De Revisor. Jaargang 3

[p. 40]

Pontifex
weerwerk van Dolf Verspoor

Holmes is een van de schaarse mensen in Nederland naar wie geluisterd moet voor inzicht-in en uitzicht-op wat vertalen is. Dat kan, want deze onvermoeibare animator en internationale autoriteit doceert. Gelukkig. Men profitere er van. Ook kan men profiteren van zijn gaven als cicerone, waarvan zojuist een bizonder staal verscheen in het verzamelwerk ‘Vertalen Vertolkt’^* in de vorm van een unieke internationale bibliografie van vertaalwetenschap; de bundel zelf, onmisbaar ook in vele andere bijdragen, is qua samenstelling wat slordig, zo zelfs dat de naam van Holmes als auteur van dit werkstuk niet voorkomt in de inhoudsopgave en zelfs niet als auteursnaam boven de bijdrage zelf. - Holmes bereidt momenteel onder meer de engelse uitgave voor van het standaardwerk over vertaalkunst en -kunde van de jonggestorven tsjechische specialist Jiři Levy, en heeft dit jaar de grootste levende vertaalkundige onder ons, professor Efim Etkind, (ex-Leningrad, thans Paris X Nanterre) in Nederland geïntroduceerd: de van goed vertalen bezeten Etkind gaf op éen dag een gastcollege op het Seminarie Algemene Literatuurwetenschap, én een causerie voor de vertalers van NGV en VvL. - Insiders wachten onder meer nog op Holmes' pertinente en opzienbarende visie op de ‘Toekomst der Vertaalwetenschap’ in druk, waarvan hij op verzoek van ondergetekende de elementen had geschetst als gast-spreker en lid op een jaarvergadering van het NGV. En dan zijn er zijn poëzievertalingen, al twintig jaar geleden bekroond met de Nijhoff-prijs.

Men zou meer geschriften van Holmes wensen. Een van de weinige recente is zijn studie naar aanleiding van de eerste regel van Nijhoff's sonnet ‘De moeder de vrouw’. De studie begint populair, met een concessie die bij de oningewijde de zozeer gewenste verwarring teweeg brengt; met een variant op het dictum dat beurtelings aan Leonardo en aan Lincoln wordt toegeschreven: ‘you can't translate all poetry all the time’ is dan zijn aanhaken aan een populair vooroordeel weldadig gerelativeerd. En het gaat over Nijhoff's beginregel: ‘Ik ging naar Bommel om de brug te zien.’

Als dichter en als vertaler (dus toegepast close-reader; closereader die het nog moet waarmaken in een andere taal ook) neemt hij terecht een voorbeeld uit de praktijk. Daarover gaat het eerste gedeelte van zijn studie, en het is dit gedeelte dat ik hier onder de loep neem. De beschouwing over ‘The Limits of Translatability’ (deel van de titcl in het oorspronkelijk engels) wordt aanschouwelijk opgehangen aan de pogingen die Holmes volgens eigen zeggen jaren lang heeft gedaan om Nijhoff's beginregel adequaat in het engels te vertalen. Het neutraal en weten schappelijk erkennen, door een onbetwistbare pontifex maximus, dat hij nu juist strandde op de ‘Brug van Bommel’, om dàar dan een positieve studie uit op te bouwen, is typisch Holmes.

Hij somt de uiteraard afgewezen mogelijkheden op: ‘I went to Bommel to see the bridge’: afgezien van een metrum van nursery rhyme ontbreekt er gewoon een lettergreep. - Voorts, eveneens afgewezen: ‘I went to Bommel for to see the bridge’; dit is niet alleen zomaar archaïserend: de meest bekende versregel die ‘for to’ gebruikt, is het wereldomspannende lied van ‘O Susanna’ waarin de zanger naar Alabama trekt ‘my true love for to see’. Het is namelijk een stoplap, genre ‘al’ in ‘al in het groene gras’ of ‘van je’ in het hela-hola-lied. Om bij Susanna te blijven, wij zien Nijhoff al naar Alabama trekken ‘with my Bible on my knee’.

