mer hoor bootscap heymelic houden, want also 28ons Seneca seit aldus: Illud precipue impedit, quod cito nobis 29placemus: si invenimus aliquem qui nos bonos, qui prudentes, qui 30nos sanctos esse dicat, cognoscimus. Quia non sumus modica 31tamen laudacione contenti, quidquid in nos adulacio sine pudore³⁾²⁾

2. F. beloeft. 3. E. hadde ghebonden. 3-4. F. ghebonden had ende hi den stoel daer hi op stont wech stoten ghinck van den. 4. E. van die b. 5. F. die bast om was ghebonden. 6. E.F. binnen hol. 12. F. Beter [is]. I. es ghenouch eene gh. E. een ghecofte. 12-13. H.I. gheleende. F. wort daer bet bi d. Bi desser. 14. E. menselgier. F. messagiers. 17. E.F. boden traech zijn. 18. E. ieghen zijn. F. [tegen zijn b]. 20. E. valt. F. gevaltet. 21. F. van den l. 22. E.F. smorgens. 22. E.F. bezwaer. 26. E. an him of an horen heer prijs leit. 27. E.F. wel betruwen. 27. E.F. sullen si heymelic. 29. F. placemus etc.

1) Hs. gheleerde. Veranderd naar H.I.

+ fol. 73b

3) Hs. pondere. Veranderd naar de andere Hss.

2) Seneca, Epist. 59, 11. agnoscimos.

[p. 158]

tekstkritische noten

1cognoscit¹⁾, tamquam debitum nobis prendimus; optimos nos esse, 2sapientissimosque affirmantibus assentimur²⁾, cum sciamus illos sepe 3multa mentiri. Adeoque indulgemus nobis ut laudari volu[i]mus in id, cui 4contrarium maxime facimus. Mitissimum ille se ipsum in suppliciis 5audit, in rapinis | liberalissimum, in ebrietatibus ac libidinibus, temperatissimum; 6⁺ sequitur itaque ut ideo mutari nolu[i]mus quia nos optimos 7esse credimus. Dat is: ‘Dat hijndert ons boven al, dat wy ons 8selven haestelic behagen, want vijnden wy yemant, die seggen, 9dat wy goet, dat wy vroet, dat wy heilich zijn, wy weten wel, dat 10wi des nijt en zij, nochtan overmits een clein prijs laten wy ons 11ghenůeghen ende wy scrivent ons toe, al dattie smekinge zonder 12scaemten van ons seit. Ende aldus gheloven wy lichteliken den 13ghenen, die³⁾ seggen, dat wy die alre beste, die alre wijste ende 14alre heylichste zijn, al ist zake dat wy nochtan wel weten, dat si 15dicwijl veel plegen te liegen. Hier omme so geven wy ons daer toe, 16dat wy gheprijst willen wesen van dien werken die wy alre minste 17doen. Aldus willen wy rovende die alremiltste wesen, pinende die 18alre ontfarmhertichste, in dronckenscap ende in oncuuschede die 19alre soberste ende reynste. Hier omme voorwaer soe en willen wi 20nijt beruspt wesen noch verwandelt, want wy menen dat wy die 21alre beste zijn’. Ende aldus raden wy ons selven jammerlike. Ende 22hiermede ghenoech van den messelgier.

23Nu wantmen ghemeenliken seit van des ribauts quaethede, so 24wil ic int ghemeen seggen, dattie quade hoor eygen ziele mit quaden 25onredeliken werken vergeven ende doden ende aldus doen si hem 26⁺ selven, dat alre meeste quaet | wantsi kyven altoos tegen hem 27selven, overmits dattet vleysch wil een entie reden begeert een 28ander. Alia⁴⁾ quidem concupiscunt et alia volunt, seit hi, Aristotiles. 29Ideo neque congaudent⁵⁾, neque condolent sibi ipsis; contendit enim 30ipsorum anima, et hoc quidem propter maliciam dolet, recedens a 31quibusdam, hoc autem delectatur et hic quidem huc, hoc aut 32illuc trahit, quemadmodum, discrepancia; et si non est possibile 33simul tristari et delectari, tamen post parum pronus tristatur, quoniam 34delectatus est et non utique volebat⁶⁾ delectabilia; hac autem plenitudine 35proni se ipsos replent. Ideo non possunt sub ipsis⁷⁾ delectabiliter

