Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1999 (nrs. 85-88)

[p. 163]

Tysger Boelens
De avonturen van Aardje Stapper
Aliciade of Bildungsroman?

Er is een aardig subgenre binnen de nonsensliteratuur: de aliciade, de directe navolging van Alice's Adventures in Wonderland van Lewis Carroll. In aliciades, geschreven voor tienjarigen en gelezen door volwassenen, gaat het altijd om een net opgevoed hoofdpersoontje dat steeds beduusder raakt door een stoet van paradoxen, nonsensicale omkeringen en woordgrapjes. Soms heet dat persoontje ook weer Alice, zoals in More Alice van Yates Wilson, Alice Through the Needle's Eye van Gilbert Adair en Automated Alice van Jeff Noon; soms heet ze anders, zoals Girlie in The Wallypug of Why van G.E. Farrow; soms ook is het een jongetje, zoals in Rainer Zufall van Jörn-Peter Dirx. Het bekendste kinderboek van Stefan Themerson, The Adventures of Peddy Bottom (1951), lijkt met al zijn logische grapjes, inversies en puns wel de aliciade bij uitstek, maar wat zijn hoofdpersoontje precies is blijft in de honderd alleraardigste bladzijden van het boekje in het midden (en met reden). De verschijning van het boekje (in herdruk) bij The Gaberbocchus Press (een latinisering van ‘Jabberwocky’) en het her en der bij Themerson opduiken van figuren uit de Alice-boeken (zoals de Mad Hatter in Euclides was een ezel) nodigen ook al uit het in carrolliaans perspectief te zien. Laten we Peddy's acht hoofdstukjes lange avontuur eens nalopen aan de hand van de mooie vertaling van (Carroll-vertaler!) Nicolaas Matsier: De Avonturen van Aardje Stapper (1981).

‘Aardje Stapper wist dat hij Aardje Stapper was, maar mensen vonden allemaal dat hij iets hondachtigs had, terwijl honden allemaal vonden dat hij iets menselijks had.’ De protagonist is inderdaad een stapper, op weg ‘van de stad waar hij vandaan kwam naar de stad waar hij heen ging’, op zoek naar zijn aardje, zijn identiteit; de openingszin schets al het probleem. Op zijn portret door Franciszka Themerson blijkt Aardje een composiet van mens, hond en vis. Dat je identiteit mee bepaald wordt door andermans baatzucht illustreert een passerende poes, die in hem vooral de vis ziet en trek krijgt. Aardjes identiteitscrisis is dus geen luxe-probleem. Hij consulteert Professor Ah Aha Ahem, een oude

[p. 164]

kameel, die hem wijst op de feilen van de aristotelische identiteitslogica. Voor een aliciade klinkt de oude kameel verdacht zinnig. Zou Humpty Dumpty dit gezegd hebben? Er rijzen twijfels. Het hoofdstukje besluit echter met vertrouwde nonsensicale metafictie: ‘En daarna stond hij op en liep verder over de weg die van Hoofdstuk het Eerste naar Hoofdstuk het Tweede leidt.’ Dat tweede hoofdstuk begint met een klassieke nonsensicale omkering: een stoel met de rug aan de voorkant. Daarop zit een Karabinier, die de grens bewaakt tussen hier en daar. Bij een schaal worstjes varieert hij op het ontologisch godsbewijs van Anselmus van Canterbury. Eenmaal aangekomen in ‘daar’ treft Aardje in Hoofdstuk het Derde een hypochonder op een trapleer, Kapitein Metapherein, die een nieuwe notie van identiteit introduceert: je bent wat je zult zijn. Hijzelf is echter wie hij was. En wie hij was releveert hij in een verhaal vol nonsensicale opsommingen van zeewezens en zeezotten (heterogene enumeraties zijn de ruggengraat van de nonsens). Mevrouw Metapherein blijkt haar kapitein verlaten te hebben omdat hij, sinds hij zonder schip zit, niet meer degene is met wie ze trouwde. Maar zonder haar is hij al helemaal niet meer wie hij was, en hij beklimt een trapleer om naar haar uit te kijken. Als hij echter weer wil afdalen belet de trapleer hem dat met de woorden:

‘Vindt u niet, meneer, dat u zich niet als een heer gedraagt?’