Ook om al deze connotaties dus: afgewezen. - Volgende afwijzing: ‘I went to Bommel to behold the bridge’: het zou niet alleen ridicuul-plechtig overkomen, het zou op zijn best dodelijk anticiperen juis top Nijhoff's (bijbels en verrassend) slot: de Bij bel is in onze tijd de frequentst overgebleven verzameling ‘behold's, en het mooie is nu juist dat Nijhoff vaak uitgaat van mathematische en lijnen-constructies waarvan de eenvoud (en het aanvaarden van de techniekàla Kousbroek) wel eens verrassend wil uitdraaien op eenvoudige vroomheid: we hebben ‘het parallellogram der ophaalbrug’ tot en met de wat bedenkelijke ‘knie’ van de locomotief in ‘Awater’, die dan weer peet heeft gestaan voor de wansmaak van Marsman's giraffe-lamp, auftaktje tot notabene ‘Tempel en Kruis’. Dus, ook om deze supplementaire redenen, uiteraard geen ‘behold’. - En ten slotte een poging tot herhaling louter en alleen om de mankerende lettergreep: ‘I went to Bommel, went to see the bridge’: de nadelen invalideren het hypothetische voordeel. - Aan de af te wijzen voorbeelden zou nog toe te voegen zijn ‘I went to Bommel just to see the bridge’: zo'n ‘just’ wekt verwachtingen die er nu juist niet mogen zijn. Voorts zou het hele tot nog toe onaantastbare ‘to see’ te toetsen zijn aan een te plechtig en technisch ‘to view’, wat ook euphonisch zwakker zou zijn.

Een volgend probleem dat Holmes stelt is de historische situatie, momenteel ook voor nieuwe Nederlanders niet helder: de nieuwheid van de brug in het jaar 1933. Na bijkans een halve eeuw, aldus Holmes, is niet na te gaan dat de overbrugging van de Waal aldaar een evenement was, iets nationaals als de indijking van Zeeland. Inzake ‘brug’: met London Bridge hebben we geen probleem, en dankzij Apollinaire evenmin met de onooglijke Pont Mirabeau, net zo min als met strategisch periodiek opduikende bruggen als die van Kehl en de Allenby-brug. Het probleem ligt op het vlak van langoverwogen, per slot als nationale triomfen gefêteerde bruggen zoals de Pont de Tancarville over de Seine-monding bij Le Hâvre. - Màar: zit Holmes hier niet met een verméend probleem? Na de eerste regel specifi-

* Uitgave NGV, 318 pp., niet in de handel, franco thuis na storting van f 29.- op postgiro 48 20 97 penn. NGV, Den Haag.

[p. 41]

ceert Nijhoff direct: ‘Ik zag de nieuwe brug’; en om er (ook voor het nageslacht) geen twijfel over te laten bestaan dat het géen herstelde of ver-nieuwde brug is: ‘Twee overzijden / die elkaar vroeger schenen te vermijden / worden weer buren’. - Afwijkend van Holmes, zit voor mij de crux in dat ‘weer’: ‘worden weer buren’: dit nu is een minder vaak opgeworpen probleem voor vertalers, en Holmes zou er ook zeker over gevallen zijn: de onwillekeurige imprecisie die de dichter zelf veroorzaakt. In het Nederlands, met zijn ingebouwde imprecisie en taal-indiscipline, kàn men erover heen lezen, en dat moet hier ook, maar de discipline die het Engels je oplegt eist meteen de vraag: ‘wàs er dan al eerder een brug?’ of: ‘is dat een brug over een binnen mensenheugenis gegraven kanaal?’ Ik wil hier bij Nijhoff niet schermen met mijn aforisme ‘Seule la traduction démasque un mauvais texte’, maar àls er voor mij een probleem is, is het dat ‘weer’. Voor mij is het het soort stoplap dat Holmes nu juist wenst te vermijden, en dat hem in het Engels al dwars zat in regel 1, omdat hij vertaalt in een taal die er niet om liegt.

