De Revisor. Jaargang 9

[p. 6]

Peter Schneider
Büchners ‘Lenz’

Er zijn in de Duitse literatuur een paar teksten die met hun eerste zinnen elke historiserende belangstelling van zich afschudden en de lezer meteen als een inwendige stem aanspreken: de ‘Werther’ van Goethe, een paar prozastukken van Kleist, ‘Ein Bericht für eine Akademie’ van Kafka, de ‘Lenz’ van Büchner. De opmerking dat het hier om meesterwerken gaat verklaart in dit geval niets, ze werkt eerder als een afwerend gebaar, een hulpeloze révérence; alsof de volgende generaties zich op die manier tegen de monsterachtige nabijheid van deze teksten willen verdedigen en ze door verering in hun historische grenzen vastzetten.

Ongetwijfeld kan men over de sprakeloosheid die Büchners ‘Lenz’-vertelling achterlaat communiceren, namelijk door zijn werkwijze te onderzoeken: zijn omgang met de historische bron, zijn verteltechniek, de taalbeweging. Maar zo'n onderzoek verandert en verwondt in dit geval zijn onderwerp zo zeer, dat dit ten gevolge daarvan bijna onzichtbaar wordt. Over Goethe's ‘Natuurlijke verwantschap’, over de ‘Bot’ van Grass kan literatuurwetenschappelijk gedebatteerd worden, want aan deze boeken gaat een artistieke wil, een esthetische berekening vooraf. De ‘Lenz’ van Büchner daarentegen is haast kunstloos, zonder techniek geschreven, je zou bijna zeggen: onbeheerst. Aan deze tekst is de inspanning van de auteur om de taal te ‘beheersen’, om de materie ‘in bedwang te houden’ niet af te zien. Veeleer is daarin één grote inwendige beweging heel direct, als het ware zonder verlies van energie, vertaald in een taalbeweging. Dergelijke teksten komen slechts onder extreme druk tot stand, en ik geloof dat ze, juist omdat het produktieproces er nauwelijks sporen in heeft achtergelaten, niet te herhalen zijn; het blijven, ook in het werk van de meesters, uitzonderingen.

Büchners ‘Lenz’ beschrijft een vluchtbeweging, en op de vlucht heeft Büchner zijn vertelling geschreven: nadat het complot in Hessen was verraden, de meeste van zijn politieke vrienden waren gearresteerd en de hoop op een revolutie in Duitsland de grond in was geboord. Op 9 maart 1835 vluchtte Büchner naar Straatsburg, op 13 juni werd zijn opsporingsbevel uitgevaardigd. Gezocht werd een eenentwintigjarige medicijnenstudent, blond en met een ‘zeer rond voorhoofd’. De reden: het schrijven van een pamflet dat opriep tot een gewelddadige opstand in Hessen en het lid zijn van een ‘criminele organisatie’ genaamd ‘Gesellschaft der Menschenrechte’. De ambtelijke hulp waar de rechter van instructie, Georgi, bij binnen- en buitenlandse instanties om vroeg functioneerde in die tijd, het tijdperk van de vele kleine staten in Duitsland, nogal slecht. Toch werd Büchner, vooral tijdens het bezoek van Prins Emil in Straatsburg, bedreigd door uitlevering. Het opsporingsbevel - het enige eerbetoon aan Büchner tijdens zijn leven - en zijn status als politieke vluchteling weerhielden hem er uiteraard niet van, de ontstane situatie koelbloedig te analyseren. ‘Ik zou dat niet tegen je zeggen’, schrijft hij in juli 1835 aan zijn broer Wilhelm, ‘als ik nu ook maar in de verste verte aan de mogelijkheid van een politieke omwenteling kon geloven. Ik ben er sinds een half jaar volledig van overtuigd dat niets te doen valt en dat iedereen die zich op dit ogenblik opoffert als een nar zijn leven waagt.’

