Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1998 (nrs. 81-84)

De opstijging van Segantini

Deze opstijging werd ondernomen door een ingenieur en meteoroloog die Segantini heette; hij combineerde de openbare opstijgingen met zijn eigenlijke experimenten en bekostigde deze door de toeschouwers toegangskaartjes te laten kopen. Of dit gebruikelijk was of niet weet ik niet.

Hij schijnt belangstelling te hebben gehad voor de omstandigheden in de allerhoogste luchtlagen en stromingen en was dan ook voortdurend bezig de constructies van zijn ballonnen te verbeteren om tot hoogten te kunnen stijgen die tot op die tijd door geen mens bereikt waren. Een door hemzelf geconstrueerd systeem van ventielen, waardoor het gasvolume van de ballon voortdurend aangepast werd aan de luchtdrukveranderingen op de verschillende hoogten en waarvan na zijn dood slechts fragmenten teruggevonden zijn, schijnt hem inderdaad in staat gesteld te hebben zeldzame resultaten te bereiken.

En hoewel de opstijging in mei plaatsvond en er een behaaglijk windje stond, kleedde hij zich opvallend warm, net als op koude winterdagen wanneer de sneeuw onder een heldere hemel ligt, het ijs bros is en het kwik meer dan twintig graden onder nul staat.

Op de hoogten die hij op deze wijze bezocht, heeft hij waarschijnlijk geheimen leren kennen die hij voorlopig wilde bewaren.

Van het bijna eindeloze grindplein om het enorme rode bakstenen huis is Segantini twee keer opgestegen. Dit verhaal gaat over een van die opstijgingen.

De enorme speelplaats zonk snel onder hem omlaag, veranderde in iets dat niet groter was dan een groezelig geel kleedje met iets zwarts in het midden, dat op de grond was uitgespreid, het geluid van de mensenmenigte stierf weg en hij was alleen.

[p. 52]

Tegen twee uur 's middags was hij nog steeds snel aan het stijgen, wierp nog maar matige hoeveelheden zand overboord en zag de wolken zich onder hem opeenhopen. Zij waren het resultaat van een lange warme zomerochtend waarvan alle vochtigheid verzameld was in de luchtlaag vlak onder hem. Hij wist dat hij met een flinke vaart in westelijke richting voortdreef en dat hij vrij grote bosgebieden onder zich had.

De warme lucht, die nu en dan vrijkwam op open plekken in het bos waar de lucht sterker verwarmd was, gaf de ballon een krachtige stoot omhoog, zodat er in de rotanconstructie van de mand klagende en krakende geluiden ontstonden. Verder was de stilte rondom hem totaal.

Steeds dichter opeengepakt gleden de wolken onder hem door. Wanneer hij af en toe door de spleten tussen de wolken vogels voorbij zag flitsen bleek de waarneming die hij al bij veel andere gelegenheden gedaan had bevestigd te worden: vogels die in hun vlucht niet van beneden maar van boven gezien worden, hebben altijd een fel witte glans waardoor we aanvankelijk niet geneigd zijn ze voor vogels aan te zien.

Op deze hoogten is tijd in zeker opzicht een onduidelijk begrip. Je betrapt je erop dat je soms in uren denkt terwijl het in feite maar om twintig minuten gaat.

Het gevoel van isolatie kan toenemen wanneer het zicht omlaag belemmerd wordt door een steeds meer samenhangend wolkenkleed.

Segantini wist dat er in de richting waarin hij zich voortbewoog geen grote gevaren dreigden. Te eniger tijd moest er wel een veldje of akkertje verschijnen dat groot genoeg was voor een landing zonder noemenswaardige risico's.

Hij zag dus volkomen rustig toe hoe de wolken zich naarmate ‘de uren verliepen’ in steeds machtiger formaties onder hem opstapelden.