Nijhoff trouwens, net als Achterberg, rectificeerde herhaaldelijk in zijn herdrukken: op dit punt kunnen we alleen maar gissen of hij, doordenkend, had geopteerd voor ‘hier buren’ of ‘tot buren’ inplaats van ‘weer buren’. In elk geval: de onovertroffen ‘overzijden’ staan er zo duidelijk bij als zegge Dover en Calais, de brug is gloednieuw, en Nijhoff gaat hem zien met een Bauhaus-belangstelling

Comme les doigts de la main

die, als in een waarlijk sonnet, bij de terzinen een wending krijgt en dan even verrassend als sober laat zien dat de geest die over die wateren drijft iets te maken heeft met een tijdeloos godshuis.

Hiermee wordt ook tegemoetgekomen aan Holmes' bezwaar in zijn beide voorlaatstealinea's van zijn deel 1: ‘Devertaler kan...’: Nijhoff denkt iets nieuws te gaan zien, en wordt geconfronteerd met iets wat verwijst naar eeuwigheidsbesef Het lijkt me dat deze innerlijke spannings-structuur van het gedicht sterk genoeg is om niet verloren te gaan.

Ongetwijfeld voelde Holmes zich mede daar doorgedrongen het sonnet een groter gehoor te geven. Het conscientieuze bij hem zag een sylla be ontbreken in regel 1 voorgoed Engels, en, denkik, een hollandse syllabe-teveel in regel 3, die Nijhoff's exposé ietwat op losse bouten zet. Maar Holmes' tussenliggende argumenten wegen inderdaad: hoe weet een poëzielezer elders wat Bommel is, terwijl het voor miljoenen Nederlanders een Heer is: ‘What, for instance, should the translator do with the place-name Bommel?’ De lezer, hier of elders, wordt niet geacht kenner te zijn van het lied ‘In die grote stad Zaltbommel, Bommel...’ en Bommel vind je inderdaad net zo min op kaarten als Gorkum. Dus missen wij ‘De moeder de vrouw’ in het engels.

Holmes, in een arren moede die ik niet van hem gewend ben, suggereert dan de ook door hem vermaledijde alternatieven: of de machteloze voetnoot, of, wat het wel eens wil doen, het transponeren van de brug naar een inde Engelse taal bekend land, en allicht geen Allenby -of River Kwai-brug. Toch lijkt het mij vrij simpel.

Om Bommel te situeren als lokaliteit, zelfs als stad, neme men:

I went to Bommel Town to see the bridge

Daarmee is niet alleen de ontbrekende syllabe ingevuld: ze heeft een absolute functie, en is bovendien onopvallend genoeg, juist doordat in deze klap de derde vlieg geslagen wordt: het wordt vanzelfsprekend Engels idioom. Persoonlijk geloof ik dat pas hiermee het vertalen begint, ook al bezig ik, naast mijn vadertalen Frans en Nederlands, het Engels actief schaarser, zij het passief veelvuldig. (Het begrip ‘moedertaal’ is een absurd onhoudbaar en wetenschappelijk fossieltje, behalve voor moederskindjes; dit terzijde en ter zake).

Ziehier dus mijn propositie. De openhartigheid waarmee de aanzienlijke bruggenbouwer Holmes een impasse uit zijn vertaal-praktijk openbaart en analyseert (iets wat vaker door vertalers moest gebeuren) geeft dan aanleiding tot de tweede helft van zijn exposé, dat, zoals gezegd, hier niet mijn onderwerp is. De aanleiding had een andere kunnen zijn. Héeft Holmes zich in de aanleiding vergist (blinde vlek via dood staren in één richting)? Vergissen is wenselijk, en vragen leren meer dan antwoorden.