De Revisor. Jaargang 10

[p. 68]

August Willemsen
De kennis-crisis bij Fernando Pessoa

‘Dan moet ik u nog antwoorden op uw vraag betreffende mijn occultisme. U vraagt me of ik in het occultisme geloof. Zo gesteld, is de vraag niet erg duidelijk; ik begrijp echter de strekking en daarop zal ik antwoorden. Ik geloof in het bestaan van werelden hoger dan de onze, en van de bewoners van die werelden, in ervaringen van verschillende trappen van vergeestelijking, zich verfijnend totdat men komt bij een Hoogste Wezen, dat vermoedelijk deze wereld heeft geschapen. Het kan zijn dat er nog andere Wezens zijn, eveneens Hoogste, die andere universums hebben geschapen, en dat die universums te zamen bestaan met het onze, elkaar al of niet wederzijds doordringend. Om deze en andere redenen vermijdt de externe Orde van het Occultisme, ofwel de Vrijmetselarij (met uitzondering van de Angelsaksische Vrijmetselarij), de uitdrukking “God”, gezien de theologische en populaire implicaties daarvan, en verkiest ze te spreken van “Opperbouwmeester van het Heelal”, welke uitdrukking het probleem in het midden laat of Hij Schepper is van de wereld of enkel Bestuurder ervan. Gezien deze gradering van wezens geloof ik niet in rechtstreekse communicatie met God, maar naar gelang van onze geestelijke verfijning zullen we kunnen communiceren met steeds hogere wezens. Er zijn drie wegen naar het occulte: de magische weg (die praktijken omvat als het spiritisme, intellectueel gesproken op het niveau van hekserij, wat eveneens magie is), een in alle opzichten uiterst gevaarlijke weg; de mystieke weg, die niet echt gevaarlijk is, maar onzeker en langzaam; en wat men noemt de alchemistische weg, de moeilijkste en volmaaktste van alle, omdat ze een omvorming inhoudt van de eigen persoonlijkheid, die deze omvorming voorbereidt, zonder grote risico's, veeleer met beveiligingen die de andere wegen niet hebben. Wat betreft een eventuele “initiatie” kan ik u slechts het volgende zeggen, waarvan ik niet weet of het uw vraag beantwoordt: ik behoor tot geen enkele Initiatie-Orde. Het citaat, als opschrift van mijn gedicht “Eros en Psyche”, van een fragment (vertaald, want het Rituaal is in het Latijn) uit het Rituaal van de Derde graad van de Orde der Tempeliers van Portugal, bewijst enkel en alleen - wat een feit is - dat het me vergund is geweest een blik te slaan in de Ritualen van de eerste drie graden van deze Orde, die opgeheven is, of buiten functie, sinds omstreeks 1888. Was ze niet buiten functie, dan zou ik het fragment uit het Rituaal niet citeren, aangezien men geen fragmenten mag citeren (met bronvermelding) van Ritualen die nog van kracht zijn.’

Dit schreef Fernando Pessoa op 13 januari 1935, het jaar van zijn dood, aan de criticus Adolfo Casais Monteiro. Echter, in een biografische notitie van 30 maart van datzelfde jaar schrijft hij onder andere over zichtzelf:

‘Religieuze positie: Gnostisch christen, derhalve volstrekt gekant tegen alle georganiseerde Kerken, en vooral de Kerk van Rome. Trouw, om redenen die verderop geïmpliceerd zijn, aan de Geheime Traditie van het Christendom, die nauw verbonden is met de Geheime Traditie in Israël (de Heilige Kabbala) en met de occulte essentie van de Vrijmetselarij.

Initiatische positie: .....................................................................................................

Resumé van deze laatste opmerkingen: Altijd de martelaar Jacques de Molay indachtig zijn, Grootmeester der Tempeliers, en altijd en overal zijn drie moordenaars bestrijden - Onwetendheid, Fanatisme en Tirannie.’

Hier wordt toch minstens de indruk gewekt (vooral door wat Pessoa niet zegt: de puntjes die de redenen van zijn trouw aan de Kabbala ‘impliceren’) dat hij in een of andere Orde ingewijd geweest moet zijn. Hoe het zij, we kunnen twee dingen als zeker aannemen, namelijk dat voor het schrijven van zijn ‘esoterische’ of ‘occulte’ gedichten en dergelijke initiatie niet strikt noodzakelijk was, en dat Pessoa tegenover deze materie op z'n minst zeer sympathiek stond. Zo had hij, op 4 februari van, nog steeds, 1935, in het Diário de Lisboa, een omvangrijk artikel geschreven waarin hij fel van leer trok tegen plannen van de Ministerraad (onder Salazar) die de opheffing beoogden van ‘geheime genootschappen’. Nadat Pessoa geniepig had opgemerkt dat het belangrijkste geheime genootschap de Ministerraad zelf was, concludeerde hij dat men het, zoals onder veel dictaturen (hij noemt Mussolini, Primo de Rivera en Hitler), had gemunt op de Orde der Vrijmetselaars, om vervolgens duidelijk te stellen: ‘Ik ben geen vrijmetselaar, noch behoor ik tot enige daarop gelijkende of daarvan verschillende Orde. Ik ben echter ook geen

