Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1999 (nrs. 85-88)

[p. 55]

Thijs Hendriks
Over Varlam Sjalamov

Varlam Sjalamov bracht zeventien jaar als dwangarbeider door in de goelag-kampen van Kolyma, het meest noordoostelijk gelegen deel van Siberië. Kolyma is een gebied met de laagste temperaturen van het noordelijk halfrond. Het gebied is zo desolaat en geïsoleerd dat er in 1927 niet meer dan 7580 mensen woonden, op een oppervlakte vier tot vijf keer zo groot als Frankrijk.

Kolyma is niet alleen een desolaat gebied, het was ook één groot concentratiekamp. Zoals Auschwitz synoniem is geworden met de nazistische vernietigingskampen, zo is Kolyma voor de Russen het archetype van het sinistere systeem waarmee Stalin een eind maakte aan het leven van zovelen door honger, kou en uitputting, zo stelt de historicus Robert Conquest in zijn boek over de kampen in Kolyma. Onder Stalin veranderde Kolyma in een enorm werkkamp, waar de gevangenen in goud- en kolenmijnen werden tewerkgesteld.

De kampen in Kolyma waren een rechtstreeks gevolg van de politiek van industrialisatie onder Stalin. Deze bleek te duur zodat de regering voortdurend met een gebrek aan geld kampte. Om toch aan valuta te komen zag men zich genoodzaakt de bodemschatten in Kolyma te exploiteren. Een probleem was dat de arbeiders die hiervoor nodig zouden zijn te duur waren, en bovendien, wie wilde er in dergelijke barre omstandigheden werken? De regering zag de oplossing voor dit probleem in het gedwongen tewerkstellen van gevangenen. ‘Een trein gevangenen is gewoon de eenvoudigste manier om het harde, nieuwe land te bevolken,’ merkt Sjalamov bitter op in het verhaal Grisjka Logoens thermometer.

In 1930 begonnen de eerste grote projecten in Kolyma, waarvoor de dwangarbeiders werden ‘gerecruteerd’ uit de boeren, die massaal gearresteerd waren tijdens de terreur van de gedwongen collectivisatie. In december 1931 werd Dalstroj opgericht, het Centraal Directoraat voor de ontwikkeling van het Hoge Noorden. Deze maatschappij was verantwoordelijk voor alle projecten van dwangarbeid in het noordoosten van Siberië, en stond van 1932 tot 1937 onder leiding van Reingold Berzin. In die periode schijnen de omstandigheden nog draaglijk geweest te

[p. 56]

zijn; de werknormen waren te vervullen, de gevangenen kregen voldoende voedsel en kleding, en konden bovendien, als ze hard genoeg werkten, in aanmerking komen voor strafvermindering. In 1936 begonnen de grote zuiveringen en barstte er een tweede golf van terreur los. Talloze mensen werden opgepakt en geëxecuteerd of naar werkkampen gestuurd. De ontwikkelingen in de kampen verliepen parallel aan die in de maatschappij; Berzin werd gearresteerd en op beschuldiging van spionage voor Japan geëxecuteerd. Hij werd opgevolgd door K.A. Pavlov, die via zijn assistent majoor Garanin een campagne van, zelfs voor nkvd-begrippen, buitensporige terreur, martelingen en executies lanceerde. Bovendien werden onder hun bestuur de voedselrantsoenen zo drastisch verlaagd dat de meeste gevangenen niet zouden kunnen overleven; ook de kledingrantsoenen waren volstrekt ontoereikend om bescherming te bieden tegen het extreme klimaat.

Talloze gevangenen stierven als gevolg van de honger en het loodzware werk. Aan hun dood lag een weldoordacht plan ten grondslag om de laatste krachten uit een gevangene te persen in ruil voor een beetje goud; om hem nog harder te laten werken, werd het voedselrantsoen afhankelijk gemaakt van de geleverde arbeidsprestatie. Dat alles én ‘de zestienurige werkdagen zonder pauzes, de versleten kleding, het overnachten in een kapotte zeildoekse tent bij temperaturen van -60°C, de mishandelingen door de voormannen, de bewakers en de criminelen veranderden een gezonde jonge man in een periode van twintig tot dertig dagen in een dochodjaga [kamptaal voor een totaal verzwakt mens]’, schrijft Sjalamov in De Tataarse mullah en de frisse buitenlucht.

