Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2007 (nrs. 117-122)

[p. 73]

Katrien Vandenberghe over Marcel Mariën

‘Het leven mist een begin en een einde. Wij leven in de rest.’

Marcel Mariën (Antwerpen 1920 - Brussel 1993) was bijna zestig toen zijn novellenbundel Figures de poupe (Spiegelbeelden/Achterstevenbeelden) verscheen, in 1979.

Nog maar sinds kort kon hij van zijn surrealistische voortbrengselen leven. Decennialang had hij met efemere baantjes het hoofd boven water gehouden. Hij was herhaaldelijk typist, even boekhandelaar, ruim een jaar lang koksmaat op een Zweedse fruitcargo die tussen Frankrijk en de Antillen voer (na de pijnlijke breuk met ‘de vrouw die minstens tien jaar de vrouw van zijn leven was’, in 1951), een poosje nachtoppas bij een New Yorkse verlamde, zestien maanden corrector voor een Frans communistisch propagandablad in China, enzovoorts. Zijn zaakjes waren niet altijd even zuiver op de graat (zo had hij in 1942 kunstwerken aan de man gebracht die door René Magritte waren nageschilderd, en in 1953 met de broers Magritte valse bankbiljetten verspreid aan de Belgische kust).

Pas sinds Mariën in 1967 zijn eerste individuele tentoonstelling had gekregen en de binnen- en buitenlandse belangstelling voor zijn werk was gegroeid, kon hij zich voltijds op zijn eigen interesses toeleggen. Dat kwam zijn literaire en beeldende productie ten goede. Nog in hetzelfde jaar als Figures de poupe verscheen zijn overzichtswerk L'Activité surréaliste en Belgique 1924-1950, een indrukwekkende verzameling van manifesten, tijdschriftuittreksels en andere relevante documenten, met inleiding en summier commentaar.

Het surrealisme was zijn ‘dada’ - om een aforisme uit La licorne à cinq pattes (1986) op hemzelf toe te passen. Reeds op vijftienjarige leeftijd, toen hij nog leerjongen was bij een Antwerps fotograaf, was hij op een tentoonstelling diep onder de indruk geraakt van twee schilderijen van Magritte en had hij zich in het surrealisme vastgebeten. In 1937 had hij contact gezocht met Magritte, waarna de Brusselse surrealisten hem zeer snel in hun kring hadden opgenomen. In die bruisende jaren maakte hij collages, assemblages, découpages, foto's, schreef poëzie, essays, pamfletten, had contacten met Parijse surrealisten, publiceerde in 1943 de eerste monografie over Magritte, was nauw betrokken bij uitgevers- en tijdschrift-initiatieven... Belangrijk was Les Lèvres Nues, het tijdschrift dat hij in 1954 oprichtte met Paul Nougé en Jane Graverol (de vijftien jaar oudere kunstenares met wie hij toen samen was) en waarin schrijfsels en illustraties van de surrealistische ‘medeplichtigen’ aan bod kwamen, naast nietsontziende geestigheden. Les Lèvres Nues was ook de uitgeversnaam waaronder Mariën heel wat interessant surrealistisch werk publiceerde, dat zonder hem in de vergeethoek zou zijn terechtgekomen.

Twee van Mariëns spitsbroeders uit die tijd, Magritte en Nougé, waren bij de publicatie van Figures de poupe al gestorven, beiden in 1967. Met Magritte was de jarenlange vriend-

[p. 74]

schap op den duur verwaterd, en definitief verbroken nadat Mariën in 1962 aan de vooravond van een retrospectieve van Magritte in Knokke anoniem een satirisch pamflet had verspreid, Grande baisse, waarin Magritte kopieën van zijn werk in de aanbieding leek te gooien.

