Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1999 (nrs. 85-88)

[p. 158]

Hans Ree
Professor Mmaa's lecture
Een leergang in fatsoen

Aan het eind van het boek Professor Mmaa's Lecture wordt aangegeven dat het geschreven is in 1942 en 1943 in Voiron, in Schotland en in Londen. Hoe kwam Stefan Themerson daar eigenlijk terecht in de oorlogsjaren? Ik heb het idee dat ik hem goed ken doordat ik bijna al zijn boeken heb gelezen, maar nu besef ik dat ik nauwelijks biografische gegevens van hem heb. Voor de oorlog bekend in Polen als maker van avant-gardistische films, samen met zijn vrouw Franciszka. Later schrijver in Engeland. Veel meer weet ik niet.

Laat ik eens wat naslagwerken raadplegen. De Encyclopaedia Brittanica geeft niets over Themerson. The Oxford Companion to Philosophy en The Oxford Companion to the Mind ook niet. De Encyclopedia of Literature van Merriam Webster, daar zal hij toch in moeten staan. Ook niets. Erg beroemd is Themerson in het Engelse taalgebied blijkbaar niet geworden. Mijn Nederlandse encyclopedie is te oud, daar kan hij nog niet instaan.

In de inleiding van zijn Collected Poems, dat na zijn dood verscheen, wordt over dat Franse plaatsje Voiron iets verteld. Daar verbleef Themerson in het Hôtel de la Poste, waar het Rode Kruis een opvangstcentrum voor Poolse soldaten had ingericht. Waarom heette deze Poolse soldaat eigenlijk Themerson, dat klinkt toch niet Pools?

Ik zou het natuurlijk aan Jaco Groot of aan Nicolaas Matsier kunnen vragen, die het vast wel weten, maar daar heb ik geen zin in. Ik heb het gevoel dat het in strijd met de ideeën van Themerson zou zijn om krampachtig naar historische gegevens te zoeken als je over een boek van hem wilt schrijven.

Een paar keer heeft Themerson de vraag gesteld hoeveel kennis van de geschiedenis er nodig is om het heden te kunnen begrijpen en de toekomst te voorspellen. Het antwoord dat hij gaf was: zo weinig mogelijk, bijna niets. Hij maakte een vergelijking met een kogel die in de lucht vliegt. Om voor de hand liggende practische redenen willen we graag het traject kennen dat deze kogel zal volgen. Moeten we daarvoor weten waar en door wie de kogel is afgevuurd en wat precies de baan is

[p. 159]

die de kogel eerder heeft afgelegd? Dat is niet nodig. We kunnen volstaan met de gegevens van nu: snelheid, versnelling, richting, massa, luchtweerstand. De positie die de kogel straks zal hebben kan exact worden uitgerekend met de gegevens van het heden. Kennis van de geschiedenis van de kogel kan alleen tot verwarring leiden. En zoals het met de kogel is, zo is het ook met de grote geschiedenis. Kennis van de toestand van nu is belangrijker dan kennis van het verleden.

Dat is in tegenspraak met de algemeen gangbare gedachte dat kennis van de geschiedenis nodig is om het heden te begrijpen. Themerson hield ervan om algemeen gangbare gedachten te bestrijden en om te keren. Zijn lage dunk van de geschiedenis heeft misschien te maken met de omstandigheid dat hij uit een deel van Europa kwam waar de geschiedenis zo vaak hardhandig toesloeg. Romantische oorlogshetzers beriepen zich altijd op de geschiedenis, waarin immers zo veel onrecht was geschied, onrecht dat er om schreeuwde gewroken te worden. Als je leest over een land waarin de geschiedenis wordt ervaren als een levende realiteit, dan weet je dat het een land is waar men zich opmaakt voor een nieuwe oorlog.

Polen was onder de voet gelopen en Themerson schreef in Frankrijk, Schotland en Engeland Professor Mmaa's Lecture, een boek over een samenleving van termieten. Het zou voor de hand liggen dat de termieten worden afgeschilderd als een homogene massa zonder individualiteit, als een parodie op gehersenspoelde nazi-hordes, maar dat is niet zo. Het boek zou dan ook wel saai zijn geworden, en het is helemaal niet saai, maar geestig en soms ontroerend. Aan de tekeningen van Franciszka Themerson kan je al zien dat veel van deze termieten een uitgesproken individueel karakter hebben.

Er lopen wel nazi's onder hen rond, maar ook links-revolutionairen, politici van elke soort, kunstenaars, filosofen, smulpapen en wetenschapsmensen, vaak met een naam die lijkt op de naam van een tegenhanger uit de mensenwereld.

De termieten doen veel dingen die mensen ook doen. Ze filosoferen, verrichten wetenschappelijk onderzoek, ze voeren oorlog en professor Mmaa is verliefd. Niettemin, het zijn termieten, geen mensen. Ze zien slecht, maar ze ruiken goed. Gebeurtenissen worden niet ‘onvoorzien’ genoemd, maar ‘ongeroken’. Hun kennis kunnen ze niet in boeken vastleggen en professor Mmaa is wel eens jaloers op de mens, die dat wel kan. Bij de termieten kan kennis alleen worden doorgegeven als een mondelinge traditie: de kennis is in een assistent-termiet opgeslagen, ze wordt opgegeten, letterlijk verteerd en daarna aan een andere termiet gevoerd. Themerson probeert zoveel mogelijk recht te doen aan het termiet-achtige van zijn termieten en je voelt bij het lezen van zijn

[p. 160]

boek sterk de behoefte om een handleiding over termieten te raadplegen, om te zien of het klopt hoe Themerson zijn termietensamenleving beschrijft. Vreemde en soms verschrikkelijke dingen leren we uit zijn boek over de termiet.