13-14. E F. die alre heylichste. 15. E. [veel]. 18. E. ende in gulsicheden. 19. E.F. ende alre reynste. 20. E. beruspet. F. berespt. 25. E.F. of doden. 26. F. yeghen. 28. F.H.I. dicit Aristotiles etc. 29. E. congaudent.

1) Seneca: congessit.

2) Hs. assenciuntur. Veranderd naar E

+ fol. 63d

3) Hs. den

+ fol. 64a

4) Hs. Altera.

5) Hs. congaudeant.

6) Hs. volebant. Veranderd naar E.

7) Hs. ipsos.

[p. 159]

tekstkritische noten

1convivere; querunt igitur mali cum quibus commorentur, se ipsos 2autem fugiunt; non enim videtur pronus ad se ipsum amicabiliter 3disponi, propter nichil habere amicabile. Dat aldus veel beduut: 4‘Die quade begeren een ende si willen een ander, als ons Aristotiles 5bewijst. ‘Hier omme so en verbliden noch so en hebben die quadyën 6gheen mede doghen mit hem selven, want hoor ziel kyvet altoos; 7want si bedrooft hoor omme die quaethede ende aldus trect si hoor 8van sommigen dingen; mede verblijt si hoor omme een ander, ende 9altoos so trect dat een herwert ende dat ander derwert, ghelikerwijs 10als die gheen die kyven; ende ist zake, dattie ziele haer 11tsamen nijt verbliden ende bedroeven en mach, so moetse hoor 12altehant bedroeven, na datsi haer verblijt heft, overmits datsi 13verblijt was ende si nijt en wilde, daersi haer mit recht om verblijt 14⁺ souden hebben. Ende mit dusdaniger pijn vervullen hem sel | ven 15die quadyën, waer om, ist, datsi mit hem selven nijt vriendelic en 16mogen wesen. Hier omme soeken die quadyën ander lude ende si 17scuwen hem selven, want die quadyë en is tot hem selven nijt 18wel ghescict overmits dat hi nijt en heeft dat ghenůechliken is’. 19Om dit te scuwen so leert ons Cathoen aldus: Sperne repugnando 20tibi tu contrarius esse. Conveniet nulli qui secum dissidet ipse¹⁾. Dat 21is: ‘Wachte, dattu al weder vechtende tegen di selven nijt en 22en kijfste, want hi en is niemant bequame die tegen hem selven 23vecht ende kyvet’. Hoe soude een minsche mitten ghenen over een 24dragen, die mit hem selven nijt over een dragen en can!

25Deze achte vynnen, daer die ghemeynte by beteykent wort, hebben 26alle enen ganc: deze moghen vander stede, daersi eerst op staen, 27also verre alser geen voorwaerden maecht en zijn recht wt een 28velt over te slaen, op dat derde gaen staen, overmits datsi in 29horen eygen conincx lant vri sijn ende vrilic mogen gaen ende 30staen. Vorwaerde breken allen strijt. Als deze ghemeente optie 31palen van horen rijc zijn ende si hoors viants rijc naken so en 32zullen si nijt dan een velt recht wt voort gaen, want soe behoeven 33si hem te hoeden, dat hem van [hem] horen vianden aen live noch 34aen goede gheen scade en ghescie. Altoos zullen si recht wt gaen 35zonder wederkeren, het en si, dat van horen vianden hem enich

4. E. also ons. 12. F. [altehant...,. haer]. 12-13. E. [heft overmits..... was]. 18. G. niet en ghescict. 19. E.F. Catho. 21. F. tegens. 23. E.F. strijt ende vecht [ende kyvet]. 25. E.F. achste vinne. 27. E.F. gemaeckt. 30. E.F. alle strijt. 31 F. hem yet.

