Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2005 (nrs. 109-112)

[p. 60]

Kees Fens
Erasmus

Engeland moge hem hebben gevormd, maar hij had een geest die al jaren op ontplooiing wachtte. Hij kwam hier in 1499, wat schuw, in de schaduw van de meester, zoals Horatius zegt, de meester die zijn leerling was: Lord Mountjoy. Die bracht hem in mijn huis. Als de legende de schoonste leugen is, is het waar dat wij elkaar niet kenden, maar onmiddellijk herkenden: ‘U moet More zijn en niemand anders’, ‘U moet Erasmus zijn of de duivel.’ Hij zweeg die eerste avond veel, maar zijn stiltes gaven ongekende wijsheid te vermoeden. Zijn geest was als een gesloten doos met kostbare stenen, zoals Terentius gezegd zou hebben. De volgende weken werden ze zichtbaar: zijn belezenheid, zijn taal, die van zijn moeder Roma, zijn spot als spel, die lusus naturae. Het gordijn van de nacht leek van zijn geest te worden getrokken en daar straalde de morgenstond. Zelf heeft hij aan Faustus Andrelinus, die hij achter had gelaten in Parijs waar, naar zijn zeggen, alle hoofden zich fronsten van rimpelige geleerdheid, geschreven: ‘De Erasmus die jij hebt gekend, is nu welhaast een sportman geworden, niet de slechtste ruiter en een vaardige hoveling, hij kan een beleefde buiging maken, gratievol glimlachen, en dat alles ondanks zichzelf.’ De dubbelheid van zijn geest, die Janus hem zou hebben benijd, toont zich hier in haar fraaiste staat.

Erasmus is nooit jong geweest; hij was een puer senex: hij was tot de wijsheid van de ouderdom gerijpt in enkele jaren. Naast hem voelde ik mij het kind dat bij Augustinus de zee in een emmer tracht te scheppen: roekeloos en lichtzinnig. Hij had de scherpste geest die ik in Europa heb gekend; alle geest had zich zichtbaar toegespitst in zijn gezicht, dat smalend leek met de smalle mond, maar lieflijk bleek wanneer die mond zich opende. Nog scherper werd zijn geest geslepen door de voortreffelijke John Colet uit Oxford. Die liet hem de verschraaldheid, dorheid en levenloosheid van de theologie der scholastici zien, een theologie die al lang niet meer de meesteres, maar eerder de sloof van het denken was. Die dienstmaagd zou hij onsterfelijk belachelijk maken in zijn De lof der Zotheid, dat hij bij een kort bezoek aan ons eiland, in de lente van 1511, in mijn huis heeft geschreven. Vanuit Parijs heeft hij de wonderlijke werking van zijn grote geest in een brief aan mij beschreven. Nederigheid verbiedt mij niet uit de brief te

[p. 61]

citeren, waarmee ik graag de geprezene, in de woorden van Seneca, zichzelf in zijn eigen woorden beter laat prijzen dan ikzelf vermag:

‘Toen ik dezer dagen uit Italië naar Engeland afreisde, wilde ik, om de tijd te paard doorgebracht niet te verdoen met geklets waar geen muze aan te pas kwam, wat nadenken over onze gezamenlijke studies en mij vermeien in de herinnering aan de fijne en geleerde vrienden die ik hier had achtergelaten. De eerste die mij voor de geest kwam was jij, More, want tijdens mijn afwezigheid genoot ik van de herinneringen aan jou evenzeer als van de omgang met jou toen we bij elkaar waren. Ik mag sterven als mij ooit in het leven iets prettigers is overkomen.’