‘Wat bedoelt u?’ vroeg ik.

‘Wel, meneer,’ zei de Trapleer, ‘een heer schopt de trapleer waarmee hij omhoog gekomen is niet weg.’

Een voorlijk lezertje denkt hier aan stelling 6.54 van Wittgensteins Tractatus (1922), waar deze zijn proposities vergelijkt met een ladder die men na gebruik weggooit. Metapherein blijft beleefd op de ladder zitten. Hoewel in dit hoofdstuk ook nog een gat in de grond angstig wegholt, groeit de twijfel over de nonsensicale orthodoxie van deze aliciade; er dreigt zich een thematische consistentie af te tekenen. Aardje ontdekt mevrouw in Hoofdstuk het Vierde, maar ook zij kan niet van haar plaats, angst voor de honger van een wolf houdt haar gevangen. Als de wolf grondig in een restaurant gefuifd is vormt hij geen bedreiging meer en kunnen de Metaphereins herenigd worden op de trapleer. ‘...en toen liet Aardje ze achter waar ze waren, namelijk aan het eind van Hoofdstuk het Vierde’. In Hoofdstuk het Vijfde bezoekt Aardje het toneel: het krijgstoneel. In een arena duelleren dagelijks twee chemici uit de school van Dr Strangelove, toegejuicht door hun beider facties, apen met en zonder staarten. Dit polemologische kapitteltje doet denken aan het desolate duel tussen Eenhoorn en Leeuw in Alice in Wonderland. Ook dat detoneert eigenlijk een beetje in zijn satirische grimmigheid. Gauw naar Hoofdstuk het Zesde, naar mevrouw Geit, een on-

[p. 165]

verdacht nonsensicaal aandoende verschijning. Ze verdiept zich in een krant en bevindt die heel voedzaam, vooral de stukjes tussen de regels. Vergelijking met Themersons satire Professor Mmaa's Lecture, waarin een termietenkolonie op soortgelijke wijze de Encyclopaedia Brittannica assimileert, stemt echter alweer argwanend. Onversneden nonsensicaal, hoewel er geen speld tussen te krijgen is, lijkt het ‘verstandige gesprek’ van Aardje met Koning Pinguïn (handelaar in eerste klas tonguïstiek):

‘Laten we verstandige taal spreken. Wat een prachtig weer voor de tijd van het jaar! Twee maal twee is vier. Verrukkelijk! Drie maal vijf is vijftien.’

‘Vijf maal vijf is vijfentwintig,’ zei Aardje Stapper, die trachtte deel te nemen aan deze conversatie.

‘Negen gedeeld door drie is drie. Vijf gedeeld door twee is twee en een half. Vierenzestig gedeeld door tweeëndertig is twee,’ vervolgde Koning Pinguïn.

‘Duizend plus duizend is tweeduizend. Wat zitten we kostelijk te kletsen, mijn beste! Twee maal tienduizend is twintigduizend, geen ruzie, geen beledigingen! Negen maal negen is tachtig.’

‘Neemt u me niet kwalijk, meneer,’ zei Aardje Stapper, ‘maar negen maal negen is eenentachtig.’

‘Het gesprek is afgelopen!’ zei Koning Pinguïn.

Nonsensliteratuur gaat over het overtreden van regels, en nergens zijn meer regels dan in het wetboek. Een rechtszaak is dan ook vast onderdeel van een alidade. Hier is hij in Hoofdstuk het Zevende, waar Aardje wordt aangeklaagd omdat hij nieuw is, ongeëtiketteerd. Dit proces is echter een wonder van ordentelijke rechtsgang naast dat in Alice in Wonderland. Het eindigt zelfs op een iridescent humanistische noot in vrijspraak, al is de vorm van de juridische betogen wel nonsensicaal: in de vorm van gesproken brieven. ‘En precies bij het begin van Hoofdstuk het Achtste, midden op de weg, stond Professor Kameel Ah Aha Ahem’, die intussen zijn leerstoel heeft opgegeven voor de poëzie. Met Aardje op zijn rug loopt hij het boekje uit, op de valreep nog even het basisprincipe van de nonsenspoëzie uitleggend.

‘Kamelen hebben bulten
Een, Twee, Drie...’