+ fol. 64b

1) Cato I. 4. Zie de aanteekening.

[p. 160]

tekstkritische noten

1moetede, die horen heer of hem scaden wilden. Die zullen si over 2hoecke vangen of doot slaen, want het is enen ygheliken gheoorloft 3mit allen rechte, dat hi gewelt mit crafte weder staen mach. 4⁺ Altoos | sal hi voortgaen, op dat hi mit goeden werken vercrigen 5mach, dattie edel man heeft van ghebůerten. Ende als een van 6dese manne van der meente coomt op een stede, daer een edel 7man int begintsel vanden speel gezet was, so sel hi hebben die 8moghentheit die der coninghinne van rechte toe behoort, ende 9horen ganc ende moghentheit sel hi houden, also lange als hi 10inden strijt moghentich is. Anders gheen gange en is der meenten 11geoorloft om datsi neerstich zullen wesen, een ygelic op zijn werc 12ende hem nijt en zullen onderwinden van dien rade, die die wyse 13heren onderlinge te tracteren hebben. Deze ghemeynte is den 14riken zeer orberliken, alsmen wel voelen mach wt dat voorscreven 15is, waer om die edel lude die ghemeynte nijt versmaden zullen, 16wantmense nijt omberen en mach. Vroet ende wijs zullen si wesen, 17nae dat hoor staet eyschet ende bovenal ghetrouwe. Ghelikerwijs 18als wy lezen van enen prince, enen groten heer, die een enige 19dochter hadde, daer die moeder doot of was, die na zijnre doot 20zijn erve soude nemen. Deze heer, doe hi voelde, dat hi sterven 21soude¹⁾ riep hi enen goeden trouwen vrient, enen ouden man tot 22hem, die hi aldus seyde: ‘Lieve vrient, du hebste mi lange ende 23truweliken ghedient ende ic weet wel, dat ic van dezer zuucte 24sterven moet, nu begeer ic opti, dattu mijn enige dochter, die ic 25after laten sel aen wilte nemen, bewaren ende²⁾ regeren, ghelijc 26oft u eygen kijnt waer. Ende dit wilt emmer doen, want ic se 27⁺ niemant bat en betruwe’. Die man seyde |: ‘Heer, ic begeer om 28God ende om genade, dat ghijs my wilt verdragen, want ic en bin 29daer nijt goet ghenoech noch vroet genoech toe’. Die heer seyde:

3. F. cracht. 5. E.F. dese gemeenten man. E.F. gheboerten. 7. E beghinsel. 8. E. coninghinnen. E.F. van rechts. 10. F. Ende anders. 11. F. op datsi. 14. E.F. zijn den ryke. 14. F. ghevoelen. 15. E.F. die eedele die gemeente. 15. F. niet versmaden en sal. 16. E. nijt oirbaren. F. ontberen. 17. E. prince, van enen. 19. E.F. na zijn d. 20-21. E.F. Deze heer, doe hi voelde dathi sterve soude. 21-22. E. riep hi even goeden ghemeente man tot hem. F.r.h. enen g. ghetrouwen gemeente man t.h. 22. E. hebts. 22 23. E.F. [ende] tr. ende wel g. 25. E. nemen houden regieren. F.n. houden ende r. 26. E. ummers. 27. E.F. bet en betrouwe. 27. E. lieve heer. 29. E. noch vroet ghenoech toe.

+ fol. 64c

1) Ingevoegd naar E.F.

2) Hs. ende bewaren.