Mijn naam, die zich niet meer laat vermeerderen en eerder vermindering verdient, speelde hem het Griekse ‘moria’, dwaasheid, door de geest, waarmee hij mij de eer gaf de zot te zijn die de wijsheid meedraagt. In korte tijd - zijn pen had de snelheid van zijn denken, in de wedloop tussen de twee is er nooit een overwinnaar geweest - was het boek voltooid, terwijl hij, naar eigen zeggen, te ziek was voor het hogere denken! Zijn niersteen moet wel de steen der wijzen zijn geweest. In gezonde staat kan hij zichzelf in elk geval niet overtreffen. Het gerucht gaat als een brand zegt Vergilius. De hypocriet laakt waarvan hij heeft genoten, staat bij Lucianus (die ik geleid door de geest van Erasmus met hem heb vertaald). Overal werd Erasmus' boek na verschijnen in het geheim genoten, maar openlijk afgewezen. De dommen kunnen de wijsheid van de spot niet zien, de liefde niet onder de hekeling, het spiegelbeeld niet in de karikatuur.

Zijn spot met luie monniken, met de theologen en met de scherpslijperij van hun leerstelsels werd als een aanval op het geloof en de kerk gezien, alsof de hekeling van ongedierte een verwijt aan de Schepper is. Wie hem beschuldigen, kennen zijn diepgaande geloof niet; zij zijn niet bij machte het te kennen: het is welhaast verborgen in hem. Hij is eerder een christen van de rede dan van het hart, van de geleerdheid - en welke - dan van de vroomheid. Maar in de bisschop John Fischer bewonderde hij niet alleen diens geleerdheid, maar doorzag hij ook, met de ogen van het geloof, diens heiligheid. Als de ijver voor God iemand heeft verteerd, dan is hij het. Hij nam de grootste en drukste geleerde uit de Kerk als voorbeeld: Hiëronymus, wiens werken hij opnieuw vereeuwigde in de uitgave ervan. In zijn uitgave van het Nieuwe Testament in het Grieks wedijverde hij met de grote schriftgeleerde, en hij verloor niet van hem. Hij moge enkelen hier als de grootsten in de twee talen hebben beschouwd, hij was snel hun gelijke en overtrof hen later. Zeker in de veelheid van zijn geschriften. Hij deelt zijn weten uit, voor de kerk, voor de roem van de letteren, voor zijn vrienden (die hij vele heeft, uitmuntende geesten allen; het grote trekt het grote aan). Hij heeft gehandeld naar de woorden van Persius: ‘Je weten is niets, als een ander niet weet dat je het weet.’ Ook de vaten der wijsheid moeten gebroken worden.

[p. 62]

1516, het gloeit nog na in mijn herinnering, was een wondermooi jaar. In februari droeg Erasmus zijn Griekse editie van het Nieuwe Testament op aan paus Leo; hij aanvaardde opdracht en boek. Koning Karel van Castilië, een puer senex als Erasmus kreeg in maart De vorming van de christelijke vorst in opdracht; in april had hij het eerste deel van zijn wonderbaarlijke Hiëronymus- editie klaar; hij droeg het op aan de meest genereuze en meest bezorgde van zijn Engelse weldoeners, de aartsbisschop Warham van Canterbury. Het jaar stroomde door als een gouden rivier van woorden en hij leek in alles Cicero's woorden te logenstraffen: ‘De tijd zal u eerder ontbreken dan de woorden.’

Hadden wij deze grootste geest van zijn tijd in Engeland kunnen houden, en zo het vasteland ons kunnen laten benijden! Zijn wensen waren eenvoudig: hij versmaadde overdaad, in uiterlijkheden, in eten en drinken. Alleen de letteren konden niet talrijk genoeg zijn. Hij wilde een eigen huis, vochten tochtvrij (overal voelde hij het klimaat van de Lage Landen dat hij verachtte), Griekse wijn of Bourgondische, zo hoefde hij het bier van onze streken niet te drinken; veel warme kleding, een bediende die zijn salade kon maken, een drukker die onder zijn leiding kon werken. Het was genoeg geweest om de Royal Library en de Royal Press van Londen met Erasmus het centrum van de geleerde wereld te hebben gemaakt en Hendrik een plaats te hebben gegeven naast Augustus en Karel de Grote als grote patroon der letteren.