De verpletterende ervaring met de ‘Hessische Landbote’, het bezig zijn met de tragedie van de Franse revolutie onder de indruk van die ervaring (in de lente van hetzelfde jaar had Büchner ‘Dantons Tod’ geschreven), het lot van zijn vrienden die niet hadden kunnen ontsnappen, het onzekere wachten in Straatsburg, de overtuiging dat er niets te doen viel, dat allemaal bracht Büchner in nauw contact met de figuur van een andere vluchteling, die zich een halve eeuw eerder in Straatsburg had opgehouden: Jakob Michael Reinhold Lenz. Büchner, radikaler in zijn politieke overtuiging dan Lenz en vermeteler in haar praktische uitvoering, had in de Sturm-und-Drang-schrijver een verwantschap gevoeld, die Karl Marx later in zijn ‘Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie’ gethematiseerd heeft. Boven het politieke program van Büchner en ook boven dat van Lenz staat het historische vonnis: te vroeg J.M.R. Lenz ontdekte de tegenstelling tussen de lage standen en de ontwikkelde klassen voor de literatuur in een tijd, waarin Goethe en Schiller de emancipatie van de bourgeoisie van het feodalisme literair voorbereidden. Vijftig jaar later drong Büchner aan op de praktische opheffing van de tegenstelling tussen ‘armen en rijken’, in een tijd dat, ondanks de ‘bedrukte Duitse situatie’, zelfs geen burgerlijke revolutie nabij was. Pas een kleine eeuw later

[p. 7]

kwamen de doelstellingen van een dergelijke revolutie in een Duitse grondwet terecht - maar niet als resultaat van een gewonnen revolutie maar van een verloren wereldoorlog. Anders dan Goethe, die begiftigd was met een solide gevoel voor macht, waren Büchner en Lenz niet bereid en niet in staat, sociale tegenstrijdigheden uit hun waarneming uit te bannen omdat de opheffing ervan nog niet aan de orde was. Beiden waren ze ‘hun tijd ver vooruit’, zoals de latere generaties graag erkennen, zonder echter de prijs te noemen die zij die te vroeg kwamen tijdens hun leven betaalden: arrestatie, verbanning, vlucht in de waanzin.

Laten we dit vasthouden: bij Büchner én bij Lenz eerst een politieke en geestelijke poging om uit te breken, en wel in een waanzinnig isolement, dat vandaag de dag misschien alleen door een Duitse terrorist aan den lijve kan worden ervaren; beiden maken dan het mislukken van die poging mee, het terugkaatsen van hun utopieën tegen de stenen omstandigheden, vlucht. Het proces van inwendig verstenen en verijzen, dat door een zo radicale afwijzing door de werkelijkheid op gang wordt gebracht en dat de historische Lenz weerloos onderging, heeft Büchner met zijn ‘Lenz’-vertelling duidelijk gemaakt. ‘De wereld die hij had willen dienen had een geweldige barst; hij had geen haat, geen liefde, geen hoop - een

J.M.R. Lenz, anonieme tekening

verschrikkelijke leegte, en toch een martelende onrust om haar op te vullen. Hij had niets.’

J.M.R. Lenz, zelf de zoon van een dominee, had bij dominee Oberlin in de Elzas een toevlucht gevonden. Oberlins aantekeningen over het verblijf van Lenz in Waldbach, het uitbreken en het verloop van diens ziekte tot aan het met geweld wegvoeren naar Straatsburg kreeg Büchner in de zomer van 1835 onder ogen. Net als bij de ‘Hessische Landbote’, bij ‘Dantons Tod’ en later bij ‘Woyzeck’ vormt een historisch document de basis voor Büchners vertelling. De precisie en de schoonheid van dit document is door die vertelling bijna in de vergetelheid geraakt. Ten onrechte: Büchner zelf aarzelde niet Oberlins rapport overal daar letterlijk over te nemen waar hij vond dat het werk al gebeurd was; hij heeft overgeschreven, geschrapt en toegevoegd. De literatuurwetenschap heeft zich vooral bezig gehouden met de stukken tekst die Büchner heeft toegevoegd. Voor Büchners werkwijze is waarschijnlijk tekenender wat en hoeveel hij van de tekst van Oberlin heeft laten staan.