+ fol. 64d

[p. 161]

tekstkritische noten

1‘Ic en wils u nijt verdragen’. Ende altehant deed hi ombieden 2alle die grote heren van zinen lande ende die naeste mage van 3zijnre dochter, daer hi vor hem allen den man zijn dochter overgaf 4ende machtich maecte daer mede zinen wille te doen, ghelijc 5ofse zijn waer. Doe hi dit had gedaen, bat hi ende beval hem 6allen desen groten heren, datsi desen man trouweliken ende wel 7wilden bystaen ende hulplic wesen, ghelikerwijs, alsi [van]¹⁾ hem 8selven hadden¹⁾ gheweest, totter tijt toe, dat sijn dochter ghemannet 9waer ende si een heer hadde. Doe deze prince doot was, 10nam deze goede manne deze voorseyde dochter aen, die hi eerlic 11ende wael regierde. Ende doe die tijt quam, dattie dochter out 12ghenoech was, gaf hi hoor by rade van dezen voorseyden heren 13enen groten prince, daer si ende hoor lant wael mede bewaert 14was. Doe die bruutloft was ghedaen nam deze prince zijn wijf aen 15hem ende sette by hoor al sulke dienstlude alst hem ghenůechde 16ende gaf dezen ouden man oorlof. Deze ouden man bleef ridende 17mit tween peerden, gheliken als hi bi zijns heeren tyden ende 18zijnre vrouwen tyden hadde ghedaen. Ende doe hi dit nijt langer 19en mochte vergelden, most hi zijn peerde van node vercopen 20ende zijn ghezynde oorlof gheven, want omme dathi trou | lic ende 21⁺ wel ghedient had, soe en was hi nijt te rijc Daer nae, doe die 22tijt quam, dattie grote noothonger hem daer toe dwanc, ghinc hi 23tot zijnre vrouwen, daer hise by horen here vant sitten, heymelic 24in een camer, ende hi seyde aldus: ‘Lieve heer, ic heb veel verloren 25aen minen heer, uwen zweer, daer God die ziel of hebben 26moet. Nu bid ic u, want u nijt ghescien en mach om veel zaken, 27die gi te doen hebbet, dat ic alle dage voor zijn ziel in u oor 28mach lesen een Pater Noster ende nijt meer’. Doe die vrouwe dit 29hoorde, bat si mede voor dezen man. Die heer seyde: ‘Ic wilt geern 30doen. Deze bede en gaet mi nijt tegen’. After dien dach quam die 31oude vader alle dage ende las in des heren oor een Pater Noster, 32alser alre meest heren ende lude waren. Doe die bystanders dat

1. E.F. dede hi onthieden. 4. E.F. gheliken oft sijn eyghen dochter waer. 7. E. [wel]. F. wouden. 7. E. hem helpeliken. 9. E. ende sinen enen heer h.F. si enen h.h. 10. E.F. eerliken ende wel. 13. E.F. waren. E. bruloft. F. brulloft. 15. E. dienstluden. F. deenslluyde. 17. E. toe. 20. E.F. gesin. 22. E. noethongher. F. [noot]-honger. 23. F. sittende. F.F. heymeliken. 26. E. biddic u. E.F. wanttet. 29. E. ouden man. Dese. E F. tegens. 31. E.F. lude b.w.

1) Veranderd naar E.F.H.I.

1) Veranderd naar E.F.H.I.

+ fol. 65a

[p. 162]

tekstkritische noten

1sagen, meenden si dattie ouden man den heer wat geraden hadde 2ende begonsten hem te geven die een een roc, die ander een peert, 3also dattie man te mael rijc wort. Doe deze prince sach die rijchede 4van dezen manne, vraechde hi hem, hoe dat waer, dat hi hem nu 5also rijckliken hilde, bi dat hi plach te doen. Die man seyde: ‘Heer, 6dat ic riker bin ende bet vermach’. Die heer seyde: ‘Waen coomtti 7die rijcheit?’ Die man seyde: ‘Dat Pater Noster, dat ic in u oor 8plege te lezen, verleentse my’. Doe die heer deze zaken wel had 9verstaen, verdroech hi hem dat lezen ende vercoossen tot zinen 10hogen rade. | Aldus wort dicwijl een slecht man overmits zijn 11⁺ doechde ende wijsheit verheven. Ende hiermede een eynde vanden 12rijbaut ende vanden helen boecke.

