De Revisor. Jaargang 10

[p. 2]

[1983/2]

Wagner en de literatuur
Bij wijze van inleiding

De hier bijeengebrachte artikelen over Richard Wagners Der Ring des Nibelungen zijn voor het merendeel geschreven door deelnemers aan een interdisciplinair college dat gedurende het studiejaar 1981-1982 verzorgd werd door de afdelingen Muziekwetenschap, Duitse Letterkunde, Dramatologie en Algemene Literatuurwetenschap van de Nijmeegse Universiteit. Wagners tetralogie is in de loop van dat college vanuit allerlei invalshoeken geanalyseerd en becommentarieerd; ten slotte hebben een twintigtal deelnemers het project in november 1982 afgesloten met een bezoek aan een opvoering van de Ring door de Deutsche Oper am Rhein in Düsseldorf.

De herleefde belangstelling voor Wagner, in wijde kring, is zonder twijfel mede te danken aan de grammofoonplaat - vandaar dat Paul van de Perre voor dit nummer een vergelijkende discografie samenstelde. De rol van de grammofoon in de muziekcultuur van onze tijd dient serieus genomen te worden. Kurt Blaukopf wees er in zijn Mahler-boek van 1969 al op dat veeleisende of zeer omvangrijke composities vooral dankzij de grammofoonplaat een rol in het cultureel bewustzijn van het grotere publiek zijn gaan spelen. Voor Wagner geldt dit niet minder dan voor Mahler of Bruckner. De prijs van een volledige registratie van Der Ring hoeft niet veel hoger te zijn dan die van een toegangsbewijs voor een middelmatige opvoering in een Duitse provinciestad. Wie in Nederland de hele Ring, laat staan al Wagners opera's, in het theater wil zien, heeft daarentegen minstens twee levens nodig.

Wagner is niet alleen populair; hij is ook controversieel. In de muziekgeschiedenis was hij dat bij vlagen: tijdens zijn leven en tijdens de periode van het neoclassicisme. Sinds de tweede wereldoorlog is hij het voorgoed. De aanpak van Wieland Wagner, die het werk van zijn grootvader losweekte uit de Duits-nationalistische sfeer en het in de zin van Jung als visionaire kunst behandelde, heeft daaraan evenmin iets kunnen veranderen als de antropologisch-structuralistische benadering van een Claude Lévi-Strauss of een Pierre Boulez. Zijn wij ons, dank zij deze pioniers (voorafgegaan trouwens door Appia, zoals Eric de Kuyper laat zien) van het ‘archetypische’ karakter van deze kunst sterk bewust, wij weten toch ook van haar historische bepaaldheid, haar wortels in de ideeënwereld van de Duitse negentiende eeuw, van de Romantiek tot Nietzsche, van ‘Junges Deutschland’ tot de periode van Bismarck en Wilhelm. De Wagner-receptie zal zich voorlopig wel tussen deze twee spanningspolen, de mythisch-archetypische en de politieke, blijven voltrekken.

De hier verzamelde studies benaderen Wagner overwegend op filologische wijze met een sterke nadruk op de tekst-immanente benadering, waarbij het opstel van Joost Langeveld de politieke, die van Etty Mulder, Gerhard Kluge en mijzelf de ‘mythische’ pool vertegenwoordigen. Voor alle bijdragen geldt, dat zij ‘over Wagner schrijven’, niet ‘Wagner schrijven’, om een tegenstelling te citeren die door Kees Vollemans en Agnes Schreiner gebruikt wordt in Een golf van bloed: Over Wagner en Wagnerisme.¹ Dat geschrift illustreert één manier waarop de gêne die wij tegenover Wagner voelen gestalte kan krijgen - met als nadeel dat er een door de neomarxisten en de poststructuralisten geïntroduceerde, modieuze geheimtaal wordt gebruikt die nog esoterischer is dan de taal van Wagner zelf. De hier verzamelde artikelen proberen niet ‘Wagner dóór te schrijven, zoveel mogelijk naar een einde toe te schrijven’, maar zijn descriptief en interpretatief van aard. Wel veronderstellen ze bij de lezer enige voorkennis - bijvoorbeeld van de fabel van Der Ring. Een samenvatting daarvan op te nemen leek overbodig, gezien de beschikbaarheid van tekst en muziek in zovele uitgaven en opnamen.