Büchner zag zich zelf niet als maker, het was hem niet te doen om het bedenken, om de orginele toon, veeleer om een soort ‘verdieping’: ‘Men moet het maar eens proberen’, laat hij Lenz zeggen, ‘en zich verdiepen in het leven van de eenvoudigste man en het weergeven in de gebaren, de toespelingen, het heel fijne, nauwelijks op te merken spel van de gelaatstrekken’. De bescheidenheid ten overstaan van de natuur, van dat wat gemaakt is, van het ruwe materiaal, de bescheidenheid dus die zijn Lenz verlangt - ‘Ik verlang in elke opzicht - leven, mogelijkheid van bestaan, en dan is het goed; wij dienen ons dan niet af te vragen of het mooi of lelijk is’ - heeft Büchner wat de notities van Oberlin betreft laten gelden. Hij heeft ze weliswaar, met dezelfde vastberadenheid waarmee hij ze gebruikt, teruggebracht tot hun materiële kern. Overal waar Oberlin de handelingen van Lenz beoordeelt, diagnostiseert, herleidt, heeft Büchner de woorden van Oberlin overgenomen. De positie van de meevoelende en geschrokken, maar er steeds buiten staande observator laat hij los, hij maakt de springende, geatomiseerde waarneming van Lenz tot drijvende kracht van de taal die deze toestand beschrijft. Hele stukken lang laat de tekst zich lezen alsof hij is besmet met de waanzin van Lenz: korte, paratactische zinnen, die aan een ‘hoewel’ of een ‘omdat’ of een ‘een’ geen ruimte laten en die vaak nog slechts bewegingen en handelingen uitdrukken waarvan de richting of het onderwerp niet meer genoemd wordt. Terwijl Büchner met tijd- en plaatsaanduidingen allesbehalve zuinig is. Hij maakt duidelijk dat het gebergte dat Lenz doorkruist de Vogezen zijn, het dorp waar Lenz zijn toevlucht vindt wordt met name genoemd, zijn tijdgenoten en vrienden (Oberlin, Lavater) worden niet verborgen achter pseudoniemen. De poëtisering van de Lenz-figuur, zoals die door het wegretoucheren van hun personalia tot stand zou zijn gekomen, zou voor Büchner te oppervlakkig zijn geweest. Desondanks is het net alsof derge-

[p. 8]

lijke aanduidingen in de tekst niet kunnen aarden, alsof ze door een stroom van waarnemingen worden weggesleurd voordat ze houvast vinden. De reden daarvan is, dat Büchner ruimte en tijd helemaal niet meer voorstelt als zaken die aan de oppervlakte zitten, die meetbaar zijn; ze verschijnen in zijn tekst van begin af aan als projecties van een inwendige toestand. Aan de beschrijving van een gevoel dat een moment duurt kan hij een hele bladzijde besteden, om dan met een puntkomma een periode van een week te overbruggen.

Ook de ruimte, het landschap van de Vogezen, heeft geen eigen realiteit, het bestaat alleen voorzover het wordt gevoeld en waargenomen: ‘Alles leek hem zo klein, zo dichtbij, zo nat, hij had de aarde wel achter de kachel willen zetten. Hij begreep niet dat hij zoveel tijd nodig had om een helling af te dalen, een ver punt te bereiken; hij dacht dat hij alles met een paar passen moest kunnen afmeten.’

In zekere zin is de ‘Lenz’ van Büchner een onmogelijke vertelling. Ze begint als de ontwikkeling van de hoofdrolspeler en zijn ontplooiing in ruimte en tijd allang zijn opgehouden en alleen nog de innerlijke belevingswereld, die de autonome loop van de ziekte volgt, de uitbreiding van ruimte en tijd bepaalt. De richting van het vertelproces in de zin van een ‘zich ontvouwende handeling’ heeft Büchner in de ‘Lenz’ omgedraaid. Hij heeft de vertelling als het ware tegen haar eigen aandrift om voort te schrijden georganiseerd, door haar een toestand te laten beschrijven die geen ontwikkeling meer toelaat. Vooruitgang is hier alleen nog als een spiraal van afgrijselijke herhalingen herkenbaar, die steeds weer in zich zelf vastdraait. Meer dan honderd jaar voor Laing, Cooper en Basaglia sloopt Büchner met zijn tekst de muren die de gezonden tegen de waanzin hebben opgetrokken en verklaart een geestesziekte die als erfelijk gezien werd, de schizofrenie, tot bestanddeel van onze innerlijke belevingswereld. ‘Het gemoed’, laat hij Lenz zeggen, ‘is in bijna alle mensen hetzelfde, slechts het omhulsel waar het doorheen moet breken is min of meer dicht.’ De ‘Lenz’ - de nachtzijde van de klassieke ontwikkelingsroman - laat net die andere mogelijkheid van ‘ontwikkeling’ zien, waartegen deze zich wapent: de niet-ontwikkeling, de niet-ontplooiing, het einde van de waarneming, de afwezigheid van het gevoel. Het fragmentarische karakter van de vertelling is hier niet iets toevalligs maar program: wantrouwen in de grote plannen, de innerlijke rijkdom, de ‘inspanning om vooruit te komen’.