Varlam Tichonovitsj Sjalamov werd op 18 juni 1907 geboren in Vologda. Zijn vader was een geestelijke, zijn moeder lerares. Al op jonge leeftijd ontwikkelde hij een belangstelling voor literatuur en schreef hij gedichten en proza. Toen hij in 1923 voor zijn eindexamen geslaagd was, verhuisde Sjalamov naar Moskou om rechten te gaan studeren. De toegang tot de universiteit werd hem echter ontzegd vanwege het beroep van zijn vader. Om in zijn levensonderhoud te voorzien ging hij in een leerfabriek werken. Dankzij een liberalisering van de onderwijswet werd hij in 1926 alsnog tot de universiteit toegelaten.

Sjalamov was geen lid van de partij, maar was wel actief betrokken bij de politieke oppositie. Op 19 februari 1929 werd hij gearresteerd in een van de illegale drukkerijtjes van de Moskouse universiteit. Hij werd veroordeeld tot drie jaar concentratiekamp in Visjera (Noord-Oeral) wegens het verspreiden van het Testament van Lenin, waarin deze zijn bedenkingen uitsprak over Stalin als opvolger. Na zijn vrijlating keerde

[p. 57]

Sjalamov terug naar Moskou en werkte daar als journalist en schrijver. Enkele van zijn verhalen werden in tijdschriften gepubliceerd.

In 1937, toen de zuiveringen op grote schaal begonnen waren, werd Sjalamov opnieuw gearresteerd. Op basis van het beruchte artikel 58 van het wetboek van strafrecht werd hij wegens contra-revolutionaire Trotskistische activiteiten (krtd) tot vijf jaar dwangarbeid in Kolyma veroordeeld. In het uiterste noordoosten van Siberië verbleef Sjalamov in verschillende kampen: vanaf augustus 1937 werkte hij in de goudmijn De Partizaan, waar hij de terreur onder Pavlov en Garanin meemaakte. Eind 1938 werd hij gearresteerd op verdenking van deelname aan een samenzwering en naar Magadan overgebracht. Door een merkwaardig toeval ontkwam hij aan een hernieuwde aanklacht: aan de vooravond van het proces werd de commandant zelf gearresteerd en iedereen die op zijn bevel gearresteerd was, werd van verdere rechtsvervolging ontslagen. Sjalamov werd overgeplaatst naar het doorgangskamp van Magadan, waar op dat moment mensen werden ondergebracht omdat er een tyfus-epidemie heerste. Hierna werkte hij in verschillende kolenmijnen.

In januari 1942 had Sjalamov zijn straf erop zitten, maar hij werd niet vrijgelaten, wat bijna alle mensen overkwam die veroordeeld waren wegens krtd. In oktober van dat jaar kreeg hij te horen dat zijn straf verlengd was ‘tot het einde van de oorlog’ of ‘tot nader order’. Om toch een formele basis te verkrijgen voor zijn strafverlenging werd Sjalamov in 1943 aangegeven door twee medegevangenen. Hij werd beschuldigd van ‘het prijzen van de wapens van de Duitsers’; ook zou hij beweerd hebben dat de Nobelprijswinnaar Boenin een klassieker van de Russische literatuur was. Voor deze uitspraken werd hij tot nog eens tien jaar kamp veroordeeld.

Daarna verslechterde Sjalamovs toestand; uitgeput door het kamp balanceerde hij op de rand van de dood. De vele ziekenhuisopnamen en vooral de mogelijkheid om een verplegerscursus te volgen, redden zijn leven.

Toen hij in 1951 werd vrijgelaten uit het kamp, moest hij nog twee jaar in Kolyma blijven; en ook daarna zou het nog tot 1956 duren voordat hij gerehabiliteerd werd en naar Moskou terug mocht.

Sjalamov begon met het schrijven van de Kolyma-verhalen toen hij nog in ballingschap leefde. Hij heeft verschillende malen tevergeefs geprobeerd om in de Sovjetunie een uitgeverij voor de verhalen te vinden. Wel werden er in de loop der jaren af en toe een paar verhalen gedrukt in Russische emigrantentijdschriften in het Westen. In 1967 verschenen er 26 verhalen in een Duitse vertaling, maar zelfs de naam van de auteur werd verkeerd gespeld. Pas in 1978 verscheen er bij de Londense

[p. 58]

uitgeverij Overseas Publications Interchange een eerste Russische uitgave van een groot deel van de verhalen.

Uit brieven blijkt dat Sjalamov er vooral veel aan gelegen was om de Kolyma-verhalen in zijn vaderland gepubliceerd te krijgen; in buitenlandse uitgaven was hij minder geïnteresseerd. Pas in 1989 verschenen, postuum, de Kolyma-verhalen voor het eerst in boekvorm in de Sovjetunie. De laatste jaren van zijn leven sleet Sjalamov blind en doof in een tehuis in Moskou. Hij stierf op 17 januari 1982.