14Wt allen dezen vorseiden punten mach een ygelic minsche 15wel weten een deel, hoe hi hem regeren sal, in wat stede dathi 16zi. Quia forcioribus instant forciora et debilioribus debiliora. Dat is: 17‘Die starcste, die edelste, ende die beste behoren toe, die starcste¹⁾, 18edelste ende beste werken’. Ende die ghemeynte behoren toe 19goede ghemene werken, op dat een ygelic in zijn wesen na dattie 20natuer vermach goet ende volmaect mach wesen. Nu machmen 21hier vragen: ‘Hoe sel een weten, of hi goet si?’ Dat bewijst ons 22Aristotiles aldus: Bonus es, si racio explicata bona et recta est et ad 23nature sue voluntatem accommodata. Dat is: ‘Du bist goet, ist zake, 24dattie reden, die du voortbrincste, goet ende gherechtich si ende 25ist, dattie reden dan gegeven is na der rechter nature des goets 26willes’. Goet is hi dan, die ghene die zonder enige gheveynsthede 27zijn woorden goet ende gherechtich zijn, zijn werken beter ende 28zijn begeerte ende zijn wille alre best. Voorwaer, die goede wille 29ende begheerte mitten anderen goeden werken van bynnen, die

3. E. wert. F. waert. 6-7. E. comt di die rijcheden. 6 vlg. F. ryker bin, dat doet Pater Noster, dat ic in u oer pleech te lesen, dat verleentet mi. 8. E.E. die sake. 11 vlgg. F. verheven ende coempt bi den heren tot groten dingen. Mar God betert, die doechde die is nu tot veel steden an deen zyde gheset ende wtten lande ghejaecht ende loosheit, verraderië, nywe logentael ende alle valscheit die is opgestaen ende regiert nu in veel landen ende rijcken, dat Gode ontfermen moet. Ende hiermede is ghenoech van den rybant ende vanden gehielen boeck. 15. E.F. hoe dathi. E. stade. F.G. state. 17-18. E. toe die edelste ende beste w. 18. E. den ghemeenten. F. der ghemeenten. 19. E. goede ghemeen. F. goede ghemeente. 20. F. sal wesen. 22. E. explicita. 24. E.F. dat dijn reden. E. diestu vortbrencste. F. die du voirtbrengste. E.F. zijn. 25. F. zi nader rechte. E. des goeden willen. 27-28. F. zijn warke b.e. zijn willen ende b.

+ fol. 65b

1) Ingevoegd naar F.

[p. 163]

tekstkritische noten

1die ziele in hoor selven werct, maect dien minsch volcomelic goet 2ende zalich. Nu moechdi vragen: ‘Maken die goede werken van 3⁺ buten den minsch in zijns selfs wezen nijt | goet ende zalich?’ 4Die antwoorde: ‘Ja, si zijn wel een teyken, dattie minsche van 5bynnen goet is, also verre als si schinen zonder gheveynsder 6herten’. Nu machmen vragen: ‘Hoe salmen weten, of een minsche 7goet van bynnen is of nijt?’ Dit bewijst ons Aristotiles aldus: 8‘Soe wye hem trect vander begheerten des vleysches, verblijt hi 9hem daer in, so ist een teyken, dathi van bynnen stadich is, bedrooft 10hi hem, so ist een teyken, dathi van bynnen ontstadich is. 11Ende soe wye omme die gherechtichede pijn, vrese of smarte lijdt, 12verblijt hi hem daer om, het is een teyken, dathi van bynnen 13goet, starc ende gherechtich is, bedroeft hi hem, tis een teyken, 14dathi van binnen cranc ende bloede is’. Voorwaer, hine mach van 15binnen niet goet wesen, die om eenre quaetheit, van buten teyken 16der bliscap bewyset, ende die om een doechde, van buten teyken¹⁾ 17der droofheden bewyset. Hier omme ist, dat een recht goet minsche, 18die van binnen goet, gherechtich ende edel is, van buten gheen 19werken en mach doen, die quaet zijn, al ist zake, dattie werken 20in der dwase ogen somwijl quaet scinen te wezen. Mede so en 21mach die minsche, die van bynnen quaet is, van buten gheen goede 22werken doen, want al schinen zine werken goet van buten, si sijn²⁾ 23quaet, wantsi comen wt eenre quader herten mit eenre quader 24begheerten. Ende dit heeft ons Cristus selve aldus bewijst: Non 25potest arbor bona fructus malos facere, neque arbor mala fructus 26bonos facere³⁾. Dat is: ‘Die goede boom en mach gheen quade 27vrucht bringen ende die quade boom en mach gheen goede vrucht 28⁺ bringhen’. |