‘Neemt u me niet kwalijk, meneer,’ zei Aardje Stapper, ‘maar u hebt maar één bult.’

[p. 166]

‘Dat weet ik maar al te goed,’ zei Professor Kameel Ah Aha Ahem. ‘En dat “Een, Twee, Drie...” staat hier niet om te verklaren hoeveel prachtige bulten een kameel heeft. Het is er voor het rijm!’

En hij hervatte zijn gedicht:

‘Kamelen hebben bulten
Een, Twee, Drie!
Ze zitten vol met
Po-ë-zie!’

Is deze Grand Tour van Aardje door de wereld van logica, etiketten en vlees nu inderdaad een aliciade? Bij strenger toezien vallen naast alle overeenkomsten uiteindelijk meer verschillen op. Carrolliaanse grapjes van het meer gratuite soort, zoals het letterlijk nemen van metaforen (‘beating time’ etc.), ontbreken. Ook nonsensrijmen, die in menige aliciade het verhaal sturen, zijn er niet. Ernstig is ook het gemis van een

[p. 167]

theepartij; in elke behoorlijke aliciade, zoals A Long Trip to Tea-Time van Anthony Burgess, wordt thee gedronken, als toast op ‘The Mad Tea-Party’ in Alice in Wonderland. Belangrijkste verschil is echter dat een aliciade is opgebouwd volgens een willekeurig ordeningsprincipe: het schaakspel bij Carroll, het alfabet bij Adair, de letter E bij Burgess. De voortgang van het verhaal van Aardje lijkt echter gedicteerd door een thema: identiteit, en hoe die eerder bedreigd dan verhelderd wordt door etikettering. Etikettering door bijvoorbeeld andermans baatzucht zoals honger (hoofdstuk 1), door willekeurige grenzen (2), door herkomst en toekomst (3), door angsten en zintuiglijke beperkingen (4), door agressie (5), door een naam (6) en door geschiedenis en traditie (7). Het is, kortom, een tamelijk systematisch exposeetje van onze bepaaldheid door etiketten (denk ‘vorm’ voor ‘etiketten’ en je hebt het kinderboek dat die andere Pool, Gombrowicz, nooit schreef). Daar komt nog bij dat Aardje Stapper niet moreel indifferent is. Een aliciade leidt dan meestal wel niet tot alicicide, maar molest en kannibalisme zijn er volop. Een gedicht als ‘De Walrus en de Timmerman’ in Alice in Wonderland, waarin schattig kwetterende oestertjes gekannibaliseerd worden door de Walrus, is bij Themerson moeilijk voor te stellen. Bij Themerson eet men elkaar niet op en uit zijn Huizinga-lezing weten we waarom. Bij Carroll daarentegen gaat een gearticuleerd lamsboutje zover zichzelf te recommanderen. Ook de tekeningetjes van Franciszka Themerson missen wreedheid; naast de bijna sinistere detaillering van de Alice-prenten van Tenniel hebben ze een luchtige, zonnige Matissetoets.

Ook toen hij kennelijk een aliciade wilde schrijven vergat Themerson dus zijn manieren niet; ‘an absence of sympathy and fellow-feeling’, volgens Elizabeth Sewell in haar standaardwerk The Field of Nonsense (1952) kenmerkend voor nonsensliteratuur, kon hij niet opbrengen. Daardoor is het resultaat eigenlijk minder in de geest van Alice in Wonderland dan van Sylvie and Bruno, Carrolls latere en mislukte poging moraal met nonsensicale middelen op te tuigen. Themerson slaagde echter waar Carroll faalde. Om eens een etiket te plakken: Aardje Stapper is geen (mislukte) aliciade maar een (zeer gelukte) sylviade. Themerson is in zijn werk principieel terughoudend over zijn bedoelingen - als je wilt waarschuwen tegen pertinentie kun je dat niet te pertinent doen. Soms is hij echter wel met erg veel smaak ontoeschietelijk. De lezer vervalt dan wel eens tot gepeins over de preciese situering van die ontoeschietelijkheid in het domein van de goede manieren. In zijn beminnelijke toegankelijkheid zal de kleine vegetarische Bildungsroman over Aardje hem dan voorkomen als Themersons wellevendste pleidooi voor wellevendheid.