Raster. Nieuwe reeks. Jaargang 1997 (nrs. 77-80)

[p. 91]

Ger Verrips
De stenen tafelen

Mijn grootouders waren orthodox-gelovige protestanten die in een van de dorpen tussen de grote rivieren een gemengd boerenbedrijfje in stand wisten te houden. Dat ze erin slaagden met hard werken het hoofd boven water te houden, zagen ze als zegening door de goedertieren God.

Ik kwam er graag en was vertrouwd met vanzelfsprekendheden in hun bestaan als het dagelijks hoogtepunt in het samenleven: de onderbreking van de werkdag voor het gezamenlijk middagmaal. Het werd nooit afgesloten zonder dat men ook de tijd nam om een paar bladzijden uit de Bijbel voor te laten lezen, meestal uit het Oude Testament. Het kind dat het meebeleefde genoot de ervaring dat volwassen mensen ontspannen en gelukkig bij elkaar konden zijn. Maar de kinderlijke bijbelkennis die ik er opdeed wekte ook verbijstering op, vooral waar het de veelvuldig voorkomende kindermoorden betrof. Het gebeurde onvoorstelbaar massaal onder een van de farao's in Egypte en later in Palestina onder koning Herodes - Mozes en Jezus ontsnapten er ternauwernood aan. En nog prangender bleef de vraag waarom aartsvader Abraham zich had opgemaakt zijn zoon Isaäc om te brengen; ik kon me eenvoudig niet voorstellen dat de stem die hem de opdracht gaf zijn kind af te slachten - een idee waar toch alleen Satan op had kunnen komen - de stem van God kon zijn geweest. Mijn verbazing dat niemand mijn twijfel deelde, is nog altijd nauwelijks geluwd.

Uit deze kindertijd kan ik me niet herinneren ooit enige angst te hebben gekend dat iemand het op mij zou hebben gemunt of dat ik, denkend aan God, enige vrees voor Hem heb gevoeld. Later in mijn leven is me dat met enige eerbied gaan vervullen, zowel voor deze grootouders als voor hun zoon, mijn altijd ernstig gelovige, maar jegens wie anders dachten dan hem was bijgebracht ook altijd zachtmoedig gebleven vader - een trouw kerkganger tot hij het in de jaren zestig moest meemaken dat ook de predikanten in zijn eigen gemeente meenden hip te moeten gaan doen.

Toen mijn grootouders er niet meer waren, werden de Bijbel en het daarmee gemotiveerde protestantse geloof mij alleen nog in de kerk en op de christelijke middelbare school in de grote stad voorgehouden. Op

[p. 92]

geen van de bij mij gerezen vragen over wat me erin als tegenstrijdig en onsamenhangend voorkwam - en waarvoor mijn vader me doorverwees naar de knappere koppen in de kerk - werden me antwoorden gegeven die ik ernstig kon nemen. Toen me tijdens een kerkdienst plechtig een exemplaar van de Heilige Schrift werd uitgereikt, was het voorzien van de uitdrukkelijk aan mij gerichte vermaning: ‘Vreest God’. Het zei me niets en gedurende tientallen jaren is het boekje hoogstzelden uit de kast gehaald.

Ik sloeg het pas weer op bij mijn werk als schrijver, toen ik allang van opvatting was: ‘In de literatuur hoort het woord van de mens en voor de mens te zijn en de inzet niet de heiligheid maar de helderheid van de schrift.’^1.

Over de Bijbel las ik nog wel eens iets, in de Bijbel zelden. Kortgeleden nam ik kennis van bespiegelingen van Blaise Pascal: ‘Het Oude Testament is een geheimschrift. ... Wat er te zien is duidt noch op een volslagen afwezigheid noch op een duidelijke aanwezigheid van de godheid, maar op de aanwezigheid van een God die zich verbergt. Alles draagt daarvan het stempel.’^2. Als er al een God bestaat, denk ik dan, waarom tijd verdoen met zoeken naar een Almachtige die, om wat voor redenen ook, meent zich te moeten verbergen? Het was een echo van een van de ook vroeger al onbevangen opgekomen, nog maar vaag aangevoelde en nauwelijks onder woorden gebrachte vragen geweest, opgeroepen door het verhaal dat Mozes in zijn eentje op de top van een door wolken en onweer aan het oog ontrokken berg een gesprek met God had gehad, waarna hij de helling afdaalde met twee stenen tafelen waarop voor alle gelovigen Tien Geboden stonden vermeld. Waarom zou God alleen tot Mozes hebben willen spreken? En wie zei dat dat zo was geweest? Mozes - alleen Mozes. Het was ook alleen Mozes geweest, die had beweerd dat niet hijzelf maar dat het Gods vinger was geweest die de Tien Geboden op de stenen tafelen had gegrift.

Bij mijn recente herlezing van Exodus en Deuteronomium^3. kwam de kinderlijke verbeelding van vroeger soms weer tot leven. ‘En de ganse berg Sinaï rookte, omdat de heere op denzelve nederkwam in vuur; en zijn rook ging op als van eenen oven, en de ganse berg beefde zeer’. Maar inmiddels had ook ik uit duizenden jaren geschiedenis begrepen dat vorsten in kerk en staat en ook andere volksleiders macht en willekeur alleen kunnen waarmaken zolang de volgzame onderdanen de geheimhouding over het doen en laten van het gezag aanvaarden. Het viel dan ook op dat ondertussen ‘het geluid der bazuin gaande was en zeer sterk werd’; dus pas toen niemand door alle lawaai nog iets kon verstaan ‘sprak Mozes, en antwoordde God hem met ene stem. ... En Mo-

1. Ger Verrips: Vrees en vrijheid. Essays, p. 193. Amsterdam, 1990.

2. Blaise Pascal: Gedachten, p. 124 en 197, Amsterdam, 1997.

3. Exodus is het tweede en Deuteronomium het vijfde boek van de boeken van Mozes in de Bijbel. De citaten zijn ontleend aan de Statenvertaling.

