De Revisor. Jaargang 10

[p. 12]

Het landschap van Madame Bovary
Foto's Theo Baart
Tekst Ieme van der Poel

De mist

Madame Bovary speelt in het stadje Ry, niet ver van Rouaan.

‘Het gebied, op de grens van drie provincies heeft iets halfslachtigs’, zegt Flaubert. ‘De taal is vlak, en het landschap zonder karakter.’

Deze streek, niet ver van zee, is doortrokken van mist en nevel. Het klimaat van de roman is eerder vochtig, drassig dan geheimzinnig, sprookjesachtig.

Mist staat in Madame Bovary voor verveling, voor een chronische neerslachtigheid, die in de 18e eeuw de vapeurs anglaises werd genoemd. Een soort mist in het hoofd, om de woorden van de dienstmeid Félicité te gebruiken, waartegen noch de geneeskunst, noch de godsdienst een remedie heeft.

Mistigheid kenmerkt de betogen van de apotheker Homais. Hij is een 19e eeuwse Voltaire, wiens ideeën over vrijheid en verdraagzaamheid niet verder reiken dan de borreltafel. Met hem zegevieren domheid en berekening. Emma's dromen worden door de nevel opgeslokt.

[p. 13]

De stoep

Dit zou Les Bertaux kunnen zijn, de grote boerderij van Emma's vader, Rouault. Tussen de kippen en de kalkoenen in de hoenderhof stappen een paar pauwen rond, als teken van luxe.

Wanneer de jonge Charles Bovary de oprijlaan afloopt naar zijn paard, begeleidt Emma hem tot aan de deuropening. Vanaf de stoep kijkt ze hem na.

‘Ze ging naar binnen om haar parasol te halen en vouwde hem open. De parasol van changeant-zijde, waar het zonlicht doorheen viel, deed de blanke huid van haar gezicht steeds op andere plaatsen oplichten. Ze glimlachte van onder het zonnescherm naar de zoele warmte; en men hoorde hoe de druppels water, één voor één, op de gevlamde zijde vielen.’

[p. 14]

Het venster

Het is een wit huis met groene luiken dat uitziet over de weilanden. Via het hekje van de achtertuin bereik je de rivier. Emma Bovary zit dikwijls voor het raam. Het raam, aldus Flaubert, heeft in de provincie dezelfde functie als de boulevards en het theater voor de inwoners van Parijs.

De vrouw aan het venster is een bekend thema uit de schilderkunst. De feministe Annie Leclerc (in: La venue à l'écriture) ziet haar als een symbool van vrijheid, van onafhankelijkheid. Ze heeft zich losgemaakt van haar dagelijkse bezigheden en geeft zich over aan de luxe van het niets-doen, oog in oog met de natuur.

Dit bescheiden geluk laat zich moeilijk verenigen met de buitensporige fantasieën van Emma Bovary. De aanblik van vreedzaam grazende koeien kalmeert haar niet, maar versterkt haar verlangen naar een ander, exotisch bestaan.

Emma voor het raam, wekt de indruk van totale machteloosheid. Ze is gedoemd tot wachten en ledigheid, totdat een sprookjesprins haar van de eeuwige rol van toeschouwster verlost.

Telkens wanneer Emma naar buiten staart, kijkt Flaubert, over haar schouder, met haar mee. Juist in deze lyrische passages is zijn opzet, om als auteur buiten de roman te blijven, niet geheel geslaagd. Want hoe zou Emma een omgeving die ze haat, met zoveel liefde hebben kunnen beschrijven?

[p. 15]

De rivier

De rivier de Rieule trekt een witte scheiding tussen bouw- en weiland. Zijn grillige loop is nauw verweven met Emma's liefdesavonturen.

Met haar eerste aanbidder, Léon, waagt ze zich slechts tot aan de dichtbegroeide oevers, die het decor vormen voor een idyllisch samenzijn. De hartstocht voor Rodolphe brengt haar ertoe om de rivier, en daarmee de grenzen van het fatsoen, te overschrijden.

De rivier fungeert in zekere zin als Emma's bondgenoot. Hij vormt het enige beweeglijke element in een verstarde wereld. Aan de vooravond van Emma's ondergang is hij lijkwit van kleur. Het water huivert bij het vooruitzicht van de dood.

[p. 16]

De droom

In Salammbô beschrijft Flaubert de droom van een Gallische soldaat die, in de hete, droge woestijn, terugdenkt aan zijn geboorteland.

‘Hij dacht aan de geur van weiden in de herfstochtend, aan sneeuwvlokken, aan het geloei van oerossen, dwalend in de mist, en als hij de ogen sloot, kon hij diep in de bossen de schijnsels der vuren uit lange strohutten over de vennen zien trekken.’

Emma Bovary droomt van verre, Oosterse steden, zinderend onder de tropenzon.

In de visie van Flaubert schiet het hier en nu altijd tekort. Het paradijs is steeds ergens anders, en verplaatst zich sneller dan de tijd.

[p. 17]

Bovarysme

Hoe raakte deze kleine Florentijnse kapel verzeild op het Franse platteland?

Door een gril van een architect, misschien dezelfde die in de provincieplaats Yonville (Ry) een gemeentehuis in de vorm van een Griekse tempel bouwde, een Gallische haan in het tympaan.

Een enkele kapel kan Emma's verlangen naar verandering niet bevredigen. Ze bouwt luchtkasteel na luchtkasteel, maar niet één van deze broze bouwwerken blijkt bestand tegen de werkelijkheid.