De thermische wind die zijn vaartuig binnen een marge van een tiental meters ritmisch deed stijgen en dalen bracht een aromatische geur van naaldbossen en warme aarde met zich mee. Uit een spanen mandje haalde hij, nog steeds met zijn aantekenboekje in zijn andere hand en éen oog op de meteorologische instrumenten, gebraden kip, kaas en een fles droge witte wijn te voorschijn.

Geen plotseling vallen of stijgen, geen wervelwinden of drukveranderingen van het soort waardoor een breekbare barometer in een oogwenk in een hoop glasscherven kan veranderen vonden plaats. Nergens waren donderwolken te zien, het gas ontsnapte bijna langzamer dan gebruikelijk was.

De stilte om hem heen was nu overweldigend. En hij absorbeerde haar met een groeiend welbehagen tot hij er geheel door omsloten werd en erdoor werd veranderd in iets dat zichzelf als een deel van die zelfde leegte beschouwde. De stilte van de luchtzee is van dien aard dat zij

[p. 53]

winden, regens en constante luchtstromingen in de gelegenheid stelt geheel vrij en geluidloos de meest ongehoorde krachten te ontwikkelen, die op aarde totaal onbekend zijn.

Voor Segantini die al tientallen jaren lang verschillende ballonvaarten had ondernomen en aëronautische experimenten had gedaan was dit niets nieuws. Hij wist dat de indruk van volledige stilstand die de mand van een ballon op grote hoogten kan wekken, zelfs wanneer deze voortgedreven wordt op een luchtstroom die op aarde bomen kan buigen en pannen van de daken kan werpen, schijnbaar is. Onder gunstige omstandigheden kan de ballon in het centrum van zo een stroom voortgejaagd worden zonder dat de luchtvaarder ook maar een windvlaagje kan horen en zonder dat een wollen draadje, bevestigd aan een der draagtouwen, de geringste beweging vertoont.

Aangezien deze enorme krachten dikwijls volkomen onmerkbaar voor degene die er zich middenin bevindt kunnen optreden moet een luchtvaarder meer op zijn verstand vertrouwen dan op zijn zintuigen.

De zintuigen zijn niet voor deze extreme omstandigheden bedoeld en zullen hem daardoor onophoudelijk misleiden.

Zo zijn er bijvoorbeeld gevallen beschreven van luchtvaarders die bevroren zijn zonder ooit de koude gevoeld te hebben die heimelijk door krachtige opstijgende luchtstromingen werd meegevoerd. Er zijn luchtvaarders die met de snelheid van een steen omlaag zijn gevallen en de hele tijd gedacht hebben dat de ballon op gelijke hoogte bleef zweven en slechts even weinig afdreef als de vorige keer dat kompas en barometer afgelezen werden. Pas nadat ze door de onderste wolkenlaag heen waren en de aarde ale een geweldige slagschaduw op zich af zagen komen, ontdekten ze wat er ging gebeuren.

Al deze omstandigheden waren Segantini bekend en in het hellende middaglicht steeg hij met steeds groeiende snelheid, terwijl de ballon in lengterichting een zwak westelijke koers aanhield.

Het steeds snellere zachte tikken van de moderne aneroïde-barometer zei hem dat zijn stijgsnelheid nog steeds toenam, iets waar hij zich nauwelijks om bekommerde. Hij wist dat hij nog minstens zes uur had tot de zon onderging, en de wind een groot gedeelte van het wolkendek uiteen zou blazen en een betrekkelijk veilige landing mogelijk zou maken.

Als een luchtbel in het water bleef de ballon nu meer dan een uur in totale stilte stijgen. En Segantini zag op zijn instrumenten dat hij hoogten naderde die uiterst weinig ballonvaarders vóor hem bereikt hadden.

Hierop was hij voorbereid. Dank zij de laatste wijzigingen die hij erin aangebracht had bleek zijn ventielsysteem te beantwoorden aan de stoutste verwachtingen die hij ervan had durven hebben.

[p. 54]

Het wolkendek onder hem verwijderde zich steeds meer en de schaduw van de ballon die hem de hele tijd gevolgd had, scherp en enigszins verdraaid tegen de kwabben en uithollingen van de wolkenmassa, kromp nu ineen tot de omvang van een erwt.