[p. 93]

zes naderde tot de donkerheid, alwaar God was.’

Zelden kwam een geloofsopvatting cynischer op me over dan toen ik bij Pascal las: ‘God heeft gemaakt dat de blindheid van dit volk het heil dient van de uitverkorenen. ... De belangrijkste ziekte van de mens is zijn rusteloze nieuwsgierigheid naar dingen die hij niet weten kan, en het is minder schadelijk voor hem met een dwaling te leven dan met deze zinloze nieuwsgierigheid.’^4. Maar waarom zou men zich door Pascal, of door wie ook die zich de eigen zoekende geest wel ruimte en vrijheid toestaat, van eigen weetgierigheid laten weerhouden?

Mijn doorgaans luchtige vaderlandsliefde kreeg in elk geval wat meer diepgang toen ik de vinger Gods de vinger Gods liet en mijn eigen weg zoekende op het Groot Woordenboek der Nederlandse Taal stuitte en bij het lemma tafel de nuchtere uitleg trof: -16. ... de stenen platen waarop Mozes de wet had geschreven.

Herlezing van deze bijbelboeken van Mozes bracht me ook op een actueel historisch-politiek gezichtspunt. Want op het eerste gezicht leken ze de oudste schriftelijke overlevering te bevatten van gruwelen die eeuwenlang tot de joods-christelijke opvattingen van beschaving hebben behoord, die in deze tijd met de term etnische zuivering worden aangeduid.

Bij de uittocht op weg naar Kanaän - in joodse mythen Het Beloofde Land, in christelijke Het Heilige Land - stelde Mozes: ‘Zo zult gij niet ledig uitgaan; maar elke vrouw zal van haar naburin en van de waardin haars huizes eisen zilveren vaten en gouden vaten en klederen: die zult gijlieden op uwe zonen en dochteren leggen, en zult Egypte beroven. ... Voorts zeide Mozes: Zo heeft de heere gezegd: Omtrent middernacht zal Ik uitgaan door het midden van Egypte; en alle eerstgeborenen in Egypteland zullen sterven, van Farao's eerst-geborene af ... tot den eerstgeborene der dienstmaagd, die achter de molen is, ... en daar zal een groot geschrei zijn in het ganse Egypteland. ... Maar bij al de kinderen Israëls zal niet één hond zijn tong verroeren, van de mensen af tot de beesten toe; opdat gijlieden weet dat de heere tussen de Egyptenaren en tussen de Israëlieten ene afzondering maakt. ... Wanneer u de heere, uw God, zal gebracht hebben in het land, waar gij naar toe gaat om dat te erven, en Hij vele volken voor uw aangezicht zal hebben uitgeworpen, ... zo zult gij hen ganselijk verbannen; gij zult geen verbond met hen maken, noch hun genadig zijn. Gij zult u ook met hen niet vermaagschappen.’

Veel joden in Israël zijn het land weliswaar gaan zien als het land van de vaderen en beschouwen het Oude Testament als hun vaderlandse ge-

4. Blaise Pascal: Gedachten, p. 210 en 323.

[p. 94]

schiedenis, maar alle onderzoek naar de vroegste geschiedenis van Israël heeft zeer weinig opgeleverd dat als bevestiging van de historische betekenis van de boeken van Mozes zou kunnen worden beschouwd. Archeologisch is niets van deze veronderstelde uittocht uit Egypte terug te vinden. Tegenwoordig worden de boeken dan ook vooral gebruikt als historische bronnen voor de tijd waarin ze zijn samengesteld en verbreid en niet voor de tijd die erin zou zijn beschreven.

Men moet aannemen dat in elk geval de vroegste bijbelse geschiedenis op fictie berust. Het verhaal van de verovering van Kanaän is de grondslag van een ideologie, gevormd in de tijd na de ballingschap van een joodse elite in Babylonië. De ideologie en bijbelse mythen voeden het moderne joodse fundamentalisme dat verantwoordelijk is voor de fatale aanslag op het leven van de Israëlische regeringsleider Yitschak Rabin, omdat hij omderwille van de vrede in het Beloofde, het Heilige Land enige afstand nam van de oude leer - de misdaad die de golf van terreur, van moord en doodslag van de laatste paar jaar heeft ingezet.^5.

Wat mij betreft blijft de lektuur van de mystificaties in het Oude Testament voorlopig weer achterwege. Er zijn te veel boeken nog altijd niet opengeslagen waar meer van valt te verwachten. Al zal het misschien nu en dan nog eens moeten worden heropend om iets te begrijpen van de onverschilligheid voor het lot van de Palestijnen, waar de traditionele mythen van de joodse godsdienst een rol spelen. Of om de mythen van de christelijke godsdiensten, die hun kwalijke invloed blijken te hebben gehad en nog altijd te kunnen hebben in onverschilligheid jegens zowel het lot van de joden als dat van de Palestijnen, scherper in beeld te krijgen.

5. nrc-Handelsblad berichtte er onder andere over in: Peter van Rooden: De oorsprong van het uitverkoren volk. Een bespreking van O. Loretz: Habiru-Hebräer; eine sozio-linguistische Studie über die Herkunft des Gentilizium ibri vom Appelativum habiru. Berlin/ New York 1984 (nrc 21 maart 1985) en in Carola Kloos, oud-testamentica: Yigal Amir handelde op grond van een mythe (nrc 23 december 1995).