Het is niet gebeurd, hij vertrok eind april 1517 uit Engeland - twee maal hebben wij afscheid genomen - het land werd leeg en donker, geen ster, maar een sterrenhemel had ons verlaten. Ik heb hem nooit meer teruggezien. Sindsdien leef ik zonder schaduw bij afwezigheid van zijn licht en zwijg ik bij gebrek aan een gesprekspartner die betere woorden uit mijn mond toverde dan ik zelf kon voortbrengen. Hij reed op het vasteland de duisternis tegemoet. De Engelse geest maakte plaats voor het Duitse vlees van de verachtelijke monnik Luther, die ik bestreden heb met de scherpste taal die God mij ingaf. Mijn beste vriend Erasmus schipperde met de nieuwe leer. De aarzelaar die hij was werd scherp zichtbaar. Ik heb hem vele malen dat aandoenlijke kleine hoofd zien schudden bij rechtstreekse woorden uit mijn mond. Hij luisterde, maar wikte en woog daarbij tegelijk. Tot hij de balans van het niet-weten had gevonden. Hij verachtte polemiek, strijd. De vredige stilte van de studeerkamer droeg hij altijd om zich heen. Als hij bij al zijn grootheid een schitterend tekort had dan was het zijn afkeer van gestoord te worden, in zijn gedachten, in zijn werk, in zijn levenswijze. Hij moge met pauselijke toestemming het klooster hebben verlaten, hij is altijd regulier gebleven!

Zijn doel, de terugkeer naar de kerk van de Vaders, heeft hij nog niet bereikt. Hij zal, het doet mij pijn de woorden neer te schrijven, men snijdt niet

[p. 63]

graag ook in eigen verwachtingen, er nooit naar terug kunnen gaan. Wat zou hij verwelkomd zijn door Augustinus, Ambrosius, Gregorius en natuurlijk Hiëronymus, als de vijfde kerkvader, want hun geestgelijke. In het dispuut zou hij hun gelijke zijn, na enige tijd dan, want, als hier in Engeland, zijn geest lijkt eerst traag te werken in dat onvergetelijke hoofd, maar dan vloeit zijn Latijn als de Tiber in de lente, naar de woorden van Ovidius. Hoe had ik die schitterende terugkeer gezien van deze grote geleerde voor wie ik graag de woorden tot Hiëronymus in zijn slaap gesproken zou willen variëren, zo een verwijt tot een lofprijzing makend: ‘Ciceronianus es ét Christianus.’

Mijn taal begint te schrompelen, zij verliest haar jeugd. Ik heb mijn Erasmus mij zo scherp voor de geest geroepen, dat ik me steeds meer zijn mindere ga voelen. De hele dag hoor ik om mij heen zijn schitterende taal, dat Latijn dat hij, na Cicero, weer voor het eerst heeft geschreven, de herfst tot lente makend, in de woorden van Horatius. En alle lofwoorden die ik over hem heb geschreven, vergrijzen door de jeugdige kracht van zijn onsterfelijk licht. Ik herinner mij de laudatio die hij op 6 januari 1504 uitsprak aan het hof te Brussel, in aanwezigheid van Philips die hij in de schitterendste taal zo prees dat in het licht van zijn lof de gestalte van de vorst voor het eerst zichtbaar werd. In die taal verdient hij zelf geprezen te worden. Ik bezit die niet. Maar mijn tekort kan een bewijs zijn van zijn grootheid en zo worden mijn eenvoudige woorden toch een waardige lofzang op mijn geleerde vriend, nu verdwenen uit mijn blik. Maar ik zal hem terugzien wanneer wij beiden opgenomen zijn in het eeuwig licht dat hem bij al zijn werk, denken, schrijven heeft geleid. Ik zou er na zijn dood meteen mijn leven voor willen geven.