Met een duidelijkheid die zowel angst als aarzeling overbodig maakte voelde hij hoe zijn zintuigen langzaam leegliepen, hoe hun alledaagse inhoud eruit verdween. Zijn herinneringen bleven op hun plaats, in de grillige volgorde die tijd en gebeurtenissen eens bepaald hadden, maar ze verloren hun betekenis, ja zelfs hun kleur, zodat ze even verbleekt en onbeduidend werden als de letters op een stuk krant dat heel lang buiten heeft gelegen.

Het licht viel nu heel schuin, en bracht de ene, naar de zon gerichte kant van de ballon aan het gloeien als een bol edel metaal die zojuist uit de gloeioven is gehaald. Een snelle reeks zeer zachte tikjes in de aneroïde-barometer zei hem dat de opstijgende luchtstroom hem met hernieuwde kracht meevoerde, en een zwak maar duidelijk gevoel van verdoving in zijn ene hand die hij instinctief een tijdlang om de rand van de mand gekneld had zei hem dat de temperatuur heel laag moest zijn. Haastig trok hij zijn met bont gevoerde leren jas aan en de grove handschoenen die voor dat doel in een zak van smarting meegenomen waren. Een zacht gezoem en getik van de draagtouwen en het ventielsysteem duidden erop dat de ballon in de nu steeds ijlere lucht heel snel aan het uitzetten was.

Segantini was zich bewust van zowel het gevaarlijke als het unieke in zijn situatie. Een buitengewoon krachtige opwaartse luchtstroom die zich naar alle waarschijnlijkheid kilometers in alle richtingen om hem heen uitstrekte bracht hem naar de allerhoogste luchtlagen. Hij was op weg naar volkomen maagdelijke hoogten. Geheel beneden verhief zich in het oosten een enorme, rozerode wolkenbank. Om hem heen zweefden dunne, bijna doorzichtige wolkensluiers en heel diep onder hem hing een bijna ononderbroken wolkendek, waardoor slechts af en toe even een flits van de aarde gezien kon worden, als door een geweerloop of diepe put, en met een wonderlijk kleurloos, bijna zwart-wit-effect.

De ventielkleppen onder aan de grote bol van de ballon werden door een systeem van dunne sterke koorden bediend. Op zeer grote hoogten konden de ventielen zelf bevriezen en dan zou het moeilijk, in het ergste geval onmogelijk zijn ze te openen.

Een ander koord, de scheurlijn, leidde naar een punt aan de binnenkant van het bovenste gedeelte van de ballon, en een ruk daaraan zou het gehele weefsel kapotscheuren en het grote druppelvormige omhulsel in een wapperend vod veranderen. Deze veiligheidshalve aangebrachte lijn kon tijdens de nu heersende omstandigheden niet gebruikt

[p. 55]

worden: de ballon zou met de snelheid van een steen gaan vallen.

Hoewel hij zich van al deze omstandigheden bewust was, stelde Segantini het ogenblik waarop hij het ventielsysteem geheel zou openen en de daling kon beginnen zo lang mogelijk uit. Hij werd een zwak suizen in zijn oorschelp gewaar, maar slaagde erin dit te doen verdwijnen door een paar maal krachtig te slikken.

Tot zijn verbazing bemerkte hij dat hij nog steeds met groot gemak adem kon halen en niets van de barstende hoofdpijn voelde die zich anders na een kort verblijf op zulke buitengewone hoogten altijd openbaart.

Veertien minuten later wees zijn instrument aan dat hij de grootste ooit door een luchtballon bereikte hoogte gepasseerd was en met lege zintuigen noteerde hij tijd en hoogte in zijn aantekenboekje. Hij nam waar dat de handschoen die zijn potlood vasthield met een ijslaagje bedekt was.

