Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 2000 (nrs. 89-92)

[p. 183]

K. Michel
Het schandaal van de poëzie volgens de Roder

Onlangs werd ter gelegenheid van het literatuurfestival De Wintertuin een essay van J.H. de Roder uitgegeven in de vorm van een brochure. Een mooi initiatief om een festival luister bij te zetten met een publicatie die Het schandaal van de poëzie als titel draagt. Het boekje heeft een geringe omvang (30 pagina's) maar er wordt verbazingwekkend veel overhoop gehaald. In kort bestek passeren allerlei zaken de revue, variërend van slaapliedjes tot Vedische rituelen tot Latijns-Amerikaanse muziek. Het is een sympathiek soort luchtfietserij die ambitieus is maar gespeend van kapsones. Kort samengevat bekritiseert De Roder een poëziebenadering die de neiging heeft om de poëzie te beschouwen als een bijzondere vorm van kennis, die de poëzie te cognitief waardeert, een benadering die te veel gefixeerd is op interpretatie. Hij daarentegen houdt een pleidooi voor een benadering waarin veel meer gewicht wordt toegekend aan aspecten als het ritme en het rituele in de poëzie en aan de leeservaring als scheppend moment.

Het schandaal waarvan sprake is in de titel, verwijst naar een opmerking van de taaltheoreticus Culler die schreef: ‘It is the scandal of poetry that “contingent” features of sound and rhythm systematically infect and affect thought.’ Terecht levert De Roder kritiek op deze klacht dat poëzie zich bedient van de suggestieve kracht van klanken en ritmes (en zich daarmee onttrekt aan een louter rationele wijze van communiceren) want dat is nu juist waarom het lezen van poëzie zo'n rijke ervaring kan zijn. In zijn pleidooi tegen deze droogstoppelige poëziebenadering schiet De Roder echter op sommige punten door. Dat is vooral het geval in zijn beschouwingen over het ritme en het ritueel. Juist omdat hij zich wil afzetten tegen de theoretici die sterk op betekenis gefixeerd zijn, zet hij zijn hakken te strak in het zand en definieert het ritme als betekenisloos om die kwalificatie vervolgens als een soort geuzennaam te hanteren. Nu weet ik niet of het ritme van een gedicht even betekenisvol is als de semantische inhoud, maar het lijkt mij schromelijk overdreven om te stellen dat het ritme betekenisloos is. Het maakt toch een groot verschil of een gedicht een stotend ritme heeft of een gejaagd ritme of een loom wiegend ritme. (Wat zou bijvoorbeeld het gedicht van Gorter dat begint

[p. 184]

met ‘toen bliezen de poortwachters op gouden horens’ wat zou dat zijn zonder die prachtige slotregel waarin het ritme versnelt als in een eindsprint en de woorden bijna over elkaar buitelend door het lint gaan: ‘lachende laagt ge, over het veld, handblanke, blanktande, trantele koningin’.) Mijns inziens verabsoluteert De Roder een tegenstelling tussen het ritme en de semantiek die in werkelijkheid niet zo zwartwit bestaat; volgens mij bestaan er allerlei grijze gradaties van betekenisvol- en loosheid (of je dat nu leuk vindt of niet; er valt in ieder geval mee te werken).

In zijn beschouwing over het rituele in de poëzie steunt De Roder hoofdzakelijk op de bevindingen van de filosoof Staal die uitgebreid onderzoek heeft gedaan naar de Vedische rituelen. Diens conclusie dat deze rituelen geen zin, doel of doelstelling hebben (in tegenstelling tot Westerse rituelen als bijvoorbeeld de eucharistieviering) geeft De Roder de mogelijkheid om (op onnavolgbare wijze) uit te komen bij een beschrijving van het rituele aspect van poëzie als een zuivere ritmische klankhandeling die slechts omwille van zichzelf wordt uitgevoerd. Hij denkt daarbij aan het eindeloos hardop herhalen van een tekst, als ik het goed begrepen heb. Jammer genoeg is ook in zijn behandeling van het ritueel sprake van een verabsolutering van tegenstellingen. De Roder negeert de rituelen die een doel hebben (zoals het bezweren van iets) en richt zich alleen op de rituelen waarin het zuivere spel van de regels wordt uitgevoerd. Die zuivere rituelen plaatst hij in een oppositie tot handelingen die een nut hebben. Daarbij valt hij geleerden aan die het ontstaan van taal verklaren vanuit een Darwiniaanse optiek en die taalhandelingen beschouwen als een vorm van adaptief gedrag.

Waarom De Roder zulke gechargeerde definities van ritme en ritueel hanteert, wordt duidelijk aan het einde van zijn betoog waar hij een en ander in elkaar laat grijpen: ‘Ik denk dat we met het idee van geritmiseerde klankreeksen, van het type dat in mantra's te vinden is, opgevat als rituele handeling, dicht in de buurt van een verklaring zijn gekomen (...). De ritmische laag is dat aspect van poëzie dat evenals syntaxis betekenisloos is, terwijl beide zijn terug te voeren op dezelfde structurele regels van het ritueel. Misschien maakt ritme zelfs de betekenisloosheid van syntaxis ervaarbaar. Met andere woorden: ritme in poëzie is zuivere handeling. Mijn stelling dat poëzie neigt tot betekenisloosheid kan dus nu worden begrepen met de constatering dat de zuivere handeling van het ritueel werkzaam is in de beleving van poëzie.’

In zijn essay valt De Roder een bepaald soort academische poëzielezers aan die een veel te cognitieve benadering van poëzie voorstaan. Hij vraagt aandacht voor door hen veronachtzaamde aspecten als ritme, ritueel klankspel en leeservaring, voor die zaken die het betoverende van poëzie uitmaken; hij neemt als het ware de poëzie in bescherming tegen

[p. 185]

de Cullers. Maar aan bovenstaand citaat kun je ook aflezen dat de ideeën van zijn opponenten hem parten spelen; in zijn poging hen op eigen terrein te woord te staan heeft hij een aantal academische gedragsregels overgenomen die zijn betoog soms nodeloos gecompliceerd maken en die zijn formuleringen met veel te grote claims opzadelen. Dat is jammer maar geen ramp. In de flaptekst wordt gesproken van ‘een eerste aanzet’, wat het essay in een mooi perspectief plaatst; er staat bovendien dat in de loop van dit jaar een essaybundel zal verschijnen. Wordt vervolgd.