Sjalamov koos voor een andere benadering van het kampthema dan Solzjenitsyn, die de kampen vanuit een meer politiek-historisch oogpunt beschreef. De Kolyma-verhalen zijn in de eerste plaats het artistieke onderzoek van een gruwelijk thema. In de Kolyma-verhalen staat ‘de beschrijving van de nieuwe psychologische wetmatigheden in het gedrag van de mens’ centraal, zo schrijft Sjalamov. Hij ‘onderzocht’ de psyche van de mens die door barbaarse omstandigheden is verlaagd tot het niveau van een dier. Hoe schrijf je over een wereld waarin alle menselijke waarden hun betekenis verloren hebben? Hoe schrijf je over een mens die al zijn menselijkheid en zelfrespect heeft verloren? Wat is de rol van de schrijver? Hebben de concepten van de klassieke Russische literatuur ook nu nog geldigheid? Dat waren de vragen die hem bezighielden, en Sjalamov meende dat voor zijn verhalen een nieuw genre nodig was. Hij zette zich af tegen de klassieke Russische literatuur, die, zo meende hij, ondanks de humanistische ideeën en de morele waarden die zij verkondigde, de gruwelijke gebeurtenissen van de twintigste eeuw niet heeft kunnen voorkomen. Sjalamov pleitte voor een prozavorm die verwant is aan het document. Niet fictieve verhalen en personen, maar juist de authenticiteit van het beschrevene komt tegemoet aan de behoeften van de moderne lezer, zo meende hij. Niet alleen vorm en inhoud moesten eraan geloven. Ook aan de auteur van het nieuwe proza werden nieuwe eisen gesteld; ‘alleen degene die deze buitengewone ervaring, deze uitzonderlijke morele situatie heeft meegemaakt heeft het recht haar onder woorden te brengen’.

Kenmerkend voor het nieuwe proza is het afzien van beschrijvingen van landschappen of personages en het ontbreken van klassieke sujet-ontwikkelingen. Pathos wordt vermeden en er worden geen expliciete conclusies of waardeoordelen uit het beschrevene getrokken. De verteller van de Kolyma-verhalen is ongewoon passief en laat zijn stem nauwelijks horen; hij geeft geen visie op het gebeurtenissen, noch geeft hij morele statements. De verteller valt voornamelijk op door zijn taalgebruik, dat niet in overeenstemming lijkt te zijn met dat van de gevangenen (Sjalamov benadrukte dat het taalgebruik in de kampen bijzonder

[p. 59]

arm was). In vele zinnen is zowel de schrijver als de gevangene aanwezig; de taal is van de schrijver, de gedachten en de kijk op dingen daarentegen zijn die van een gevangene.

Toch is de verteller in de Kolyma-verhalen van groot belang; het standpunt, het perspectief van waaruit de verhalen verteld worden, past bij de beperkte leef- en gedachtenwereld van de gevangenen. De verteller verplaatst zich in het perspectief van het personage en vanuit dit perspectief beschrijft hij de gebeurtenissen. Deze vermenging van perspectieven verkleint de afstand tot de gebeurtenissen zodat de lezer met de personages meevoelt. Tegelijkertijd werpt het samenvallen van verteller en personage ook een licht op de schrijver zelf; het maakt voelbaar dat hij zwaar getraumatiseerd is. Ondanks de door de tijd ontstane afstand tot de gebeurtenissen en de mogelijkheid om door reflectie en ironie boven de personages te staan, verliest de verteller bij het navertellen de psychologische afstand, en daardoor ook zichzelf, en lijkt in de gebeurtenissen op te gaan. Zinnen als ‘Ik wilde mijn leven redden door zelfmoord te plegen’ (Regen) en het gebruik van het woord ‘hier’ (‘“een tak brandhout” zoals ze hier zeggen’: Vaska Denisov, de varkensdief) lijken erop te wijzen dat de verteller zich nog niet heeft losgemaakt van zijn verleden.