Ik had het lang geleden gelezen en veel was ik vergeten. In de tussentijd schreef ik eens een verhaaltje over een menselijke geleerde die beweerde dat het weliswaar zo was dat het oog het belangrijkste instrument is in de natuurwetenschap, maar dat die wetenschap in principe ook op de reuk gebaseerd zou kunnen worden. Iedere natuurkundige wet kan geformuleerd worden in geuren. Aan het eind van mijn verhaaltje produceerde de geleerde een concert van geuren waarmee hij voor de dieren des velds de wet van Archimedes uiteenzette.

Nu merk ik dat ik dit alles van Themerson had. Ook het geurenconcert komt voor in Professor Mmaa's Lecture en het wordt gegeven door de avant-garde kunstenaar Ur Sweetters, over wie Themerson later nog een apart boekje zou schrijven, Kurt Schwitters in England.

Het onderwerp van de lezing van professor Mmaa is de wetenschappelijke bestudering van de Mens. De termietenkolonie is hierin ver gevorderd en in de loop van het onderzoek is ze er zelfs in geslaagd om met vereende krachten een mens gevangen te nemen. Op deze mens worden wetenschappelijke experimenten uitgevoerd die zeer leerzaam zijn. De menselijke lezer dient te beseffen dat de voortgang der wetenschap belangrijker is dan het lijden van de individuele proefmens, maar zal daar soms moeite mee hebben.

Kunnen mensen trouwens wel lijden? De metafysicus professor Ziel is er vast van overtuigd dat alleen de termiet tot werkelijk lijden in staat is, omdat de mens, hoe vernuftig zijn bouwsels ook aandoen, gestuurd wordt door instinct en reflex en verstoken is van dat wat de termiet de kroon der schepping maakt, zelfbewustzijn.

Professor Mmaa's Lecture verscheen in 1953 bij de Gaberbocchus Press van het echtpaar Themerson en kreeg een voorwoord mee van Bertrand Russell, die onder een verdraaide naam ook als termiet in het boek voorkomt. Russell schreef: ‘Het boek parodieert zoveel standpunten dat de lezer niet goed meer weet welk daarvan, als er al een is, de instemming van de schrijver heeft. Misschien moet het ook zo. De wereld bevat teveel mensen die teveel dingen geloven, en misschien ligt de hoogste wijsheid in het voorschrift dat hoe minder we geloven, des te minder kwaad we doen. Voor wie dit voorschrift aanvaardt zal Professor Mmaa's Lecture een nuttig evangelie zijn.’

Goed gezien van Russell. Er was een moment dat hijzelf teveel geloofde. In 1948, toen hij dacht dat een preventieve kernoorlog tegen de Sovjet Unie goed en noodzakelijk was. Zonder de naam van Russell te

[p. 161]

Foto: Nicolaas Matsier

[p. 162]

noemen zinspeelde Themerson hierop in zijn Huizingalezing van 1981 Een leerstoel in fatsoen. Voor de leergierige schooljongen die Themerson in die lezing opvoert was het geen reden om zijn sympathie voor de dappere filosoof Russell te verliezen. Het was een reden om wantrouwen te voelen tegen de logica. Stricte logica had de nobele Russell er toe gebracht om een misdadige massamoord voor noodzakelijk te houden. Logica is gevaarlijk, want zodra ze raakt aan de echte wereld, weet ze niet meer waarover ze praat.

In Professor Mmaa's Lecture komt een typisch Themersoniaanse gedachtengang voor die hiermee samenhangt. Over het algemeen wordt een moord die in een emotionele opwelling wordt begaan milder beoordeeld dan een moord die lang van tevoren beraamd is. Het zou net omgekeerd moeten zijn, zegt een termiet die in dit geval naar mijn idee de mening van Themerson zelf verwoordt. De impulsieve moordenaar geeft zich over aan een emotie. De berekenende moordenaar aan een logische redenering. Het is makkelijker om weerstand te bieden aan een emotie dan aan de dwingende kracht van een logische redenering, en daarom is de weloverwogen moordenaar meer geëxcuseerd. De opvatting van deze Themersoniaanse termiet heeft in de rechtspraak weinig bijval gevonden, maar misschien is dat ten onrechte.

Professor Mmaa's Lecture is een grappig boek en ook een moralistisch boek, een leergang in fatsoen. Het intellectuele kwaad wordt vertegenwoordigd door professor Ziel, de metafysicus. Volgens Ziel is de mens meetbaar en de termiet niet, omdat er in de termiet een goddelijke vonk is die zich altijd aan wetenschappelijke metingen zal onttrekken. En ten opzichte van de meetbare mens is alles geoorloofd: vivisectie, marteling. Hier is de meetbaarheid een excuus voor het kwaad. De ethiek van Themerson is net omgekeerd. Zijn ethiek is gebaat bij meetbaarheid en kan alleen bestaan als ze in overeenstemming is met de natuurwetenschappen. De basis van iedere ethiek is volgens Themerson niet een filosofische redenering, maar een natuurwetenschappelijk feit: een moeder eet haar jongeren niet op, hoe goed ze ook zouden smaken.

Aan het eind van het boek wordt de termietensamenleving opgeblazen door een explosie. In een epiloog worden de gebeurtenissen zoals we ze daarvoor van het gezichtspunt van de termieten hebben gezien, getoond als ervaringen van de mens. De termieten zijn opgeblazen door een dynamietstaaf van de mens en de enkele termieten die nog over zijn eindigen in een fles en worden verwerkt tot een zalf om de spierpijn van de mensen te verzachten.