[p. 69]

anti-vrijmetselaar, want wat ik van het onderwerp weet heeft mij ertoe gebracht mij een zeer gunstige voorstelling te maken van de Orde der Vrijmetselaars.’ (Hier dus weer geen initiatie...)

Wat Pessoa van het onderwerp wist mag aanzienlijk worden geacht: het resultaat van 20 jaar studie. Pessoa was een religieus mens zonder religie. De overtuiging dat de waarheid overal elders was dan hier, het al vroeg afstand gedaan hebben van elk in de vorm van een Kerk geïnstitutionaliseerd, ‘officieel’ geloof, en de levensnoodzaak om te komen tot kennis van die ‘andere’ waarheid - dat alles had Pessoa er aanvankelijk toe gebracht, vooral in de jaren 1906-1908, deze kennis te zoeken bij zowat alle grote filosofen, van de presocratici tot Nietzsche. Zijn poëtisch heteroniem in die tijd heette, veelbetekenend, Alexander Search. Maar een filosoof was Pessoa niet. Niet in staat te systematiseren, te synthetiseren, verliet hij de filosofische weg. De andere weg, de occulte, het geloof van de ongelovigen, bood zich al snel aan. Hij strookte namelijk met Pessoa's culturele vorming, gebaseerd op het Symbolisme, met zijn neoplatonische implicaties, terwijl het er bovendien ‘de tijd’ voor was. Belangstelling voor magische, mystieke, occulte of esoterische praktijken, volgens Enid Starkie, ‘always sprang into prominence at moments when the power of the Church was in a weakened condition - during the Renaissance, at the end of the eighteenth century and with Positivism in France after 1830. In these periods of religious doubt and uncertainty the inherent need for mysticism expressed itself in this manner’. Vooral op het eind van de vorige eeuw werden vele mystieke broederschappen opgericht, of kwamen tot nieuwe bloei. Zijn hele verdere leven zal Pessoa het occulte, in zijn verscheiden hoedanigheden en verschijningsvormen, gebruiken als een van de wegen naar kennis van de ‘supra-werkelijkheid’.

Meer dan van de rede en de logica (vandaar het failliet van de filosofie) komt kennis, voor Pessoa, van de contemplatie, de reminiscentie en de verbeelding. Dit blijkt voor het eerst duidelijk in werk uit de jaren 1913-1915: de korte cyclus Além-Deus (Voorbij-God), vermoedelijk van januari 1913, de in het Engels geschreven 35 Sonnets (1913-1914), de cyclus van 14 sonnetten Passos da Cruz (Kruiswegstaties) van 28.11.1913 tot in 1915, de Ode marítima (Ode van de zee; 1915?), en, vreemd genoeg, het werk van het heteroniem Alberto Caeiro, grotendeels geschreven in 1914.

In het eerste gedicht van Além-Deus, Abismo (Afgrond), staat de dichter aan de oever van de Taag naar de rivier te kijken, en wel zo intens, dat hij vergeet dat hij kijkt, dat hem een toenemende gewaarwording doordringt van leegte in zich en om zich heen, en in de totale leegte die ten slotte ontstaat komt hij tot de slotzin: ‘En plotseling ontmoet ik God.’ Ook in het Engelse sonnet XXVIII is het een rivieroever (‘The edge of the green wave whitely doth hiss’) waarvan de beschouwing de dichter aanzet tot een verwoording van zijn levensgevoel die definitief geldig zal blijven: ‘Surely reality cannot be this! / Somehow, somewhere, this surely does but seem!’ Alles wat hij ziet ‘Is not something, but something interposed. / Only what in this is not this is real.’ De benadering van Alberto Caeiro (niet denken, maar zien) is in wezen niet anders, met dit verschil dat er geen mysterie is dan de dingen zelf, die immers niet meer zijn dan wat we ervan zien. Caeiro is een mysticus die het mysterie ontkent.

Met de idee van reminiscentie komen we op het terrein van de occulte wetenschappen in engere zin. Gemeen aan vrijwel alle is de gedachte dat het leven een Val op aarde is, door diverse stadia van incarnering, en dat de mens een vage herinnering behoudt aan, of verlangen naar, zijn vroegere, ideale wezen. Deze stadia ziet Pessoa als de ‘kruiswegstaties’ langs welke de dichter is geworden tot ‘dit vertroebelde, verbannen wezen’. Reminiscentie als weg naar kennis zal in vrijwel al Pessoa's occulte gedichten een belangrijk element zijn.