Toch maakt Büchner de verontrusting die van de Lenz-figuur uitgaat niet ongedaan, doordat hij haar socialiseert. Te zeer verdiept hij zich in het ‘eenvoudigste’, namelijk de symptomen van de ziekte, om een beschrijving van haar oorzaken nog geruststellend te kunnen laten werken. Lenz is niet de beschrijving van een geval en niet geschikt voor gedachtenspelletjes volgens welke de neurotici eigenlijk de gezonde mensen zijn, die gezond worden als ze hun kwaal maar omzetten in haat. Tegen dat soort zelfzuchtige aandacht, die gekken krijgen zolang ze - als geresocialiseerden of als revolutionairen - in een sociaal concept passen, heeft Büchner zijn Lenz in bescherming genomen. ‘Lenz’ is de beschrijving van een toestand, niet van de oorzaken daarvan; hij is alleen maar waar te nemen, nauwelijks te observeren of te beschrijven, al helemaal niet te herleiden. Juist omdat Büchner Lenz in zijn vertelling niet verdedigt en niet verklaart maar zich aan hem blootstelt, moet hij zich weer voor hem in veiligheid brengen; hoe verder de ziekte van Lenz in de vertelling zich uitbreidt, des te vaker en onverwachter springt Büchner terug in de vertelhouding van Oberlin. Plotseling beschrijft hij Lenz weer van buiten, maar nu haast met afschuw: ‘Zijn gezicht ging er weer beter uitzien’... ‘Intussen gingen zijn religieuze kwellingen door’... ‘Vaag schokte zijn oude toestand weer door hem heen en wierp schamplichten in de vreselijke chaos van zijn geest.’ Bij alle herkenbaarheid blijft Lenz toch een griezelige persoon, van wie iemand die naderbij komt zich weer moet losrukken om niet in het zog van de waanzin terecht te komen.

Ik geloof niet dat de ‘Lenz’ van Büchner vandaag actueler is dan in welke andere tijd dan ook. Deze tekst zal elke generatie direct aanspreken, die ‘met zijn handen tegen de hemel stoot’. Voor het gevoel van de scheur, van het uit de wereld vallen, heeft Büchner een taal gevonden die bijna ongevoelig is voor de eroderende krachten van de geschiedenis. Maar de radicaliteit waarmee Büchner zich zelf aan die zielstoestand overgeeft veroorzaakt ook de dwang hem te overwinnen. Net zo vastbesloten als Büchner zijn aandacht op Lenz richt laat hij hem op het eind van de vertelling vallen: ‘Hij deed alles zoals de anderen het deden, maar er was een verschrikkelijke leegte in hem, hij voelde geen angst meer, geen verlangen; hij ervoer zijn bestaan als een noodzakelijke last. - Zo gleed zijn leven heen...’

De zielstoestand van Lenz kan niet worden geprolongeerd en tot een levensgevoel gestileerd. Een vertwijfeling over de wereld - dat is de maatstaf die Büchners tekst aangeeft - die niet het zoeken naar een uitweg, naar een nieuw ontwerp uitlokt, is geen grondige vertwijfeling.

vertaling Jan Gielkens

Oorspr. titel: Georg Büchner/Lenz. Uit: Die Zeit, 13 juli 1979