29Nu bid ic, Franconis, enen ygeliken minsche, die dit boec zullen 30zien of horen lesen, dat hi aen my zijn goedertieren doechde, die 31hi in hem besloten heeft, van buten bewysen wil, ende mit zijn 32ogen der ontfarmichede mijn armoede ende gebrec aensien wil

2. E. moghet ghi. 3. E.F. in zijn eigen wesen. 8. F. van die b. 9. F. gestadich. 10. E. onstadich. F. ongestadich. 17. E.G. droefheit. F. droefhede. 18-19. E.F.G. van bute geen quade werke en mach doen. 23-24. E.F. quader valscher begheerten. 24. E.F. wel bewijst aldus. 25. F. [facere]. 26. E. brenghen, noch die quade boom goede vruchte. 28. F. voirtbrengen. 29. E. biddic Vranconis. 29-30. E. sel sien of h.l.F. [sullen] zien of h.l. 32. E.F. ontfarmhertichede.

+ fol. 65c

1) Ingevoegd naar E.F.G.

2) Hs. sijn si.

3) Matth. 6, 19.

+ fol 65d

[p. 164]

tekstkritische noten

1ende my vrientliken mit broederliker minnen beruspen ende leren 2wil, van aldes ic ghezet hebben, dat na rechter reden nijt 3wel of redelic ghezet en is. Utinam corriperet me iustus in misericordia. 4Oleum autem peccatoris non impinguat caput meum¹⁾. Dat is: 5‘Och of God vergave, dattie rechtvaerdige my beruspte mit ontfarmicheden²⁾. 6Die oly der zunder en sel mijn hooft nijt salven’. 7Mede isser yet wel ghezet, so begheer ic, dat ghi Gode die eer toe 8wilt scriven, dat te onthouden ende te beleven, op dat gi Gode nu 9ende ewelic nae moecht volgen ende hem ewelic ghebruken. 10Ende aldus sluut ic ende eynde dit beghonnen boec inden name 11des vaders, des zoons ende des heyligen geests, in wes moghentheit 12hemel ende eerde ende alle dinc [in] besloten is.

14Int Jaer ons Heren, dusent vierhondert ende drie op Zinte 15Louwerens avont.

1. E.F. vriendeliken. 6. E.F. mit ontfarmherticheden. 6. B.C.D.E.F.G.H.I. smekender quadyën. 7. E.F. datti. 8. B.E.v. Gode moghet geliken ende ewelic g.F.v. [ende..... ghebruken]. H.I.v. hem gheliken ende eeuwelic g. 10. F.H.I. [beghonnen]. 11. E. helichs. 12. F. [ende alle dinc] besloten zijn. D.H.I. alle dinghen besloten zijn. F.G. is en die daer in ewicheden regneert. F. amen, Deo gracias semper. G. amen amen. D. 14-15. drie ende vijftich. H. Heren MCCCCXXXIII den Zaterdach 18 dach in Octobre. Finito libro sit laus et gloria xpristo. Laus deo. Drubbel. I. Heren duust vier hondert ende een (voor een, doorgestreept tw) ende LXXX den XXIIII en in September ghescreven ende vulcomen by my Victoor Hugen in de stede van Brugghe.

1) Vergl. Ps. 140. 5.

2) Ingevoegd naar de andere Hss.