De Ode van de zee, ten slotte, van het heteroniem Álvaro de Campos, integreert de drie elementen, contemplatie, reminiscentie en verbeelding. Dit omvangrijke gedicht dat, zoals ook enkele hierboven genoemde, begint met een beschouwing van de Taag, is een titanische poging om, met behulp van de verbeelding, een voorstelling te geven van waartoe de reminiscentie kan leiden, van wat er gebeurt op het moment dat de kade Kade wordt, ‘Wanneer het in de buiten-wereld is alsof een deur zich opent / En, zonder dat er iets verandert, / Alles opeens anders is’. Al diegenen (en er zijn er wat) die dit aspect over het hoofd zien en het gedicht lezen als het zoveelste staaltje verbaal vuurwerk van het Futurisme, hebben er niets van begrepen. De Ode van de zee is een hiërofanie. Ofschoon uit deze vroege werken misschien geconcludeerd mag worden dat Pessoa reeds enige kennis van occulte wetenschappen had, komt de werkelijke ‘initiatie’ (niet ritueel maar literair) in 1915, wanneer hem wordt gevraagd enkele boeken over theosofie te vertalen. Tussen 9 september en 25 oktober 1915 vertaalt Pessoa het Theosofisch Compendium van C.W. Leadbeater (uitgegeven in 1916), en tot in 1926 werken van dezelfde auteur, en van van Annie Besant en andere theosofen. In een brief van 6 december 1915 aan zijn vriend Mário de Sá-Carneiro, een brief die niet, zoals helaas de rest van Pessoa's aandeel in deze kostbare briefwisseling, verloren is gegaan (omdat hij niet verstuurd werd), beschrijft Pessoa zijn ontdekking. We laten het betreffende gedeelte uit de brief hier volgen, omdat het een indruk geeft van wat deze leer, en meer in het algemeen de occulte wetenschap, voor hem betekende:

‘De intellectuele crisis die me nu overvallen heeft komt voort uit de omstandigheid dat ik kennis heb genomen van de theosofische doctrines. De wijze waarop ik die heb leren kennen was, zoals je weet, zeer banaal. Ik moest een paar theosofische boeken vertalen. Ik wist niets, absoluut niets van het onderwerp. Nu ken ik, uiteraard, de essentie van het systeem. Het heeft me geschokt in een mate die ik, in het geval

[p. 70]

van ongeacht welk religieus systeem ook, niet meer voor mogelijk had gehouden. Het buitengewoon omvattende karakter van deze filosofie-religie; het idee van kracht, van beheersing, van hogere en buitenmenselijke kennis, dat deze theosofische werken uitstralen, hebben me zeer in verwarring gebracht. Iets soortgelijks is me lang geleden overkomen bij het lezen van een Engels boek over De riten en mysteriën der Rozenkruisers. De mogelijkheid dat daar, in de Theosofie, de werkelijke waarheid ligt, obsedeert me. Denk niet dat ik bezig ben gek te worden; ik geloof dat ik dat niet ben. Dit is de ernstige crisis van een geest die gelukkig in staat is dit soort crises te hebben. Welnu, als je bedenkt dat de Theosofie een ultrachristelijk systeem is - in de zin dat het de christelijke principen bevat in die mate dat ze zich versmelten in ik weet niet welk voorbij-God -, en als je denkt aan wat hier aan wezenlijk onverenigbaars is met mijn essentiële heidendom, dan heb je het eerste ernstige element van mijn huidige crisis. En als je vervolgens inziet dat de Theosofie, omdat het alle religies in zich toelaat, volkomen overeenstemt met het heidendom, dat in zijn pantheon alle goden toelaat, dan heb je het tweede element van deze ernstige geestelijke crisis. De Theosofie beangst me door zijn mysterie en occultistische grootheid, stoot me af door zijn menslievendheid en apostelschap (begrijp je?), die wezenlijke kenmerken zijn, trekt me aan doordat het systeem zo gelijkt op een “transcendentaal heidendom” (dat is de naam die ik geef aan de manier van denken die ik had bereikt), boezemt me afschuw in doordat het zo lijkt op het christendom, dat ik niet tolereer. Het is de afschuw en de aantrekking van de afgrond, beide verwezenlijkt in het voorbij-de-ziel. Een metafysische paniek, mijn beste Sá-Carneiro!’