Met Nougé had Mariën altijd een goede band behouden. Ze hadden elkaar in kritieke omstandigheden onderdak verleend. In 1956 respectievelijk 1966 had Mariën het poëtische en theoretische werk van Nougé uitgegeven, een karwei dat zijn financiën en gezondheid had uitgeput. Na de begrafenis sloeg Mariën het café kort en klein toen de waardin de radio uitzette die net een reportage over Nougé uitzond.

Omstreeks 1979 had Mariëns persoonlijke archief, dat nu in de Albertina wordt bewaard, vast al behoorlijke proporties bereikt. Leessprokkels, invallen, schatten aan informatie over het surrealisme, privésouvenirs zoals foto's en brieven (met rubriek vrouwen, zeer meervoudig uitgesplitst) hield hij met veel zorg en orde bij... Hij had een hekel aan verveling. Toen hij werd gemobiliseerd voor de Tweede Wereldoorlog, sjouwde hij twee koffers boeken mee, die hij vrijwel integraal door strafkampen en dwangarbeid heen terug naar Antwerpen loodste. Boeken (én de zelfkant van het leven) waren zijn grote leerschool. Op zijn veertiende verslond hij tijdens zijn laatste jaar op de schoolbanken stiekem pockets uit een reeks ‘honderd meesterwerken’...

Niets was hem in de schoot geworpen. Van de ‘trieste scheppers van zijn trieste dagen’ (hij was enig kind van een Vlaamse arbeider en een Waalse naaister) herinnerde hij zich alleen een grote troosteloosheid. Nog daargelaten in hoeverre zijn sombere thuis daarin meespeelt, uit zijn memoires (Le Radeau de la Mémoire, 1983) spreekt een droef en bitter levensgevoel, terloops en en sourdine tussen de kleurrijke, treffende details. Misschien is net dat lucide gemis aan levensvreugde de reden waarom de lach in zijn werk zo moeilijk te omschrijven is: een zeer fijne, rauwe mix van cynisme, sadisme, heel veel ironie, en al dan niet zwarte humor. Hoe dan ook, Marcel Mariën heeft zich net als de andere Brusselse surrealisten ‘niet voortgeplant’.

Er is weleens gezegd dat Mariën de grenzen tussen kunstvormen ophief. Het woord bekleedt bijvoorbeeld een prominente plaats in zijn beeldende creaties. Zijn veelzijdige werk vertoont nog andere vaste kenmerken. Vooral de inventiviteit springt in het oog: haast altijd draait het om een verrassende vondst. Mariën haalt dagelijkse voorwerpen uit hun context, speelt met allusies op bestaande kunst, en houdt van contrast en paradox. Het gaat hem om het effect, de aanzet tot nadenken, niet om schoonheid op zich. Opvallend is ook zijn vrijheid van toon. Hoewel hij zich timide noemde, ontbrak het hem allerminst aan durf. Het slot van zijn woordje tot het publiek van zijn film L'imitation du cinéma, de persiflage op het christendom waarmee hij in 1959 schandaal verwekte, zegt genoeg:

[p. 75]

‘Het is mij vergund u een film te tonen die gemaakt is met volledig voorbijgaan van het publiek, zijn instemming, zijn goedkeuring.’ Met dezelfde onbevangen directheid besteedde hij in zijn werk steeds meer aandacht aan vrouwelijk naakt en erotiek. Zo publiceerde hij in 1985 het fotografische werk La femme entrouverte, en exposeerde hij in 1988 kunstig verknipte en ingewerkte fotocollages onder de titel Pornographie pour tous.

Marcel Mariën was een illusieloze survivor. Op zesentwintigjarige leeftijd beantwoordde hij voor een surrealistisch tijdschrift de enquêtevraag ‘wat wenst u het hardst?’ als volgt: ‘Wensen: dat woord lijkt me een vertrouwen in de buitenwereld te onderstellen dat ik niet meer heb.’ Tijdens zijn laatste levensdagen krabbelde hij in zijn agenda neer: ‘Het is absoluut geen verdienste om wat dan ook te worden.’ Zijn naasten hebben dat zinnetje op zijn grafzerk laten beitelen.