Juist deze psychologische nabijheid is de uitdrukking van het door Sjalamov in zijn prozatheorie geëiste streven naar waarheidsgetrouwheid. In dit opzicht zijn de Kolyma-verhalen een zeer persoonlijk verslag van de kampen. Die persoonlijke betrokkenheid staat in schril contrast met de emotieloze, onpersoonlijke toon waarop de verhalen worden verteld. Sjalamov schrijft zakelijk, de zinnen zijn van alle franje ontdaan; omgangstaal, poëtische wendingen en hoogdravende stijl komen zelden voor, net zomin als het gebruik van epitheta. Sjalamovs taalgebruik kan gezien worden als een poging om de zeer arme leef- en denkwereld van de gevangenen recht te doen. In het verhaal Grisjka Logoens thermometer moet een gevangene een verzoekschrift voor een voorman schrijven. Hij slaagt er echter niet in de juiste toon te vinden, ‘omdat daar waar de begeesterende adjectieven bewaard worden, daar was niets dan wrok’.

Tot slot een opmerking over een wezenlijk kenmerk van de Kolyma-verhalen: de laatste zin. Deze heeft een enorme impact en plaatst de beschreven gebeurtenissen in een totaal ander daglicht. Het is een zin die meestal rustig van toon is. Het schokeffect wordt juist veroorzaakt door het contrast tussen de zakelijke vorm ervan en de voorafgaande gebeurtenissen. Vele verhalen eindigen met de onverwacht onverschillige reactie van een personage op de voor een buitenstaander gruwelijke gebeurtenissen. Zoals in het verhaal Individuele opdracht, waarin de door hon-

[p. 60]

ger en loodzwaar werk verzwakte Doegajev bij wijze van test in zijn eentje een bepaalde hoeveelheid werk moet verrichten. Doegajev weet niet dat het niet halen van de norm gelijkstaat aan sabotage en derhalve bestraft wordt met executie. Maar die executie wordt alleen maar gesuggereerd; pas aan het einde van het verhaal begrijpt de lezer, tegelijk met het slachtoffer, wat er aan de hand is: ‘En toen Doegajev begreep wat er te gebeuren stond, vond hij het jammer dat hij voor niks had gewerkt, dat hij zich vandaag, op zijn laatste dag voor niks had uitgesloofd’. De gruwelijke gebeurtenissen worden door de reacties van de personages als iets voor het kampleven normaals en vanzelfsprekends voorgesteld. In Grisjka Logoens thermometer blijft het verwachte commentaar uit; als de hoofdpersoon voor het eerst wordt geslagen, is het enige wat hem opvalt dat hij geen pijn voelt. Geen enkele emotie over het aangedane onrecht, alleen de constatering dat het geen pijn doet. Het zijn eigenlijk reacties van mensen die al gestorven zijn; ze beschikken niet meer over normale menselijke gevoelens als angst of pijn.

Het meest aangrijpende van de Kolyma-verhalen zijn waarschijnlijk niet de gruwelijke gebeurtenissen of de wreedheden van de bewakers en de criminelen, maar de beschrijvingen van de mensen die in de hel van Kolyma moesten leven en hun reacties op de hen omringende omstandigheden en gebeurtenissen, ‘...de Verhalen tonen individuen in een extreme situatie die nog geen enkele schrijver heeft beschreven: die van de mens aan de grenzen van het menselijke. En mijn proza legt dat laatste beetje menselijkheid vast dat er in de mens in die toestand overblijft,’ schrijft Sjalamov in een brief aan I.P. Sirotinskaja. Wat er in de mens in Kolyma aan menselijkheid overblijft is een bijna dierlijk instinct. Een instinct dat er slechts op gericht is om koste wat het kost te voorzien in de meest primaire levensbehoeften: eten, warmte en rust. Dat is het enige waar de wereld van Sjalamovs helden om draait.

Hoever men bereid was te gaan om in deze behoeften te voorzien blijkt uit het verhaal Een zakenman. Kolja Roetsjkin is bereid zijn hand op te blazen om in het ziekenhuis te komen zodat hij, al is het maar voor even, niet hoeft te werken. Niet deze daad van vrijwillige zelfverminking, hoewel al gruwelijk genoeg, maar juist Kolja's reactie hierop is wat het meest shockeert; hij beschouwt het verlies van zijn hand als een geluk; nu hoeft hij niet meer in de mijnen te werken. En dat is voor Kolja geen daad van cynisme; het zijn juist de omstandigheden die cynisch zijn. In de kampen van Kolyma werd zelfverminking gezien als een daad tot zelfbehoud: ‘Ik dacht mijn leven te redden door mijn been te breken’ - schrijft Sjalamov in Regen. En het was zelfs meer dan dat; in de optiek van een gevangene was zelfverminking ‘een schitterend voornemen, een daad van een hoog esthetisch gehalte’.