De produktie aan esoterische gedichten kent in Pessoa's werk twee hoogtepunten: die in de jaren 1913-1917, en die, tegen het eind van zijn leven, vanaf 1932. Preëxistentie, kennis door reminiscentie, het aardse leven als een ballingschap, als een droom, het aardse ik als schaduw van een eeuwig ik, dat vereenzelvigd wordt met God, de Engel, de Meester - het krijgt in deze laatste fase allemaal zijn definitieve vorm, maar bovendien wordt nu, wat in de eerste fase niet het geval was, gebruik gemaakt van typische initiatische terminologie en beeldtaal, zoals in ‘Initiatie’, ‘In de schaduw van de Berg Abiegno’ en ‘Bij het graf van Christian Rosencreutz’.

Het eerste gedicht beschrijft de zuiverende hellegang, via stadia van vergeestelijking, naar reïntegratie, in het centrum van de aarde, met het primordiale en eeuwige ik, resulterend in ontkenning van de dood - een chtonisch ritueel dat vrijwel alle initiatische doctrines gemeen hebben. Het is de weg van de Val op aarde, in omgekeerde richting. Abiegnos, dat oorspronkelijk een nomadendorp was in het oude Scythië, en dat voorkomt bij Homerus (Ilias XIII: 6), was in de Griekse mythologie een soort aards paradijs. Voor de in 1888 (Pessoa's geboortejaar!) opgerichte esoterische Golden Dawn-loge, waartoe ook Yeats behoorde, werd de Berg Abiegno de berg van loutering en onbegrensde kennis. In vele mythologieën komt een heilige berg voor, als verbinding tussen de drie kosmische elementen, hemel, aarde en hel. Bij Pessoa slaagt de dichter er niet in de weg omhoog, tegenhanger van de afdaling in ‘Initiatie’, af te leggen. Het gedicht ademt moedeloosheid, frustratie, de onmacht het Slot op eigen kracht te bereiken. De laatste verzen vinden een echo in de voorlaatste strofe van het laatste Rosencreutz-sonnet: ‘Wie, wie bevrijdt ons uit deze gesloten ziel?’ Is de initiatie mislukt? Leidt ook de esoterische weg naar niets?

Het gebruik van occulte symbolen moet ons, mede in het licht van Pessoa's tegenstrijdige uitspraken omtrent een eventuele inwijding in een Orde, er niet toe verleiden in deze gedichten de weerslag te zien van een feitelijke initiatie - of die nu heeft plaatsgehad of niet. We moeten beducht zijn voor de bij Pessoa altijd aanwezige hang naar mystificatie. Het kan zijn dat hij tegen het eind van zijn leven de occulte wetenschap niet meer zo serieus nam. De hier ter discussie staande gedichten zijn geen occulte gedichten, in de zin zoals die van bijvoorbeeld Rimbaud dat zijn, maar, in Pessoa's eigen woorden, ‘gedichten over het occulte’. Ik zou willen zeggen: gedichten waarin de initiatische symbolentaal wordt gebruikt ter uitdrukking van een levensgevoel dat het zuiverst is verwoord in het gedicht ‘In deze wereld van vergetelheid’: een poëtische versie van de platonische mythe van de Grot. Het occultisme, als symbolenstelsel, kwam voor Pessoa als een bevestiging, haast als een rechtvaardiging a posteriori van zijn poëzie - hetgeen voldoende reden is voor zijn enthousiasme. De alchemistische weg, aanbevolen in de brief aan Casais Monteiro, wat is die anders dan wat Pessoa zijn leven lang gedaan had door te schrijven in de naam van ‘omgevormde persoonlijkheden’, ofwel heteroniemen, en wat hij als beknopte poëtica had geformuleerd in zijn ‘Autopsychografie’? Het is niet anders dan het beroemde ‘veinzen’ van de dichter. In laatste instantie is de door Pessoa beproefde weg naar kennis geen esoterische, maar een poëtische.

Literatuur

Fernando Pessoa: Obra poética, Nova Aguilar, Rio de Janeiro, 1981^8 (1e dr. 1960).

-: Obras em prosa, Nova Aguilar, Rio de Janeiro, 1976.

In vertaling van A. Willemsen:

Gedichten, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1982^2 (1 dr. 1978); tweetalig, met nawoord.

De anarchistische bankier, Meulenhoff, Amsterdam, 1980; met nawoord.

Ode van de zee, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1981; tweetalig, met nawoord. Enkele studies, van belang voor dit artikel:

Sol Biderman: ‘Mount Abiegnos and the Masks: Occult Imagery in Yeats and Pessoa’, in Luso-Brazilian Review, Wisconsin, juni 1968.

Dalila L. Pereira da Costa: O esoterismo de Fernando Pessoa, Lello, Porto, 1978^2.

João Gaspar Simões: Vida e obra de Fernando Pessoa, Bertrand, Lissabon, 1973^3.

Enid Starkie: Arthur Rimbaud, Faber, Londen, 1973^2.