Wel hebben wij een uit 1912 daterende tekst van Louis

1 Kunsthistorische Schriften 17, Amsterdam 1981.

[p. 3]

Couperus opgenomen, die een ironiserende samenvatting van het verhaal bevat en overigens typerend is voor de geborneerde reactie van een aantal vooraanstaande Nederlandse literatoren, die Wagner zijn literaire talent misgunden. Was Couperus evenmin als Van Eeden bereid - of in staat - Wagners metafysica serieus te nemen, dat hij in formeel opzicht sterk door hem beïnvloed is, wordt door Jan Fontijn aannemelijk gemaakt. Enerzijds verwijt Couperus Wagner dat hij zich niet tot de muziek beperkt en het terrein van de dichter betreedt; anderzijds maakt hij zich in omgekeerde richting aan dezelfde grensoverschrijding schuldig door bij de compositie van De Boeken der kleine zielen gebruik te maken van muzikale technieken.

Een van de interessantste aspecten van de figuur van Wagner is dat hij niet alleen in de muziekgeschiedenis, maar ook in de literatuurgeschiedenis een sleutelpositie bekleedt. Hij werd aan de ene kant gevormd door de

Wagner gefotografeerd in Parijs, febr./maart 1860

literatuur die hij las: de Griekse tragici, de middeleeuwse heldensagen, Shakespeare, de poëzie van de Duitse romantiek, de filosofie van Feuerbach en Schopenhauer.² Hoezeer Wagners vermogen om in hoog tempo een breed scala van literaire en filosofische invloeden op te nemen zijn werk heeft bevrucht en soms ook verward, wordt door Gerhard Kluge duidelijk gemaakt in zijn studie van de verschillende pogingen die Wagner ondernam om de Ring te sluiten.

Aan de andere kant heeft geen musicus ooit zoveel invloed op de wereldliteratuur uitgeoefend als juist Wagner. Het Franse symbolisme beriep zich op hem, de decadenten en estheticisten imiteerden en parodieerden hem. Maar ook de modernisten - Proust en Virginia Woolf zijn duidelijke gevallen - hebben zijn invloed verwerkt. Opvallend daarbij is de figuur van T.S. Eliot. In zijn bijdrage, die voornamelijk een literatuurstudie is, gaat Léon Stapper na op welke wijze Eliots belangrijkste gedicht van Wagner is doordrenkt.

Juist op het terrein van Wagners invloed op de literatuur zijn de laatste jaren een aantal nieuwe studies verschenen die een belangrijke aanvulling betekenen op de standaardwerken van Jäckel en Koppen.³ De rol die Wagner in de Nederlandse literatuur heeft gespeeld is nog nauwelijks onderzocht. In het Forum-milieu werd hij uiteraard niet gewaardeerd, maar van een serieuze confrontatie kan men niet spreken. Vestdijk heeft zich nauwelijks over Wagner uitgelaten; Ter Braak heeft, zoals Chris Engeler laat zien, tamelijk volgzaam de stelling van Nietzsche betrokken. Bij de tachtigers en de naturalisten is wel van intensieve Wagner-receptie sprake geweest, maar ook daarvan is nog weinig onderzocht. Jan Fontijns artikel ‘Wagner en de literatuur’ in De Revisor van februari 1976 vormt een belangrijke aanzet, waarop door zijn bijdrage in dit nummer wordt voortgebouwd.⁴

W. Bronzwaer

2 In het meest begrijpelijke hoofdstuk uit Een golf van bloed voegen Vollemans en Schreiner op overtuigende wijze William Blake toe aan het gezelschap van schrijvers wier invloed Wagner heeft ondergaan.

3 John Louis DiGaetani, Richard Wagner and the Modern British Novel (Londen 1978); Raymond Furness, Wagner and Literature (Manchester 1982); Stoddard Martin, Wagner to ‘The Waste Land’ (Londen 1982); Kurt Jäckel, Richard Wagner in der französischen Literatur, (Breslau 1932); Erwin Koppen, Dekadenter Wagnerismus (Berlijn 1973).

4 Een aantal essays van zijn hand over Wagner en de literatuur zal worden opgenomen in een bundel letterkundige opstellen waarin aspecten van de cultuur van het fin de siècle centraal staan. De bundel verschijnt dit najaar bij Em. Querido's Uitgeverij BV.