De eenzaamheid die hem omringde was nu zo volledig dat hij het geluid van zijn eigen ademhaling, die snel en kort was geworden, als niet ter zake doende ervoer. En in dit gevoel begon zich ook een ander te openbaren. In het licht van zijn vervlakte, verbleekte herinneringen begon hij zijn eigen aanwezigheid duidelijk als iets hinderlijks te beleven, als een vreemd element dat op ontelbare niet ter zake doende wijzen het grootste experiment dat op dit ogenblik aan de gang was kon beïnvloeden en storen.

Segantini, die in de grond een melancholiek mens was met een fors hoofd, een krachtig voorhoofd en een markante snor die ver over zijn bovenlip hing, begon zich nu van zijn herinneringen los te maken. Daaronder waren vernederingen van zijn bloedverwanten die hem verhinderd hadden over zijn eigen geld te beschikken en gedwongen zijn experimenten met openbare opstijgingen te bekostigen, en er waren ook herinneringen aan een eenzaamheid waarover hij niemand ooit iets had durven toevertrouwen. En aan de zelfs voor hemzelf onbegrijpelijke hartstocht die hem ertoe gedreven had deze luchtballon te construeren waarmee hij zijn tijd ver vooruit was.

Deze Segantini voelde hoe dit alles in een staat van ontbinding geraakte en iedere betekenis verloor. En hij zag nu in dat de verandering waarnaar hij had uitgezien en verlangd, maar in de werkelijke mogelijkheid waarvan hij nooit helemaal had durven geloven, op dit ogenblik reeds aan het komen was en blijk gaf van haar bestaan.

Daarmee begon hij ook in te zien wat er schuil ging achter dit experiment dat hem de hoogte in dreef. Wat hiermee werkelijk bewezen moest worden had hij vroeger evenmin kunnen vermoeden als de toeschouwers die de ballon hadden zien stijgen.

[p. 56]

Wat nu gebeurde kan alleen vergeleken worden met een opus alchymicum, dat niet alleen bij de grondstoffen verandering en structurele wijziging veroorzaakt, maar ook bij degene die ze op dat ogenblik hanteert een verandering en metamorfose van zijn natuur teweegbrengt.

- Het is er de hele tijd geweest, als voor het grijpen, zei hij tegen zichzelf met een stem die metaalachtig en vreemd klonk in de ijle vrieslucht, een stem die aan krakend ijs deed denken.

- De hele tijd is het er geweest, als voor het grijpen.

En hij verraste zichzelf door deze woorden keer op keer te herhalen, alsof ze een belangrijke ontdekking behelsden en alsof heel die merkwaardige aëronautische ervaring, deze onovertroffen opstijging tot geen ander resultaat had geleid dan deze woorden.

- De hele tijd is het er geweest, als voor het grijpen.

- Mijn werkelijke leven.

De ballon leek nu volkomen stil te staan. Als iemand een kaars op de rand van de mand vastgesmolten zou hebben zou deze even roerloos opgebrand zijn als in een gesloten kamer. De barometer wees aan dat de ballon nog steeds snel en regelmatig aan het stijgen was. De grote secondenwijzer op de messing chronometer bleef regelmatig uitslaan.

Toen Segantini, half verzonken in een droom waarvan hij de inhoud niet meer in woorden kon vatten eindelijk het ventiel volledig openzette werd hij door een volkomen onweerstaanbare vrolijkheid overmand. Het begon als een licht gevoel in zijn middenrif en groeide weldra uit tot een lachen, zo overweldigend en zo aanhoudend dat hij erdoor gehinderd werd bij het losmaken van de knoop waarmee hij bezig was, en dat er tranen in zijn ogen sprongen die tot ijs bevroren naarmate ze op zijn bontkraag druppelden.

Al lachend leunde hij over de rand van de mand, en het lachen dat zo vrijkwam en als een laatste spoor van een levende menselijke stem in de leegte om hem heen stroomde, werd weldra weggevoerd door de wind die hem omsloot.

Onder deze omstandigheden begon Segantini zijn daling.

Uit Het eigenlijke relaas over de heer Arenander van Lars Gustafsson, 1975, vertaald door Marguérite Törnqvist.